Litosferin sənaye tullantılarından mühafizə tədbirləri
|
|  Yüklə 42.5 Kb.
|
| Litosferin sənaye tullantılarından mühafizə tədbirləri
Biosferin mineral əsasını təşkil edən litosferin üst təbəqəsi hal-hazırda getdikcə artan antropogen təsirə daha çox məruz qalır. Müasir məlumatlara görə litosferə il ərzində 85 milyard ton antropogen tullantı atılır. Bu kütlənin böyük əksəriyyəti kimyəvi cəhətdən hərəkətsiz olsa belə, onu yer üzərində yerləşdirmək üçün insan xeyli ərazidə təbii ekosistemləri məhv edir. İstehsal prosesində planetin praktiki olaraq bütün biosferin cəlb edildiyi güclü inkişaf dövründə V.İ.Vernadskinin dahiyanə uzaqgörənliyinə əsasən insan «ən iri geoloji qüvvə» olmuşdur ki, onun da təsiri altında Yerin görkəmi dəyişir. Artıq bu gün insanın litosferə təsiri elə bir həddə yaxınlaşır ki, bu həddin keçilməsi yer qabığının bütun səth hissəsində dönməz proseslərə səbəb ola bilər. Müasir məlumatlara görə litosferin dəyişdirilməsi prosesində insan 125 ınilyard ton kömür, 32 milyard tondan çox neft, 100 milyard tonlarla digər faydalı qazıntılar, tikinti materialları və s. çıxarmışdır. İl ərzində Yer kürəsinin hər bir sakininin payına 0,12 ton istehlak tullantısı, 1,2 ton bütün istehsal məhsulları («kənara qoyulmuş tullantılar») və 14 tona yaxın xammal emalı tullantıları düşür. Litosferin üst münbit qatı torpaq adlanır.Torpaq xarici mühitin əsas amillərindən biri olmaqla, təbiətin başlıca nemətidir.Torpaq insanın mühiti deyil, üzərində gəzdiyi substratı, məkanı və istifadə etdiyi sərvətdir.Qədim zamanlarda, insanlar torpağı sağlam və sağlam olmayan torpağa bölmüşlər. Hava və suyu asan keçirən qrunt suları dənizdə yerləşən torpaqları sağlam torpaqlar, su və havanı keçirməyən və ya pis keçirən, rütubətli torpaqları isə sağlam olmayan torpaqlar adlandırmışlar. Torpağın insanların, heyvanların və bitkilərin sağlamlığına və məhsuldarlığında əhəmiyyətini dərk etmək üçün onun mexaniki tərkibini,strukturunu və uduculuq qabiliyyətini, fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrini, çirklənmə və xarab olma səbəblərini, torpaq ehtiyatlarını, onun istifadə və mühafizə tədbirlərini bilmək lazımdır. Torpaq Yer səthindən litosferin mineral və biosferin üzvi maddələrinin təkamül nəticəsində birləşməsindən əmələ gəlmiş, özünəməxsus xassələrə malik olan təbii törəmədir. Müasir elmi dildə torpaq – yerin biokos hissəsi (canlı və cansızların qarışığı) adlanır. 1990-ci illərin əvvəllərində ağır metalların dünya istehsalı ildə 36 milyon ton təşkil edirdi. Təxmini hesablamalara görə XX əsrin sonunda dünyada 300 milyon ton mis, 200 milyon ton sink, 70 milyon ton xrom, 20 milyon ton qurğuşun, 3,5 milyon ton nikel, 0,6 milyon ton kadmium, 0,5 milyon ton civə toplanmışdır. Təbiət əvvəllər heç bir zaman yer səthində, ekosferdə ağır metalların belə yükünü görməmişdi. Lakin litosferin ağır metallarla çirklənməsi təkcə göstərilən miqdarla müəyyən edilmir. Ağır metalların litosferə enerji, sənaye və nəqliyyat müəssisələrinin emissiyaları ilə birlikdə aerozol, toz və his şəklində, məhlulların tərkibində, bərk sənaye tullantıları ilə, eləcə də mineral rəngləyicilər, məişət texnikası və digəг mallarla düşür. Litosferin ekoloji funksiyası onda ifadə olunur ki, о «biosferin baza alt sistemidir: obrazlı şəkildə desək, bütün qitə və dəniz biotu yer qabığına əsaslanır. Məsələn, qurııda və ya şelfdə dağ suxıırlarının minimal qatının texnogen dağılması biosenozu öz-özünə məhv edir. Lakin bundan başqa, litosfer mineral-xammal və о cümlədən energetika resurslarının əsas tədarükçüsüdür ki, onların da böyük əksəriyyəti yeniləşməyənlərə aiddir» (Yepişin, 1985). Litosferin aşağıdakı əsas hissələrinın - torpağın, dağ suxurları və onların massivlərinin, yer təkinin texnogen dəyişkənliklərini nəzərdən keçirək. Torpaq, litosferin ən mühüm tərkib hissəsidir və onun əsas ekoloji funksiyaları bir ümumiləşdirici göstəricidə - torpaq məhsuldarlığında qapanır. Tarlalardan əsas (ciyan, tərəvəz, kökümeyvəlilər və s.) və yanaşı (saman, yarpaq və s.) məhsulu zəbt etməklə insan maddələrin bioloji dövriyyəsini tam və ya qismən zəiflədir, torpağın özünü nizamlama qabiliyyətini pozur. Onun məhsuldarlığını azaldır. Hətta çürüntünün qismən itirilməsi və nəticə olaraq məhsuldarlığı funksiyalarını yerinə yetirməyə imkan vermir və о tənəzzülə uğramağa başlayır, yəni öz xassələrini pisləşdirir. Sənaye inkişaf etdikcə təbii ki, tullantıların fəsadları da çoxalır. Ona görə də mütləq onunla mübarizədə də yeniliklər zəruridir. Burada məsələyə yanaşma bir neçə mərhələdən ibarətdir. Birinci növbədə inverparizasiya aparılmalıdır, ikinci növbədə mütləq yeni texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. Eyni zamanda, həmin zərərli tullantılar yenidən qablaşdırıldıqdan sonra Qərbi Avropaya xüsusi yandırılma sobalarına göndərilməlidir. Yəni mütləq məhv edilməlidir. Hazırda beynəlxalq miqyasda yeni qurğular aşkar olunub ki, onlar tullantılarla mübarizədə yeni texnologiyanın olmasına dəlalət edir. Bu gün Assosiasiyamızın da gündəmində əsas yeri məhz bu texnologiyanın müzakirəsi tutur. Artıq onların bəzilərinin tətbiqi ilə bağlı 6 pilot layihə həyata keçirilir ki, burada da beynəlxalq təcrübə mübadiləsi aparılır. Azərbaycan üçün də belə tövsiyə edilib və dövlət özü də qarşısına məqsəd qoyub ki, öz proqramında bu yeni texnologiyalardan tətbiq etsin. Çünki bu, bütün postsovet ölkələri kimi Azərbaycan üçün də zəruridir. Ayrı-ayrı ölkələrdə tullantılar statistikasını təşkil etmək üçün müxtəlif metodologiyadan istifadə edildiyi üçün onları vahid metodologiyaya uyğunlaşdırmaq müasir statistikanın əsas vəzifələrindən biri hesab edilir. İnsan fəaliyyəti zamanı əmələ gəlmiş tullantıların öyrənilməsi, onların yenidən istifadəsi, zərərsizləşdirilməsi və xüsusi zərərli tullantıların basdırılması (kənarlaşdırılması) və tullantılarla əlaqədar başqa əməliyyatların tədqiqi hazırda aktual bir problem olaraq qalır. Bu problemin öyrənilməsi ilk növbədə əmələ gəlmiş tullantıların təsnifləşdirilməsini tələb edir. Litosferin çirklənməsi. Tamamilə dinamik planetar ekosistem olan biosfer özünün təkamüli inkişafının bütün dövrlərində müxtəlif təbii proseslərin təsiri altında həmişə dəyişmişdir. Uzun müddətli təkamül nəticəsində biosfer özünü nizamlama və neqativ proseslərin neytrallaşdırılmaq qabiliyyətinə malik olmuşdur. Bu, maddələrin dövriyyəsinin mürəkkəb mexanizmi vasitəsilə əldə edilmişdir. Litosferin təkamülünün əsas hadisəsi orqanizimlərin növ daxili informasiyasının dəyişməsi yolu ilə dəyişmiş xarici şəraitlə uyğunlaşması idi. Milyard illər ərzində biosferin dinamik sabitlik qarantı zəruri həddə ekosistem və birliklər halında olan təbii biot idi. Lakin yeni texnalogiyalar (ovçuluq-əkinçilik mədəniyyəti-sənaye inqilabı) yarandıqca,təkmilləşdikcə və yayıldıqca, təbii amillərin təsirinə uyğunlaşmış planetar ekosistem yeni, gücünə, qüvvətinə və müxtəlifliyinə görə görülməmiş təsirlərə getdikcə daha çox məruz qalmğa başladı. Bu təsirləri insan yaratdığı üçün onlara antropogen təsirlər deyilir. Antropogen təsirlər dedikdə insanın iqtisadi, hərbi, rekreasion mədəni və digər maraqları ilə bağlı ətraf təbii mühitə fiziki, kimyəvi, bioloji və digər dəyişkənliklərə müdaxilə edən fəaliyyəti nəzərdə tutulur. Metallurgiya müəssisələri ildə 1 milyard ton müxtəlif metal əridir, ancaq bu kütləyə zənginləşdirilməmiş filizin yeddi dəfə çox miqdarı uyğun gəlir ki, bu filizi də əldə etmək üçün dağ suxurlarının böyük bir kütləsi çıxarılır. Həmçinin qeyri-metal faydalı qazıntıları və qeyri-filiz mineral xammalı texnosferdə istifadə olunan maddə və materialların böyük bir kütləsini təşkil edir. Tikinti materialları - təsərrüfat ehtiyacları üçün çıxarılan, kütləsinə və həcminə görə ən böyük maddələr qrupudur. Onların bir hissəsi elə çıxarıldığı kimi istifadə olunur. Bu, tikinti daşları, doğranmış daş, qum və çınqıldır. Kimyəvi və termik emala məruz qalmış materialların kərpic və keramika istehsalı üçün gil, əhəngdaşı, gips, eləcə də sement, beton, şüşə və s. istehsalı üçün lazım olan qeyri-fıliz materiallarının yataqları geniş yayılmışdır. Bu materialların dünya üzrə illik hasilatı 4 milyard tondur. |