Maarif vekiLİ mustafa necati bey’İn avrupa geziSİ

Milli Mücadele dönemindeki faaliyetleri, TBMM’ndeki ve çeşitli bakanlıklardaki çalışmaları ile tarihi bir kişilik olmayı hak eden Mustafa Necati Bey’in en önemli başarıları Maarif Vekilliği görevinde bulunduğu dönemde yaşanmıştır. Bunların en önemlileri; Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun uygulanması, Maarif Vekaleti Teşkilat Kanunu’nun çıkarılması, ülkemizdeki okul sisteminin yeniden düzenlenmesi, yeni okulların açılması (Köy öğretmen okulları, Orta Muallim Mektepleri v.s.), Harf İnkılâbının gerçekleştirilmesi, yurtdışına öğrenci ve uzman gönderilmesi ve yurtdışından uzman getirtilmesidir.

Kendisinin bakanlık döneminden önce gelen ve rapor sunan dünyaca ünlü eğitimci John Dewey’nin raporundaki önerilerden birçoğunu uygulamak için çalışan Mustafa Necati Bey, Türk eğitim sisteminin modernleştirilmesi için eğitim alanında ileri seviyede olan ülkelerdeki uygulamaları yerinde görmek için bizzat yurtdışı gezisine çıkmıştır.

Kurulmakta olan yeni devletin gelişmesi ve ilerlemesi için yabancı uzmanlardan yararlanmak bir ihtiyaç olarak görülmekteydi. Nitekim daha Cumhuriyet ilan edilmeden önce kurulmuş olan Ali Fethi Bey Hükümeti’nin programında, yabancı uzmanlardan istifade edilmesi yapılacak önemli işler arasında sayılmıştı (TBMM. Zabıt Ceridesi, Dönem: 2, c.I, 1961; 423-424). İsmet Paşa Hükümeti’nin hazırladığı 1924 Yılı Bütçe Kanunu’nda, çeşitli bakanlıklarda çalıştırılacak yabancı uzman ve öğretmenler için yaklaşık 140 milyonluk bütçeden bir milyon lira ayrılmıştır. Buna göre Maarif Vekaleti bünyesinde 16 yabancı uzman-öğretmen çalıştırılması kararlaştırılmıştır (TBMM. Z.C., D: 2, c.VII/I, 1968; 1038,1077-1078, 1083). Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa da, 1 Kasım 1926 tarihinde TBMM’nin yasama yılını açış konuşmasında; bütün eğitim kurumlarında yabancı uzmanlardan yararlanılması faaliyetlerinin gelecek senelerde de geniş ölçüde devam edilmesinin uygun olacağını vurgulamıştır (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, 1997: 366).

Bu konu basında da tartışılmış, yabancı uzman getirtilmesinin gerekliliği üzerinde durulmakla birlikte, getirtilecek uzmanların işin ehli olması, yapacakları tavsiyelerin ülkenin içinde bulunduğu şartlar da dikkate alınarak yerine getirilmesi gibi noktalara vurgu yapılmıştır (Hakimiyet-i Milliye, 5 Teşrinisani 1923; Akşam, 20 Haziran 1924; Tanin, 1 Mart 1924; Hakimiyet-i Milliye, 16 Mart 1924; Cumhuriyet, 14 Mayıs 1924; Vakit, 19 Temmuz 1924).

Diğer taraftan eğitim alanında yararlanılmak üzere Danimarka, İsviçre, Belçika ve Almanya’dan 1926 yılında yedi uzman getirtilmesi kararlaştırılmıştır (Hakimiyet-i Milliye, 11 Şubat 1926). Bunlardan, 1925 yılında ülkemize gelen Alfred Kühne, meslek eğitimi ile ilgili raporunu Maarif Vekaleti’ne sunmuştur (Maarif Vekaleti Mecmuası, Ağustos 1927: 1-17).

Kühne’nin raporu, kısa sürede hazırlanmış olması, sadece dar bir bölgede yapılan incelemelerden sonra hazırlanması ve ülkemizin ekonomik ve endüstriyel durumu dikkate alınmamasından dolayı, ihtiyaç duyduğumuz mesleki eğitim eksikliğinin giderilmesi için yeterli bulunmamış ve bu alanda arayışlara devam edilmiştir (Ergün, 1997: 141). Bu çerçevede Belçika’da Charleroi İş Darülfünunu’nu yönetmiş ve çok sayıda eserleri yayınlanmış ve bir kısmı da Türkçeye çevrilmiş olan Omer Buyse’un Türkiye’ye getirtilmesi tavsiye edilmiştir (İctihad, 1 Kanunuevvel 1926: 4178-9). Bir taraftan 15 Aralık 1926’da Omer Buyse ile yapılacak sözleşme metni Belçika’ya gönderilirken, diğer taraftan da batı ülkelerinin eğitim sistem ve kurumlarını incelemek üzere Avrupa’ya eğitim yöneticilerinden heyetler oluşturulmaya başlanmıştır. Yine bu çerçevede Mustafa Necati Bey’in de Avrupa’ya gideceğine dair haberler de basında yer almıştır (Milliyet, 16 Kanunuevvel 1926).

Ankara’da bu gezi ile ilgili çalışmaların tamamlanmasından sonra 5 Ocak 1927 tarihli Heyet-i Vekile (Bakanlar Kurulu) toplantısında Mustafa Necati Bey’in Avrupa ülkelerine gitmesi kararlaştırılmıştır (Cumhuriyet, 7 Kanunusani 1927). Hazırlıkların tamamlandıktan sonra 13 Ocak 1927 tarihinde Ankara’dan İstanbul’a hareket eden Mustafa Necati Bey’i, kalabalık bir öğrenci grubu, TBMM Başkanı Kâzım (Özalp) Paşa, Müdafaa-ı Milliye Vekili (Milli Savunma Bakanı) Recep (Peker) Bey, Maliye Vekili Abdülhalık (Renda) Bey ile seyahat sırasında Maarif Vekaleti’ni vekaleten yürütecek olan Sıhhıye Vekili (Sağlık Bakanı) Refik (Saydam) Bey ve diğer bazı yöneticiler uğurlamışlardır. Hareketinden önce bir konuşma yapan Mustafa Necati Bey, özel işleri nedeniyle İstanbul’da beş gün kalacağını ve bu süre zarfında gezi sırasında kendisine eşlik edecek olan Talim ve Terbiye Heyeti Reisi Emin (Erişirgil) ile Sanayi-i Nefise (Güzel Sanatlar) Müdürü Namık İsmail Bey’in de heyete katılacağını kaydetmiştir (Hakimiyet-i Milliye, 14 Kanunusani 1927).

14 Ocak’ta İstanbul’a gelen Mustafa Necati Bey gazetecilere yaptığı açıklamada; gezinin amacının medeni ülkelerin eğitim-öğretim sistemleri hakkında incelemelerde bulunmak olduğunu ve bunlardan seçilen sistemin ülkemizde uygulanmasıyla eğitim alanındaki eksiklerin giderilmesine çalışılacağını vurgulamıştır. Geziye Prag’dan başlanacağını, Berlin, Paris ile diğer bazı şehirlere ve vakit kalırsa Londra’ya gidileceğini, ancak uzaklığı nedeniyle Moskova’ya gidilmeyeceğini, incelemeler sırasında özellikle ilkokul öğretmen teşkilatı ile ortaokulların müfredat programları ve eğitim şekilleri üzerinde durulacağını belirten Mustafa Necati Bey, bu şehirlerdeki öğrencilerimizle görüşmeler yapılacağını, bazı Avrupa Darülfünunlarının (Üniversite) ziyaret edileceğini ve Mart ayında Türkiye’ye dönüleceğini söylemiştir (Milliyet, 15 Kanunusani 1927; Cumhuriyet, 15 Kanunusani 1927).

Hazırlıkların tamamlanmasından sonra Mustafa Necati Bey başkanlığındaki heyet 21 Ocak 1927’de trenle İstanbul’dan Prag’a hareket etmiştir (Cumhuriyet, 22 Kanunusani 1927). Çekoslovakya’da 8 gün kalan Mustafa Necati Bey ve heyet Prag Büyükelçimiz olan eski Maarif Vekillerinden Vasıf Bey ve Çekoslovakyalı yetkililerle görüşmüş ve bazı eğitim kurumlarında incelemelerde bulunmuşlardır (Cumhuriyet, 3 Şubat 1927).

Heyetimizin Prag’daki temasları ile ilgili olarak Proger Presse’de uzunca bir makale yayınlanmıştır. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nin tercümesini yayınladığı makalenin giriş kısmında Osmanlı Devleti’nin yıkılışı ve yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu kısaca özetlendikten sonra; yeni devletin her alanda Avrupa’yı örnek aldığı ve bu amaçla bir heyetin Prag’da incelemelerde bulunduğu kaydedilmektedir. “Yeni doğan Türkiye’nin karakteristik şahsiyetlerinden biri” olarak nitelendirdiği Mustafa Necati Bey’in öğrenim ve siyasi hayatından ve yine Prag Büyükelçisi Vasıf Bey’in faaliyetlerinden bahseden yazar, makalesini şu şekilde sonlandırmaktadır: “….. Heyet Maarif Nazırı Hüca tarafından samimi karşılanmış, Maarif Müşaviri Doktor Ştek ve memurlardan Prairs heyeti gezdirmiştir. Birçok mektep, maarif müessesesi ve Şarl Darülfünunu’nun enstitülerinden bazıları gezilmiş, “Satılmış Nişanlı Kız” tiyatrosu izlenmiştir. Heyet gördükleri müesseseleri takdir etmişlerdir. Bazı meselelerde tahrirî tafsilat istemişlerdir.”(Hakimiyet-i Milliye, 20 Şubat 1927).

Prag’daki temaslarını tamamlayan Heyet, Berlin’e geçmiş ve burada Eğitim Bakanı Berge tarafından karşılanmıştır. Heyet onuruna bir öğle yemeği düzenlenmiştir (Cumhuriyet, 3 Şubat 1927). Avrupa’nın çeşitli şehirlerini gezerek eğitim kurumlarında incelemelerde bulunan Heyet, 6 Mart’ta İtalya’nın başkenti Roma’ya gelmiştir. Burada öğrencilerimiz ve İtalyan yetkililer tarafından karşılanan heyet okullarda incelemelerde bulunmuştur (Cumhuriyet, 7 Mart 1927). İtalya Eğitim Bakanı Fedel, Heyet onuruna bir öğle yemeği vermiştir (Cumhuriyet, 11 Mart 1927). İtalya’daki temasları sırasında 13 Mart’ta bir telgraf çeken Mustafa Necati Bey, 15 Mart’ta Edirne’ye ve 16 Mart’ta İstanbul’a geleceklerini bildirmiştir (Cumhuriyet, 14 Mart 1927). Avrupa’nın çeşitli ülkelerine yararlı bir inceleme gezisi yapan Maarif Vekili Mustafa Necati Bey, Talim ve Terbiye Heyeti Reisi Emin ve Sanayi-i Nefise Müdürü Namık İsmail Beylerden oluşan Heyet, 16 Mart 1927 akşamı İstanbul’a ulaşmış ve yetkililer tarafından törenle karşılanmıştır (Cumhuriyet, 17 Mart 1927).

İstanbul’da Tokatlıyan Oteli’nde dinlenirken görüştüğü Cumhuriyet Gazetesi Muhabirine; ayrıntılı açıklamayı daha sonra yapacağını belirten Mustafa Necati Bey, eğitim politikalarının esasında bir değişiklik olmayacağını, istikrarın önemli olduğunu vurgulayan Mustafa Necati Bey, eğitim politikalarının uygulanışındaki ayrıntılarda değişiklikler yapılacağını, eğitim faaliyetleri için ekonomik durumun önemle dikkate alınacağını belirtmiş ve gezisi ilgili ayrıntılı raporu Talim ve Terbiye Dairesi’ne sunulacağını kaydetmiştir (Cumhuriyet, 18 Mart 1927).

18 Mart 1927’de yine Tokatlıyan Oteli’nde bir basın toplantısı düzenleyen Mustafa Necati Bey uzun süren gezisi ile ayrıntılı bilgi vermiştir. Konuşmasına böyle bir geziyi tavsiye ve müsaade ettikleri için Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya ve İsmet Paşa’ya teşekkür ederek başlayan Mustafa Necati Bey; iki aylık bu gezi esnasında Çekoslovakya, Almanya, Fransa, İngiltere ve İtalya’ya gittiklerini, geziye başlarken düşündüğünden daha fazla yeniliklerle döndüğünü, gelen raporları okumak veya o ülkelere giden kişilerin anlattıklarını dinlemekle yerinde görmek arasında çok büyük fark olduğunu belirttikten sonra gösterdikleri ilgiden dolayı ziyaret edilen ülkelerin yetkilileri ve ülkemizin temsilcilerine şükran duygularını ifade etmiştir.

Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin ve onun kurucusu olan Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın yabancı ülkelerde büyük etki yaptığına şahit olduklarını ifade eden Mustafa Necati Bey; Cumhuriyetin ilanından sonra eğitim alanında en doğru, en ilmî ve en müspet esasların kabul edildiğini ve uygulanmakta olduğunu, batılı ülkelerle aramızdaki gelişmişlik farkının azaltılması için gerekli önlemlerin alındığını (yeni ilkokul programının uygulanması, il özel idarelerinden alınan %10 paylarla öğretmen yetiştirmek için harcanması, beden eğitimi ve el işleriyle ilgili yabancı uzmanlar gözetiminde kurslar açılması vb.) ve uygulamalardaki başarıları anlatmış ve bu uygulamalara azimle devam edileceğini, eğitim politikalarının esas ilkelerinde değişiklik olmayacağını vurgulamıştır.

Genel eğitimde öğretmen, araç-gereç eksikliklerinin giderilmeye çalışıldığını kaydeden Mustafa Necati Bey, meslek eğitimiyle ilgili olarak, ilkokulu bitiren her çocuğun yörenin özelliğine uygun bir mesleği öğrenmesi için bir program uygulayacaklarını ve bunun için meslek eğitimi alanında dünyanın tanınmış uzmanlarından olan ve Emin Bey’in bizzat görüştüğü Omer Buyse’un kısa süre içinde ülkemize geleceğini anlatmıştır. Kendisine eşlik eden heyetteki eğitimcilerin batılı ülkelerden getirdikleri meslek eğitimi ile ilgili eserlerin tercüme edilerek bastırılacağını kaydeden Mustafa Necati Bey, Almanya ve İngiltere’de ziyaret ettiği meslek okullarının çok para gerektirmediğini (örneğin Londra’daki Aşçılık ve Garsonluk Okulu’nun hiç masraf yapılmadan açılmış olduğu), meslek okullarını açılırken Osmanlı döneminde yapılan yanlışlar yapılmayarak, günlük hayatla iç içe faaliyet göstereceğini ve bu alanda il özel idareleri ve belediyelerle işbirliği yapılacağını kaydetmiştir.

Çekoslovakya’daki “Sokol Teşkilatı”, Almanya, İngiltere ve İtalya’da gençlerin bedeni terbiyelerine dair faaliyetlerden takdirle bahseden Mustafa Necati Bey, batıda takip edilen sistemin aynen tatbik edileceğini, ülkemizde de bu konuda gerekli adımların (spor salonlarının açılması, öğretmenlerin yetiştirilmesi vs.) atılacağını, bütün gençliğin sağlıklı bir şekilde yetiştirilmesinin amaçlandığını kaydetmiş ve bunun kendisinin en büyük emeli olduğunu vurgulamıştır.

Güzel sanatlar alanında ülkemizin geri olduğunu belirten Mustafa Necati Bey, bunun telafisi için okullarda çocuklara sanat zevkinin kazandırılması için batıdaki sistemin aynen uygulanacağını, süsleme sanatlarına önem verileceğini, geleneksel sanatların modernleştirileceğini, Almanya’dan (Çünkü M.Necati Bey burada gezdiği okullardan övgü ile söz etmektedir) güzel sanatların çeşitli alanları için uzmanlar davet edileceğini ve heykeltıraşlık bölümünün faal hale getirileceğini anlatmıştır.

Uygulanmakta olan yeni ilkokul müfredat programından alınan sonuçların sevindirici olduğunu kaydeden Mustafa Necati Bey, eğitim alanındaki öğretmenlerden “ilim, hareket ve faaliyet” düsturu ile öğrenci yetiştirmelerini, okullarda çevre ile irtibatlı eğitim verilmesini, öğrencilerin laboratuarlarda ve atölyelerde aktif hale getirilmesini istediğini vurgulamıştır.

Avrupa’da gezdikleri şehirlerde milletleri temsil eden kurumların Darülfünunlar, müzeler, kütüphaneler, milli matbaalar ve resim sergileri olduğunu belirten Mustafa Necati Bey, Avrupa’da tiyatro binası olmayan şehre rastlamadığını, eğer parti ve Başvekil önereceği programı kabul ederse beş senede ülkemizin de o ülkelerin seviyesine ulaşabileceğini, bu konularda Türk Milleti’nin gerekli fedakârlığı yapacağına inandığını ve gençlerin zararlı yayınlardan korunması için batı ülkelerinde olduğu gibi gerekli önlemlerin alınacağını söylemiştir.

Gezi sırasındaki gözlemleri ve kendisine sunulan raporlardan hareketle Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi işini yeniden ele alacağını vurgulayan Mustafa Necati Bey, Talim ve Terbiye Heyeti’nin yapacağı hazırlıklardan sonra yeni bir yasal düzenleme yapılacağını kaydetmiş ve gezi ile ilgili izlenimlerine dair raporu bakanlık üst düzey çalışanlarla da değerlendirdikten sonra gerekli adımların atılacağını anlatmıştır (Milliyet, 19 Mart 1927; Maarif Vekaleti Mecmuası, Mayıs 1927; Muallimler Birliği Mecmuası, Mart 1927).

Maarif Vekili ile birlikte geziye katılan Talim ve Terbiye Heyeti Reisi Mehmet Emin Bey de Milliyet Gazetesi muhabirine yaptığı açıklamada, Prag, Berlin, Leipzig, Brüksel, Paris, Londra ve Roma’daki eğitim kurumlarını ziyaret ettiklerini, ülkemizde uygulanmakta olan eğitim politikalarının istikrarlı bir şekilde sürdürüleceğini, ancak batı ülkelerindeki uygulamalar örnek alınarak geliştirilebileceğini, çocukların yeteneklerine uygun eğitim alabilecekleri okul teşkilatının hazırlanması gerektiğini belirtmiş ve çevrenin ekonomik şartlarına uygun eğitim verecek meslek okulları açılacağını anlatmıştır. Bu amaçla Omer Buyse’un çalışmalarının sonuçlarının bekleneceğini kaydeden Mehmet Emin Bey, eğitim kurumlarının incelenmesi için gerektiğinde bir heyetin daha gönderilmesinin düşünüldüğünü, davetli olmalarına rağmen Viyana’ya zaman darlığın nedeniyle gidilemediğini açıklamıştır (Milliyet, 18 Mart 1927).

Maarif Vekili ve beraberindekiler 20 Mart’ta Ankara’ya hareket ederken bu gezi ve açıklamalar basında geniş yankı bulmuştur. Örneğin; Yunus Nadi Cumhuriyet Gazetesi’ndeki başyazısında; basın toplantısındaki bilgileri özetledikten sonra bu gezinin eğitim hayatımız için ümitvar sonuçlar doğuracağı yorumunu yapmıştır (Cumhuriyet, 20 Mart 1927; Cumhuriyet, 21 Mart 1927). Falih Rıfkı da Hakimiyet-i Milliye’deki başyazısında; yeni devletin eğitim politikalarının asıl gayelerinden ve uygulamalardaki başarılarından bahsettikten sonra, Mustafa Necati Bey’in açıklamaları için şu nitelendirmede bulunmaktadır: “….Beyanat, şayet hüsn-i tatbik için kâfî vesait bulabilirsek, bu milletin hayat ve tali’ini değiştirmekte en kudretli âmil hükmünde bulunan maarif ve terbiye mesaisinin en iyi tarzda inkişafını temin edecek doğru tedbirleri ihtiva etmektedir…… Maarif Vekilimizin tedkik seyahati neticelerini hülâsa eden beyanatında cidden ümid bahş tasavvurlara tesadüf ettik. Genç Vekilin azmi ve çalışkanlığı bu tasavvurların faaliyet ve tatbikat halinde tecellisi için kâfî bir zaman (kefil olma, kefillik) teşkil edecektir”. (Hakimiyet-i Milliye, 23 Mart 1927).

Gezinin sonuçlarına bakılacak olursa, en önemli adımlar meslek eğitimi, beden eğitimi ve izcilik, güzel sanatlar alanlarında ve yurtdışına öğrenci gönderme konusunda atılacaktır. Meslek eğitimi için daha gezi başlamadan önce anlaşma sağlanmış olan Omer Buyse, 8 Nisan’da ülkemize gelmiş, 1927 Temmuz ayı ortalarına kadar süren ve İstanbul, Ankara, Eskişehir, Konya, Uşak, Adana, Mersin vs. illeri kapsayan incelemeleri sonucunda hazırladığı raporları Maarif Vekaleti’ne sunmuştur. Raporlar özellikle de Mustafa Necati Bey’in basın toplantısında söylediği; her bölgenin ekonomik şartları için gerekli alanlarda meslek eğitimi verilmesi ilkesine uygun hazırlanmıştır. Önerilerin tamamı uygulanamasa da, uygulanabilenler bile bir kazanç sayılır^.

Beden eğitimi dersleri ve okul dışında gençlerin sağlıklı bir şekilde yetişmesi için yapılan çalışmalar (İsveç’ten uzman getirtilmesi, bu alanda yetiştirilmek üzere öğrenci yurtdışına gönderilmesi, öğretmenlere kurslar düzenlenmesi vs.) bu gezinin diğer önemli sonuçlarından biridir.

Ayrıca, Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi konusunda daha titiz davranılması ve öğrencilerin gittikleri ülkelerde izlenmesi konusunda yapılan çalışmalar da bu gezinin sonuçlarından sayılabilir. Müzelerin yaygınlaştırılması, okul binalarının planlarının hazırlanması için Maarif Vekaleti’nde Mimari Dairesi’nin oluşturulması ve bu iş için bir yabancı uzmanın getirtilmesi, Alman uzmanlar gözetiminde öğretmenlere yönelik açılan el işi kursları gezinin diğer sonuçlarındandır (Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçler I: 389-405) .

Sonuç olarak; yaklaşık iki ay süren Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’in bu gezisi, eğitim tarihimizin önemli olaylarından biridir. Çünkü Cumhuriyet tarihinde bir ilk olma özelliği taşımaktadır. O dönemlerde dışişleri, maliye ve bayındırlık bakanlarının haricinde diğer bakanların yurtdışı gezileri pek rastlanan bir olaylardan değildir. Hele Maarif Vekili olarak yurtdışı geziye çıkan ilk kişi Mustafa Necati Bey’dir.

Bu gezi bir taraftan kendi kültürüne sahip çıkarken diğer taraftan batı medeniyetinin ulaşmış olduğu eğitim seviyesine yetişmek amacıyla o alandaki uygulamaları örnek alma şeklinde özetlenebilecek bir politikayı temsil etmektedir. Gezi sırasında edinilen izlenimler, yabancı uzmanların verdiği raporların uygulamalarıyla eğitim hayatımızda önemli değişikliklere ve atılımlara başlanılması bu geziyi önemli hale getirmektedir. Ancak Cumhuriyet döneminin en faal, gayretli ve ufku açık bakanlarından biri olan Mustafa Necati Bey, 1 Ocak 1929 tarihinde genç yaşta hayata veda etmesiyle onu gezi dönüşü açıklamasında da değindiği “istikrar” eksikliği bu alandaki birçok çalışmayı sonuçsuz bırakmıştır.

Amelî Adam Yetiştirmek. (16 Mart 1924). Hakimiyet-i Milliye. No: 1072. s.1.

Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve M. Eğ. Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri I. (1946). Ankara. MEB. Yay.

Ecnebi Mütehassıslar. (11 Şubat 1926). Hakimiyet-i Milliye. No: 1655. s.1.

Ergün, M. (1997). Atatürk Devri Türk Eğitimi. Ankara: Ocak Yay.

Falih Rıfkı. (23 Mart 1927). Bir Tedkik Seyahati. Hakimiyet-i Milliye. No: 2052. s.1.

Hüseyin Cahid. (1 Mart 1924). Siyasiyat: Ecnebi Mütehassıslar. Tanin. No: 499. s.1.

İsmail Hakkı. (20 Haziran 1924). Ecnebi Mütehassıslar. Akşam. No: 2042. s.2.

Kühne, A. (1 Kanunuevvel 1926). Mesleki Terbiyenin İnkişafına Dair Rapor. Maarif Vekaleti Mecmuası, Ağustos 1927: 1-17.

Maarif Heyetimiz. (20 Şubat 1927) Hakimiyet-i Milliye. No: 2021. s.3.

Maarif Vekili Ankara’ya Gitti. (21 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1031. s.3.

Maarif Vekili Geldi. (17 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1027. s.1.

Maarif Vekili Gitti. (22 Kanunusani 1927). Cumhuriyet. No: 973. s.2.

Maarif Vekili Mustafa Necati Beyefendi’nin Avrupa Tedkik Seyahati . Maarif Vekaleti Mecmuası, Mayıs 1927. Sayı: 11, s.120-129.

Maarif Vekili Roma’da. (7 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1017. s.1.

Maarif Vekilimiz Dün Ankara’dan Şehrimize Geldi. (15 Kanunusani 19269. Cumhuriyet. No: 966. s.1,2.

Maarif Vekilimiz Dün Geldi. (15 Kanunusani 19269. Milliyet. No: 333.s.1,4.

Maarif Vekilimiz. (16 Kanunuevvel 1926). Milliyet. No: 303. s.1.

Maarif Vekilimizin Avrupa Seyahati Faideli Oldu. (18 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1028. s.2.

Maarif Vekilimizin Avrupa Seyahatine Hareketi. (14 Kanunusani 1927) Hakimiyet-i Milliye. No: 1984. s.1.

Maarif Vekilimizin Avrupa Seyahatleri. (Mart 1927). Muallimler Birliği Mecmuası. Sene: 2. No: 21, s.898-907.

Maarif Vekilimizin Avrupadaki Tedkikatı. (18 Mart 1927). Milliyet. No: 395. s.1,4.

Maarif Vekilinin Avrupa Seyahati. (11 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1021. s.2.

Maarif Vekilinin Avrupa Seyahati. (14 Mart 1927). Cumhuriyet. No: 1024. s.2.

Meslek Mektepleri İçin Mütehassıs, İctihad, No: 217. s.4178-9.

Mütehassıslar Bahsi. (5 Teşrinisani 1923). Hakimiyet-i Milliye. No: 959. s.1.

Mütehassıslar İçin Hazırlık. (19 Temmuz 1924). Vakit. No: 2354. s.1.

Necati Bey’in Seyahati. (7 Kanunusani 1927). Cumhuriyet. No: 958. s.1.

Prusya Maarif Nazırının Maarif Vekilimize Ziyafeti. (3 Şubat 1927). Cumhuriyet. No: 985. s.1.

Yabancı Uzmanlar. (14 Mayıs 1924). Cumhuriyet. No: 8. s.4.

Yeni Nesil Teceddüd ve İnkılâb Mefkûresiyle Yetiştiriliyor. (19 Mart 1927). Milliyet. No: 396. s.1,4.

Yunus Nadi. (20 Mart 1927). Necati Bey’in Beyanatı. Cumhuriyet. No: 1030. s.1.

Maarif Vekaleti Mecmuası, Sayı: 11 (Mayıs 1927), s.120-129.

Maarif Vekaleti Mecmuası, Sayı: 11 (Mayıs 1927), s.120-129.

Maarif Vekaleti Mecmuası, Sayı: 11 (Mayıs 1927), s.120-129.