I. genel bilgiler

I.genel bilgiler

NAFTA dünyanın en büyük ticaret bloğunu temsil etmektedir. Yeni 10 üyenin ekonomisiyle birlikte AB’nin toplam ekonomik büyüklüğü 7.9 trilyondan 8.3 trilyona ulaşacak olup, bu, 11.4 trilyon Dolarlık NAFTA’nın hayli gerisindedir. ABD ekonomik büyüklük bakımından Kanada ve Meksika’ya göre NAFTA’da hakim güç olmuştur. Meksika’nın nüfusu yaklaşık 105 milyon (2004 tahmini), Kanada’nın 33 milyon iken, ABD’nin nüfusu 289 milyon (2002 rakamı) civarındadır. NAFTA’da milli gelir ve kişi başına düşen gelir bakımından da ABD en güçlü konumdadır. 2002 verilerine göre¹ ABD’de kişi başına düşen gelir 36.200 dolar, Kanada’da 23.400 dolar ve Meksika’da 6.300 dolardır.

NAFTA, üyeleri arasında ticaretin serbestleştirilmesi ve yatırımların teşvikini amaçlamaktadır. Bu çerçevede ticaretin önündeki tarife dışı engellerin aşamalı bir şekilde kaldırılmasını hedeflemektedir.² Üye ülkeler arasında olumlu bir ticaret ve yatırım ortamı kurulmasını öngören NAFTA, böyle bir ortamın unsurları olarak yatırım, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, rekabet ve işadamlarının geçici olarak piyasa girişine ilişkin düzenlemeleri temel almaktadır. NAFTA bazı uzmanlarca emeğin serbest dolaşımını öngörmediği için eleştirilere de maruz kalmıştır.³ Ancak, NAFTA üyelerinde dış ticaretin ülke ekonomisindeki yeri, ülkelerinin ekonomik büyüklükleriyle doğrudan ilgilidir. Örneğin, ABD’de dış ticaret, iç pazarın büyüklüğünden ötürü, Kanada ve Meksika’ya göre milli ekonomide daha az paya sahiptir. Özetle NAFTA, iki gelişmiş ülke (ABD ve Kanada) ile bir gelişmekte olan ülkenin⁴ (Meksika) serbest ticaret bölgesi kurma modelidir.

NAFTA’nın dünya ticaretindeki payına (%) ilişkin bir tablo aşağıda sunulmuştur:⁵

II.Üye ülkelerin nafta’dan beklentileri

Öte yandan, 1985 yılında ekonomisi en kapalı ülkelerden biri olan, tarifelerin %100 düzeyinde bulunduğu, ithalat için lisans istenen, döviz piyasasına yabancıların girmesini yasaklayan yasalara sahip bulunan Meksika, 1985’ten itibaren başlayan ekonomik reformların sürdürülmesine yönelik olarak NAFTA’yı bir lokomotif olarak kullanmak istemiş, reformların geri dönülemez bir süreç olmasını amaçlamıştır.¹² NAFTA ayrıca, Meksika Hükümetince uluslararası şirketlerin ülkeye girişi ve yatırım yapmaları için önemli bir araç olarak görülmüştür.¹³ Ancak, Dünya Bankası tarafından yayımlanan bir rapor¹⁴ , reformların gereği gibi yapılamadığına dikkat çekmektedir. Bununla birlikte Dünya Bankası’nın raporu, NAFTA olmadan Meksika’nın ihracatının %25, Meksika’daki doğrudan yatırımların %40, Meksika’nın 5.920 dolar olan kişi başına düşen gelirinin de %4-5 daha az olacağı sonucuna varmıştır. Rapora göre, Meksika’da eğitim ve altyapı reformları yeterince yapılamamış, araştırma-geliştirmeye gereken fonlar ayrılamamış, bu da ABD ve Kanada’yla ticarette arzu edilen seviyeye ulaşılamamasına neden olmuştur.

III.Nafta’nın üye ülkelerin ekonomilerine etkileri

NAFTA sayesinde üye ülkeler ABD, Kanada ve Meksika arasındaki ticaret hızlı bir şekilde artmıştır. 10 yıl içinde üç ülke arasındaki ticaret hacmi, 306 milyar dolardan yaklaşık 621 milyar dolara ulaşmış, üç ülkedeki NAFTA üyelerinin doğrudan yatırımlarının toplamı 1993 yılında 136.9 milyar dolarken, 2000 yılında bu rakam 299.2 milyar dolara yükselmiştir.¹⁷

A.ABD açısından

• 
  NAFTA’nın ilk on yılında ABD’nin Kanada ve Meksika’ya yönelik ihracatı 142 milyar dolardan 263 milyar dolara çıkmıştır. Meksika’nın sadece ABD’ye yönelik ihracatı %242 artmıştır.
  
• 
  2002 yılı sonunda, ABD’nin Meksika’ya ihraç ettiği yolcu araçları ve hafif kamyonların toplamı 3.6 milyar dolara ulaşmıştır. Bu rakam, 1993 verilerinin 38 katına tekabül etmektedir.¹⁹
  

B.KANADA açısından

• 
  NAFTA sayesinde Kanada’nın 1994-1998 yılları arasında ABD ve Meksika’ya yaptığı ihracat sırasıyla %80 ve %65 oranında artarak, 271.5 milyar ve 1.4 milyar dolara ulaşmıştır.²¹
  
• 
  ABD’nin en büyük ticaret ortağı olan Kanada, NAFTA sayesinde bu konumunu konsolide etmiştir. 1989-2002 arasında Kanada’nın ABD’ye tüketim malları ihracatı yılda ortalama %9.9 artış göstermiştir.²² Bu oran 1993-1998 dönemi için %11’dir (475 milyar dolar). Bu da, günde ortalama 1.9 milyar dolarlık mal ve hizmetin ABD/Kanada sınırını geçtiğini göstermektedir.
  
• 
  1989-2002 döneminde Kanada’nın ABD’ye yaptığı tüketim malları ihracatında %250’lik bir artış kaydedilmiş ve tüketim malları ihracatı 2002 yılında 345.4 milyar dolara yükselmiştir. Aynı dönemde ABD’den yapılan ithalat %150 artmış, hacim 2002 yılında 218.3 milyar dolar olmuş, sonuç olarak ABD-Kanada tüketim malları ticaretinde Kanada lehine 127.1 milyar dolar fazla ortaya çıkmıştır.
  
• 
  1989 yılında Kanada toplam ticaretinin %71.1’ini ABD’yle yaparken, bu oran 2002 yılında %80.8 olmuştur. 1989 yılında Kanada-ABD ticaret hacmi 235.2 milyar dolar iken, 2002 yılında ticaret hacmi yaklaşık üç kat artarak 677.8 milyar dolara çıkmıştır.
  
• 
  1993-1998 yılları arasında Kanada ve Meksika arasındaki tüketim malları ticaret hacmi %8 artışla 9 milyar dolar olmuştur.
  
• 
  NAFTA sayesinde Kanada’da neredeyse her sanayi sektörü bakımından ABD pazarı önem kazanmıştır. İleri teknoloji ürünlerinde ABD pazarı Kanada için önemli bir konuma yükselmiştir. Bazı kaynaklarda, ABD pazarının Kanada ileri teknoloji ürünleri bakımından bağımlılık oluşturduğu kaydedilmektedir.
  
• 
  Kanada’nın bölgeleri bakımından incelendiğinde ise Ontario’nun, 2002 yılında tüketim malları ihracatının %93.5’ini ABD’yle gerçekleştirdiği belirtilmektedir. Kanada’da NAFTA çerçevesinde yapılan ticaretten en fazla yarar gören alanlardan bir diğeri ise Atlantik Bölgesi’dir. Bununla birlikte, 2000 yılında yapılan bir hesaplamada,²³ NAFTA’nın 1993-1997 yılları arasında (i) Kanada’nın doğu bölgeleriyle ABD ve Meksika arasında daha az ticarete, (ii) Kanada’nın orta bölgeleriyle ABD ve Meksika arasında daha fazla ticarete, (iii) Kanada’nın batı bölgeleriyle Meksika arasında daha fazla ticarete yol açtığı, ancak Kanada’nın orta bölgeleriyle ABD arasındaki ticarette bir artış veya azalışa neden olmadığı, (iv) NAFTA’nın Kanada’nın Avrupa ve Asya’yla ticaretinde düşüşe neden olduğu, ancak Meksika’nın Asya’yla olan ticaretinin artması sonucunu doğurduğu kaydedilmektedir.
  
• 
  NAFTA sayesinde Kanada ile ABD ve Meksika arasındaki hizmet ticareti ve doğrudan yatırımlarda (FDI) artış kaydedilmiştir. 1998 yılında Kanada’daki ABD doğrudan yatırımları (FDI) 147.3 milyar dolara yükselmiştir. Bu, 1993 yılına göre %63’lük bir artışa tekabül etmektedir. 1998 yılında Kanada’daki Meksika yatırımları ise, 1993 yılına kıyasla %200’lük artışla 464 milyon dolara ulaşmıştır. Bu durumda Kanada’da diğer NAFTA ülkelerinin doğrudan yatırımları toplam yatırımların % 68’ini oluşturmuştur.
  
• 
  Kanada’nın ABD’deki doğrudan yatırımları 1998 yılında, 1993 yılına göre %86’lık artışla 126 milyar dolara; Meksika’daki yatırımları ise 1998 yılında, 1993 yılına oranla %324’lük artışla 2.2 milyar dolara ulaşmıştır.
  
• 
  2002 yılında Kanada ve Meksika arasındaki ticaret hacmi 15.1 milyar dolara ulaşmış, Meksika, Kanada’nın en çok ihracat yaptığı 6. ülke, en fazla ithalat yaptığı 4. ülke konumuna yükselmiştir.
  
• 
  Kanada’da NAFTA sayesinde 1 Ocak 1994-1998 yılları arasında 1 milyon istihdam yaratılmıştır.
  
• 
  Kanada’da NAFTA’dan ötürü hemen hemen her eyalette ticaret artışı kaydedilmiş, sonuçta Kanadalı üretici, içerde tükettiğinden daha fazla üretir duruma gelmiştir.
  

C.MEKSİKA açısından

• 
  Meksika, NAFTA ortaklarına 2000 yılında yaklaşık 151 milyar dolarlık ihracat yapmıştır. Bu rakam, 1993’deki duruma göre %240’lık bir artış anlamına gelmektedir. Bu artış aynı zamanda Meksika’nın diğer ülkelerle yaptığı ihracattaki artışın iki katıdır.
  
• 
  1993-2001 yıllarında Meksika’nın ihracatındaki bu artış, Meksika milli gelirindeki artışın yarısından fazlasını oluşturmuştur. Nitekim Meksika’da işgücünün 1/5’i ihracatla ilgili üretim yapmaktadır. 1995-2000 yılları arasında yaratılan 3.5 milyonluk istihdamın yarısı NAFTA sayesinde ortaya çıkmıştır.
  
• 
  Meksika tarım ürünleri üretimi, 1993-2001 döneminde %50 oranında artmıştır.
  
• 
  Kanada, Meksika’yla ticaretinde açık vermektedir. Bu açık 2001 yılında 9.9 milyar dolara ulaşmıştır. Meksika’nın Kanada’ya ihracatı, NAFTA öncesi döneme göre yaklaşık beş kat artmıştır. 2001 yılında Kanada, Meksika’dan 13.1 milyar dolarlık ithalat gerçekleştirmiştir. Kanada ve Meksika ticaretinin ABD’yle yapılan ticarete göre geri kalmasının nedeni ulaşımdan kaynaklanan sorunlarla izah edilmektedir.
  

IV.Nafta’ya karşı görüşler

• 
  Meksika’nın NAFTA sayesinde ülkesine doğrudan yatırımları çektiği bir gerçektir. Bu sayede ekonomik büyüme kaydedilmiş olmakla birlikte, üretim sektöründeki ücretlerde %13.5 reel azalma meydana gelmiştir. Esasen bu düşüş, NAFTA kurulmadan önce de beklenmekteydi.²⁵
  
• 
  NAFTA, işçi haklarının korunmasına imkan vermemiştir. NAFTA bünyesinde işçi haklarının savunulması amacıyla kurulan ajans pek bir etkinlik gösterememiş, hükümetler ve şirketler işçi haklarının ihlal edildiği durumlarda sorumlu tutulamamıştır. Anılan ajansa bugüne kadar 20 civarında başvuru yapılmış, ancak bunlardan hiçbiri, kamuoyuna açıklanabilecek bir sonuca ulaşmamıştır.
  
• 
  Meksika Hükümeti’nin açıklamasına göre, ülkede montaj sektöründe yaklaşık 230.000 iş kaybı görülmüştür. Bu da, Meksika Hükümeti’nin NAFTA sayesinde Meksika’daki ucuz emeğin ABD ve Kanada firmaları için avantajlı olacağı ve dolayısıyla doğrudan yatırımlarda patlama görüleceği yolundaki beklentisini boşa çıkarmıştır.
  
• 
  Yabancı doğrudan yatırımlar, yerel ekonomideki istihdam olanakları bakımından da bazı kısıtlamaları beraberinde getirmiştir. Örneğin Meksika’ya NAFTA sayesinde gelen bazı yabancı yatırımlarda meksikalıların istihdamı %3’te kalmıştır.
  
• 
  NAFTA’nın Meksika’nın tarım sektörüne bazı olumsuz etkileri olmuştur. Örneğin NAFTA çerçevesinde Meksika Hükümeti ABD mısırının ithalini aşamalı olarak serbest bırakması gerekirken, bunu yapmayarak ihtiyaçtan çok daha fazlasının ithaline izin vermiştir. Sonuç olarak Dünya Bankası’nın verilerine göre, Meksika’da tarım kesiminde 1994 yılında %79 olan yoksulluk, 1998’de %82’ye yükselmiştir.
  
• 
  NAFTA nedeniyle ABD’nin ticaret hacminde büyüme görülmüşse de, ABD’nin Kanada ve Meksika’yla olan toplam ticaretinde 1993 yılındaki 9 milyar dolarlık açık, 2002 yılında 87 milyar dolara sıçramıştır.
  
• 
  ABD’deki işverenler, NAFTA’yı kullanarak işçiler üzerinde tehditkar davranmaya, işçileri, daha fazla sosyal haklar talep etmeleri halinde işletmelerini Meksika veya Kanada’ya nakledeceklerini ileri sürmeye başlamışlardır.²⁶ Gerçekten de 1996 yılında yapılan bir çalışma ABD işvereninin bu şekilde davrandığını ortaya koymuştur.²⁷ Örneğin NAFTA’nın ABD Kongresi’nde onaylanmasından kısa bir süre sonra, ABD’deki Honeywell ve General Electrics firmalarındaki işçiler, bağımsız işçi örgütleri kurdukları gerekçesiyle işten çıkarılmışlardır.²⁸
  
• 
  Kanada’da işverenler, ABD ve Meksika’yla rekabet etmek bahanesiyle sosyal yardımları kesmeye başlamışlardır. Örneğin işsizlik sigortasından faydalananların oranı 1989 yılında %87 iken, 2001’de bu oran %39’a düşmüştür.
  
• 
  NAFTA’nın çevre korunmasına olumlu etkisi olacağı yolundaki beklentiler de gerçekleşmemiştir. Örneğin Meksika Hükümeti’nin 1994-1998 yılları arasında çevre korunmasına ayırdığı fonlar %45 oranında azalmıştır. Meksika fabrikalarından kaynaklanan hava kirliliği de iki katına çıkmıştır.
  

V.sonuç

NAFTA üyesi ülkeler ihracata dayalı olarak ekonomik büyüme gerçekleştirdiğinden, her üç ülkede de NAFTA’ya dayalı ticaret hacminde ve Gayri Safi Milli Hasılalarında artış kaydedilmiştir. Bununla birlikte, NAFTA öncesi yayımların tetkikinden, örneğin Meksika’da ve ABD’de doğrudan yatırımlarda beklenen oranda artış görülmediği de bir gerçektir. Yukarıda değinildiği üzere, işgücü üzerinde de NAFTA’nın bazı olumsuz yansımaları olmuştur.