Kafedra: İqtisadi nəzəriyyə Kurs işi Mövzu: Azərbaycanın bank sisteminin təkmilləşdirilməsi yolları Kurs: II qrup: 762

Giriş.

1. 
   Banklar və onların təsnifatı.
   
2. 
   Azərbaycanda bank sistemi və onun fəaliyyət istiqamətləri.
   
3. 
   Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar Azərbaycanda yaranan bank böhranı və onun səbəbləri.
   
4. 
   Azərbaycanda bank böhranının ağır nəticələri. Böhranın aradan qaldırılması yolları.
   
5. 
   Azərbaycanda bank sisteminin təkmilləşdirilməsi yolları.
   

Cəmiyyətin inkişafının müasir mərhələsində bankların rolu çox böyükdür.

1. 
   Banklar və onların təsnifatı.
   

Mərkəzi bankların sərbəstliyi iqtisadiyyatın inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təcrübə göstərir ki, mərkəzi bankların tam sərbəst olduğu ölkələrdə siyasi və iqtisadi sabitlik, aşağı səviyyəli infilyasiya və yüksək iqtisadi artım mövcuddur. Bunun əksinə olaraq, mərkəzi banklar tam sərbəst olmayan ölkələrdə isə yüksək infilyasiya səviyyəsi qeyri- sabitlik müşahidə olunur.

1. 
   Kommersiya bankları. Onlar kredit sisteminin əsasını təşkil edir və kredit resurslarının əsas hissəsini özündə cəmləşdirir.
   
2. 
   İnvestisiya bankları. Onlar əsasən investisiya əməliyyatları ilə məşğul olur və fond birjasındakı kimi qiymətli kağızların alış aə satışını həyata keçirir. Onların kommersiya banklarından əsas fərqi odur ki, onlar depozit qəbul etmir, hesablaşma əməliyyatları aparmır və qısamüddətli borclar vermir.
   
3. 
   Əmanət bankları. Onlar əhalidən pul formasında əmanətlər qəbul edir, onlarla müəyyən əməliyyatlar aparırlar.
   
4. 
   İxtisaslaşmış banklar( ipoteka, kooperativ, kənd təsərrüfatı, xarici ticarət və s.). İpoteka bankları uzunmüddətli borcların əldə edilməsi zamanı tərpənməz əmlakı (torpaq və tikililəri) girov kimi qoymağa imkan verir. Xarici ticarət bankları əmtəələrin idxalı və ixracının kreditləşməsi üzrə ixtisaslaşır.
   

Mülkiyyətin formalarına görə banklar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

1. 
   Aksioner olmayan banklar (onlar sahibkar və ya partnyor mülkiyyəti əsasında yaradılır).
   
2. 
   Aksioner banklar.
   
3. 
   Kooperativ banklar.
   
4. 
   Bələdiyyə və kommunal banklar (onlar yerli hakimiyyət orqanlarının mülkiyyəti əsasında yaradılır).
   
5. 
   Dövlət bankları.
   
6. 
   Dövlətin iştirakı ilə qarışıq banklar.
   
7. 
   Dövlətlərarası banklar.
   

Azərbaycan Respublikasının bank sistemi Milli Bankdan və Respublikanın kredit təşkilatlarından ibarətdir. Bank sisteminin ən mühüm tərkib hissəsi isə, Azərbaycan Respublikası Milli Bankıdır. Milli Bank respublikanın mərkəzi bankı statusundadır. O, mərkəzi bankın vəzifələrini yerinə yetirir.

Azərbaycan Respublikası Milli Bankının yaranması çox da uzaq dövrə təsadüf etmir, onun tarixi böyük deyil.

Keçmiş SSRİ-nin tərkibində olarkən Azərbaycanda da bütün SSRİ-də olduğu kimi mərkəzləşdirilmiş və birpilləli sovet bank sistemi fəaliyyət göstərirdi. 1990-cı ildə SSRİ Dövlət Bankı və bank fəaliyyəti haqqında qanun qəbul olundu. Bu qanunla ikipilləli bank sisteminə keçid reallaşdı.

1996-cı ildə yeni bank qanunları hazırlanıb qəbul olundu və əvvəlki qanunlar öz qüvvəsini itirdi. Yeni qanuna görə, Milli Bank ali icra hakimiyyəti olan prezidentin tabeçiliyinə verilmiş və tamamilə hökümətin təsiri altına salınmışdır. Azərbaycan Respublikası Milli Bankı bütövlükdə dövlət mülkiyyətindədir. O, hüquqi şəxsdir, möhürü var. Milli Bank fəaliyyətində mənfəət güdmür, bütün vergidən azaddır, lakin xərcləri öz gəlirləri hesabına ödəyir. Milli Bank beynəlxalq maliyyə və kredit təşkilatlarında Azərbaycan Respublikasının mənafeyini təmsil edir.

Milli Bankın nizamnamı kapitalı 15 milyard manat həcmində müəyyən edilmişdir.

Ümumiyyətlə götürsək, Milli Bankın Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında çox böyük rolu vardır. Belə ki, Milli Bank iqtisadiyyatın inkişafının əsasını təşkil edən milli valyutanın sabitliyini təmin edir və onun alıcılıq qabiliyyətini tənzimləyir. Milli Bank normal pul-kredit siyasəti keçirməklə istehsalın inkişafına təkan verə, infilasiyanın səviyyəsini aşağı sala, işsizliyi nisbətən aradan qaldıra bilər. Bundan başqa Milli Bank respublikada pul dövriyyəsini tənzimləyir, dövriyyədəki pulların banklara cəlb edilməsini təşkil edir.

Milli Bank, o cümlədən Azərbaycan Respublikası ərazisində nəğd pul emissiyasını həyata keçirən yeganə kredit təşkilatıdır.

Milli Bank kommersiya banklarının işinə nəzarət edir, onların fəaliyyətini tənzimləyir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində yaşayan ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da kommersiya bankları ikipilləli bank sisteminii ikinci pilləsini təşkil edir. Müstəqil kommersiya banklarından 4-ü əsasən dövlət mülkiyyətinə əsaslanır. Onların nizamnamə kapitalının 51 %-i, yaxud nəzarət paketi dövlətə məxsusdur. Bunlara aşağıdakılar aiddir:

1. 
   Azərbaycan Respublikası Aqrar Sənaye Səhmdar Kommersiya Bankı.
   
2. 
   Azərbaycan Respublikası Sənaye İnvestisiya Səhmdar Kommersiya Bankı.
   
3. 
   Azərbaycan Respublikası Əmanət Kommersiya Bankı.
   
4. 
   Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Səhmdar Kommersiya Bankı.
   

Azərbaycanda bank qanunvericiliyi ölkədə xarici kapitalın iştirakı ilə olan bankların inkişafına xüsusi şərait yaratmışdır. Buna görə də, Azərbaycan respublikasının bank sistemində xarici kapitalın iştirakı ilə olan banklar artmaqdadır.

Hər bir bank yaradılarkən ilkin kapitala sahib olmalıdır ki, bu da onun nizamnamə fondudur. Nizamnamə fondunun yaradılması banklar üçün vacib və məcburidir. Banklar üçün nizamnamə kapitalının kifayət qədər olması mühüm amildir. Milli Bankın tələbi ilə bu banklar nizamnamə kapitalının həcmini 1998-ci ilin axırına kimi 1,25 mln ABŞ dollarına çatdırılmalıdır.

Kommersiya bankları bir sıra əməliyyatlar aparırlar ki, bunlardan ən əsası da əhalinin pul vəsaitlərinin banklara cəlb edilməsi və yerləşdirilməsidir. Banklar pul vəsaitlərinə olan ehtiyacın 90%-nə qədərini cəlb olunmuş vəsaitlər hesabına ödəyir. Bir çox ölkələrdə sərbəst vəsaitlərin 90-95-i əmanətlər formasında banklara cəlb olunur. Əmanətlərin həcmi ümumi məhsulun 20-30%-ə qədərini təşkil edir. Lakin Azərbaycan şəraitində əmanət işi olduqca zəif qurulmuşdur. Hazırda əmanətlərin ümumi məbləği ümumi məhsulun 1%-dən azını təşkil edir.

Əmanətlərin cəlb olunmamasının bir sıra mühüm səbəbləri vardır. Banklar vəsaitləri onlara haqq ödəməklə səfərbərliyə alırlar. Əgər bu vəsaitlər istifadəsiz qalarsa, bank tezliklə iflasa uğrayır və heç topladığı vəsaitlərin də haqqını ödəyə bilməz. Məhz buna görə, də banklar aldığı pulları gərək satsın. Buna görə də, Azərbaycan Respublikasında bankların işində kredit xidmətləri əsas yer tutur.

Son 10 il ərzində bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə bank sistemi əsas 3 mərhələdən keçmişdir.

I mərəhələdə(1987-1991) bazar münasibətlərinə uyğun bank işi formalaşmağa başlamışdır.

II mərhələ (1992-1995) hiperinfilyasiya şəraitində bank sisteminin ekstensiv artımı ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələ milli valyutanın kursunun halloperik templə düşməsi və real faiz stavkasının mənfi rolu ilə müşahidə edilir.

Bunun əsas səbəbi bank əməliyyatlarının aparılması üçün vacib olan lisenziyanın çox asan əldə olunması idi.

III mərhələ 1996-cı ildən başlayaraq bank sisteminin inkişafı və iqtisadiyyatda, o cümlədən maliyyə sferasında baş verən sabitləşmə prosesinə uyğunlaşması ilə xarakterizə edilir.

1996-cı ildən başlayaraq maliyyə sferasında sabitləşmə prosesi getsə də böhran hələ də ta aradan qaldırılmamışdır. Belə ki, bir tərəfdən yüksək gəlirli üsulların meydana gəlməsi ilə müştəri bazasının genişlənməsi, maliyyə bazarında bərqərar olmuş sabitliklə əlaqədar müsbət dəyişikliklər müşahidə olunur. Bank fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin keyfiyyətidə yaxşılaşmışdır. Belə ki, Milli Məclis tərəfiindən “Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı və kommersiya bankları haqqında qanun” qəbul edilmişdir.
Digər tərəfdən isə, biz vəsait qoyuluşunun gəlirliyinin azalması və geri qaytarılmayan kreditlərlə əlaqədar ciddi problemlərin meydana çıxmasının şahidi oluruq. Çox vaxt bu problemlər o qədər ciddi olur ki, hətta ən böyük banklar da öz vəzifələrini həyata keçirə bilmir əv çıxılmaz vəziyyətdə qalırlar. Bu meyl sürətlə inkişaf edir və nəticədə-çoxsaylı maliyyə institutlarının iflası baş verir.
Azərbaycanda bu vəziyyəti qaydaya salmaq üçün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən hazırlanan və dəstəklənən islahat konsepsiyası təqdim edilmişdir. Lakin nəticədə sivilizasiyalı dünya tərəfindən qəbul edilmiş kredit pul kütləsinin tənzimlənməsi və maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi metodları( ehtiyat tələbin və hesablama normasının dəyişilməsi, açıq bazarda əməliyyatlar, vergilər və s. vasitəsilə ) Azərbaycanda çox zəif fəaliyyət göstərir və hətta əks effekt verir.
Beləliklə bank sistemi maliyyə sabitliyinin əldə edilməsi üçün görülən tədbirlərə uyğun cavab verə bilmir.
Bank sistemində baş verən böhranın əsas səbəblərindən biri bankların nizamnamə kapitalının minimum səviyyəsinin artmasıdır.bir tərəfdən bankların nizamnamə kapeitalının minimum səviyyəsinin artması bank sisteminin strukturlaşmasına imkan verən “bazar” addımı rolu oynayır. Bu addım nəticəsində zəif, yaşamaq qabiliyyəti olmayan banklar ya bağlanır, ya da böyük banklara birləşir.
Lakin digər tərəfdən Azərbaycan şəraitində bu tədbir əks nəticə verdi. Belə ki, hətta ən böyük və sabit işləyən banklar belə nizamnamə fondunun tələb olunan səviyyəyə çatdırılması problemi ilə qarşılaşdılar. Kiçik və orta banklar haqqında isə danışmağa dəyməz- faktiki olaraq bir zərbə ilə maliyyə xidmətləri bazarında öz yerini tutmaq imkanına malik və potensial yaşama qabiliyyətli bir çox kredit institutları təbəqəsi aradar çıxarıldı. Bunu aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Bankların nizamnamə fondu üzrə qruplaşması.

Göründüyü kimi, digər ölkələrə nisbətən Azərbaycanda faiz dərəcəsinin səviyyəsi bu ölkələrin faiz dərəcəsindən 3-5 dəfə yüksəkdir.

Bu iflas təkcə kiçik və orta bankları deyil, iri bankları da bürüdü. Bunun əsas səbəbi bu bankların yüksək infilyasiya, qiymətin yüksək artımı, pulun qiymətdən düşməsi şəraitində valyuta əməliyyatları apararaq və qısamüddətli kreditlərlə işləyərək yüksək gəlir əldə etməsi idi. Yüksək infilyasiya şəraitində qaytarılmayan kreditlərlə bağlı zərərlər bir çox banklar üçün o qədər də problem doğurmurdu. Lakin maliyyə sabitliyi yaradıldıqda və infilyasiyanın tempi aşağı düşdükdə qaytarılmayan kreditlər bankların iflasının əsas səbəbkarı olmuşdur. Buna görə də, bank sistemində baş verən böhranın əsas səbəblərindən biri də- verilən kreditlərin qaytarılmamasıdır. Bu, bir çox bankların apardığı yarıtmaz kredit siyasəti ilə bağlıdır. Onlar çox böyük risklə fəaliyyət göstərirlər. Belə ki, onların çox hissəsi valyuta resurslarını əlverişli istehsal səhələrinə yönəltməyin zəruriliyini nəzərə almayıb, kreditlər verərkən iqtisadi normativləri pozur, kreditlərin tə‘minatlılığı prinsiplərinə məhəl qoymadan böyük məbləğli kreditlər verirlər. Borcun verilməsinin özü heç də həmişə gözlənilən nəticəni vermir. Bu, borc alanın maliyyə vəziyyətinin, kreditin alınması məqsədinin, kreditin ödənmə mənbəyinin öyrənilməsi üsullarının çətinliyi ilə əlaqədardır. Hər bir bank müəssisə və təşkilatların tə‘diyyə qabiliyyətini təsdiq edən sənədlər topladıqdan, tə‘minatlılığına əmin olduqdan sonra kredit verməlidir. Lakin mə‘lum olduğu kimi, Azərbaycanın bir çox bankları bu cəhətdən çox geri qalmışlar ki, bu da qaytarılmayan kreditlərin artmasına səbəb olmuşdur. Bunu aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəldən göründüyü kimi, 1992-1993-cü illərdə qaytarılmayankreditlər ümumi kredit qoyuluşunun cüzi hissəsini təşkil edirdisə, 1994-cü ildən başlayaraq qaytarılmayan kreditlərin məbləği böyük sür‘ətlə artmışdır. Hətta 1994-cü ildən başlayaraq qaytarılmayan kreditlər verilən kreditlərin məbləğindən də çox olmuşdur. Bunun səbəbi infilyasiyanın və faiz dərəcəsinin səviyyəsinin çox yüksək olmasıdır. Yüksək faiz dərəcəsi ilə kredit götürən müəssisə və təşkilatlar nəinki onun faizini, həta özünü belə qaytara bilməmişlər. Bu da qaytarılmayan kreditlərin məbləğini artırmışdır.

Beləliklə mə‘lum oldu ki, hazırki şəraitdə qaytarılmayan kreditlərin artması başqa səbəblərlə bağlıdır.

Göründüyü kimi, verilən uzunmüddətli kreditlərin məbləği ümumi kredit qoyuluşunun cəmi 5-10% arasında təsadüf edir ki, bu da təbii ki, iqtisadiyyatın kreditləşməsində mənfi haldır.

Respublikada baş verən bank böhranı bankların özünü iflic vəziyyətinə salmaqla bərabər, iqtisadiyyatın bütün sahələrinə mənfi tə‘sir göstərir. Ölkənin qan-damar sistemi rolunu oynayan bank sistemində baş verən böhran təbiidir ki, iqtisadiyyatın da böhranına səbəb olur. Bank böhranı ilk növbədə istehsalın böhranına səbəb olmuşdur. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalın inkişafı üçün maliyyə kapitalı vacibdir. Lakin yüksək faizlə kredit alan müəssisələr sonra aldığı krediti qaytara bilmir və banklardan asılı vəziyyətə düşür.

Bu sxemdən göründüyü kimi, 1995-1996-cı ilə qədər manatın məzənnəsi infilyasiyanın hesabına sür‘ətlə artmışdır. 1996-cı ildən başlayaraq manatın məzənnəsi aşağı düşmüş və sabitlik yaranmağa başlamışdır. Təbiidir ki, bu infilyasiyanın səviyyəsinin düşməsilə əlaqədardır. Belə ki, 1998-ci ilin ilk Azərbaycan Respublikası ayında infilyasiyanın səfiyyəsi 0,2% olmuşdur.

Emissiyanın nisbətən azalması yalnız 1995-ci ildə mümkün oldu və emissiyanın dövriyyədə xüsusi çəkisi 1993-cü ildə 57,5%-dən, 1995-xi ildə 14,3%-ə qədər, 1996-cı ildə 7,1%-ə qədər, 1997-ci ildə isə 5,9%-ə qədər azaldıldı .

Cədvəldən görünür ki, əmanətlərin real həcmi (infilyasiya nəzərə alınmaqla) artmamış, hətta xeyli azalmışdır. Təbii ki, bu çox pis nəticədir.əmanət işinin zəif olması bankların da vəziyyətinə pis təsir göstərir. Bank sisteminin inkişafı əmanət işindən çox asılıdır və onsuz mümkün deyil. Əmanət işinin qaydaya salınması üçün Milli Bank iqtisadi mexanizm işləyib hazırlamışdır.

Azərbaycan Respublikasının bank sistemində baş verən böhranın iqtisadiyyatın inkişafına vurduğu ağır nəticələri nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasında bank sisteminin işinin təkmilləşdirilməsi əsas məsələ kimi ortaya çıxır. Bank sisteminin işində meydana gələn bu hallar Mərkəzi Bankın apardığı pul-kredit siyasəti ilə bağlıdır. Buna görə ilk növbədə Milli Bankın işi təkmilləşdirilməlidir.

1. S.Məmmədov. «Bank işi». Bakı 1997.

2. Azərbaycan Respublikasında «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında» qanun. Bakı 1996.

3. «Trend» jurnalı 1997/2

4. «Trend» jurnalı 1996/10

5. «Maliyyə və uçot» 1998/7-8

6. «Azərbaycan» qəzeti 26 aprel 1996

7. «Respublika» qəzeti 16 fevral 1997

8. «Azərbaycan» qəzeti 20 noyabr 1998

9. A.S. Bulatov «Gkonomika» Moskva 1997

10. A.F. Şişkin «Gkonomiçeskaə teoriə» Moskva 1997

11. A.A. Drobozinoy «Finansı, denejnoe obrahenie, kredit» Moskva 1997

12. «Denğqi i kredit» 1997/2

13. «Denğqi i kredit» 1996/4

14. «Denğqi i kredit» 1997/3

15. «Denğqi i kredit» 1998/3