Hyrje Identiteti dhe kombformimi shqiptar

POLITIKA ETNIKE DHE SHTETNDËRTIMI I KOSOVËS

për një të ardhme evropiane

Shqyrtime metodologjike

Shteti shqiptar dhe e kaluara ilire

në kohën e komunizmit

Shqyrtime përmbyllëse

dhe perspektivat në demokraci

Objekti i studimit dhe metoda

Historia dhe qëllimi i Memorandumit

Gjuha

Autorizimi i dhunës

Përgjegjësia politike 
3. Taksonomia e konfliktit etnik
Hyrje

Origjina e konfliktit

Metodologjia

Gjenocidi dhe ‘spastrimi etnik’

Shpërngulja masive me forcë e popullatës

Ndarja dhe secesioni (Vetëvendosja)

Integrimi dhe asimilimi

Kontrolli hegjemonist

Kantonizimi dhe Federalizimi

Përmbledhje

UNMIK-u si Intervenim i Palës së Tretë -

Arbitrimi

Konsociacionalizmi ose ndarja e pushtetit

Standardet para Statusit

Bilanci i strategjive të UNMIK-u për

rregullimin e konfliktit

Vetëvendosja e Kosovës: Opsioni

për zgjidhje afatgjatë të konfliktit

Nevoja për shtetndërtim dhe kontrata qytetare

Federalizmi serb: nga kantonizimi

deri në ndarjen e Kosovës

Përmbledhje dhe rekomandime
5. Ndarja etnike, territori dhe shtetndërtimi
Problemi

Teoria

Shtetndërtimi

Frankenstein-i?

Akomodimi

Përmbledhje

6. Kombi dhe shteti

Kombi qytetar versus kombi etnik

Kombi etnik versus shtetit

Shteti qytetar versus dezentralizimi etnik

Përmbledhje

Hyrje

Identiteti dhe formimi i kombit shqiptar është në qendër të kapitullit të parë. Në fakt, ky kapitull është mbajtur si ligjëratë në shkurt të vitit 2005 në konferencën ”Erinnern und Vergessen in den Kulturen Südosteuropas“ të organizuar nga Akademia e Shkencave në Göttingen (Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Südosteuropa Kommission).^ Këtij kapitulli – si edhe atyre të tjerëve në këtë libër - i paraprin një debat teorik rreth kombit e nacionalizmit, fakt ky që u bë për disa arsye. Krijimi, ngritja dhe fuqia e kombit shqiptar mund të kuptohen drejt kur, me rastin e shqyrtimit të tij, ai krahasohet me fenomene të ngjashme në kultura të tjera. Shumë teori mbi kombin janë pasqyrim i përvojave të Perëndimit, ku politika, ekonomia dhe shoqëria kanë qenë në shkallë më të lartë zhvillimi. Për këtë arsye, ato nuk paraqesin çdo herë bazë të përshtatshme për ta shpjeguar krijimin e kombit shqiptar dhe shfaqjen e nacionalizmit të tij. Ndodh, madje shpesh, që në bazë të pikëpamjeve perëndimore, të përshkruhen zhvillime të cilat as kanë ekzistuar dhe as janë të pranishme sot te shqiptarët. Kjo vlen për studime tonat në Tiranë, Prishtinë e në Tetovë, por edhe për popuj të tjerë të rajonit. Edhe sot e gjithë ditën ka autorë që janë bërë robër të teorive të ndryshme, pa menduar pak më shumë për to. Ka, po ashtu, edhe autorë të tjerë, që kanë ndikim të madh në kultivi­min e nacionalizmit, pa e kuptuar misionin modern të tij. Me një narracion të tillë, këta të fundit kanë ngritur dilema, si të ishin ideologë ballkanas të ko­hës së Perandorisë Otomane, të zgji­meve e të çliri­meve kombëtare të atij harku kohor. Kjo ndodhi gja­të shpërbërjes së Jugosllavisë, kur rishfaqja e fuqishme e nacionalizmit shënonte në njëfarë for­me fundin e kohës osmane në Ballkan. Rikthimi i çështjeve të pazgjidhura nacionale pas vitit 1990 dhe luftërat etnike nuk ishin asgjë tjetër veçse trashëgimi osmane. Rishfaqja e nacionaliz­mit në Ballkan e më gjerë e përmbysi edhe mitin, sipas të cilit, gjatë Luftës së Ftohtë bota na kishte lëvizur përtej nacionales dhe se nacionalizmi tanimë po i takuaka të kaluarës.

Që nga ajo kohë, interesimi për politikën et­nike dhe për nacionalizmin u rrit edhe ndër ne; por pa ndonjë përpjekje serioze për studim të mirëfilltë të tij. Kështu, madje edhe vetë nocioni “naciona­lizëm” - që është doktrina e kombit -, mori ose kuptim pozitiv ose negativ. Kuptimi i tij varej nga motivi i përdorimit të atij nocioni. Për një pjesë të elitës tradicionale “nacionalizmi” filloi ta zëvendë­sojë patriotizmin. Për pjesën tjetër të elitës pro­perëndimore, nacionalizimi ishte një ideologji e prapambetur. Kjo ndodhi sepse ai nuk u kuptua në thelbin e tij. Mirëpo, kjo gjendje ishte edhe reflek­tim i përvojës dhe i diskursit europian kontinental: në shumicën e gjuhëve europiane no­ci­oni naciona­lizëm është i mbarsur me domethënie negative. Për­jashtim paraqet këtu gjuha angleze, në të cilën termi nacionalizëm në shumicën e rasteve ka kup­tim neutral dhe përshkrues. Së këndejmi, më një do­­me­thënie përshkruese është përdorur edhe në këtë libër: si një ideologji që nënkupton se popujt e botës janë të ndarë në kombe, se këto kombe duhet ta kenë të drejtën e vetëvendosjes dhe se vetëven­dosja e plotë e kërkon shtetin e pavarur dhe sovran. Por, fenomeni i nacionalizmit është më kompleks se ç’imagjinohet. Kombet, vetëvendosja dhe shteti kombëtar janë ndër idetë themelore të nacionaliz­mit, ndërsa jetësimi i tyre është manifes­tuar në forma dhe me konsekuenca të ndryshme. Kjo ndo­dhi sepse nacionalizmi, që nga shfaqja e tij pas Revolucionit Francez (1789), ka synuar ta jetësojë parimin se tërësia politike dhe kombëtare e një populli duhet të përputhen plotësisht njëra me tjetrën, duke re­zul­tuar me krijimin e shtetit-komb, i cili do t’i për­fshinte të gjithë pjesëtarët e tij. Mirëpo, që nga ajo kohë e deri më sot, pati krejt pak raste kur një vend ishte një bashkësi homogjene kulturore, me territor të definuar qartë dhe ndaj të cilit shtete të tjera nuk kishin pretendime hegjemoniste apo territoriale. Gjatë historisë dhe sot kishte dhe ka ende territore të cilat banohen nga grupe të ndryshme etnike e religjioze dhe ndaj të cilave dy apo më shumë bash­kësi politike kanë pretendime për pushtet apo për territor.

Kapitulli i parë synon të tregojë se shqyrtim­et mbi identitetin dhe krijimin e kombit shqiptar vënë si parakusht një dialog të mirëfilltë midis shkencave sociale: sociologjisë, historisë, shkenca­ve politike, antropologjisë, gjuhësisë, etnologjisë. Pjesa qendrore e këtij kapitulli analizon natyrën, origjinën e kombit dhe të nacionalizmit shqiptar; çështjen e antikitetit apo të modernitetit të tij si dhe rëndësinë e fenomenit komb e nacionalizëm në histori dhe sot. Sa herë që shqiptarët - sikurse hebrenjtë, persët, grekët e popuj të tjerë - mundohen të japin përgjigjeje në këto çështje, ballafaqohen me çështjen nëse këta janë “komb antik” apo komb modern. Unë nuk jam përpjekur që këtë dilemë ta trajtoj në bazë të burimeve his­torike të antikës së vonë apo edhe të mesjetës së hershme, me ç’rast kësaj çështjeje do të duhej t’i hyhej nga periudhat më të lashta deri tek ato moderne. Përkundrazi! Këtu e kam bërë të përkun­dërtën: kam filluar me nacionalizim shqiptar mo­dern të shek. 19 deri tek kombi dhe nga kombi tek etnia shqiptare. Duke e trajtuar çështjen tjetër se a është nacionalizmi ai që ka krijuar kombet apo kombet janë produkte të bashkësive paramoderne etnike, jam përpjekur ta shpjegoj ndërlidhjen në mes të etnisë dhe nacionalizmit modern shqiptar. Më tutje kam analizuar shkaqet e paraqitjes së kësaj doktrine dhe programin e saj. Problemi i mbijetesës etnike ilire dhe efekti i saj mobilizues për nacionalizmin shqiptar mund të kuptohet vetëm nëse analizohen mitet dhe kujtesa kolektive mbi ilirët, e cila për ideologët e Rilindjes dhe pa­sar­dhësit e tyre paraqiste dhe paraqet shtratin e identitetit kombëtar.

Përderisa mitet etnike ilire të analizuara në kapitullin e parë, si elemente qenësore të identitetit shqiptar bien në grupin e miteve gjenealogjike, në kapitullin e dytë e kam gjurmuar një grup tjetër syresh: mitet ideologjike. Dhe, ka një dallim thelbësor në mes të grupit të parë dhe atij të dytit. Mitet gjenealogjike janë më konservative dhe kanë të bëjnë me rritën biologjike, traditën dhe konti­nuitetin historik; mitet ideologjike janë më radikale në natyrën e tyre, pretendojnë restaurimin e një të kaluare autentike, e cila duhet të ndodhë vetëm për­mes ndryshimeve revolucionare të një rendi të korruptuar aktual. Në situata të konfliktit etnik, mi­tet e para i japin nacionalizmit një mision mbroj­tës, nëse identitetit kombëtar i kanoset rre­ziku i asimilimit; ato marrin një funksion çlirues nëse ven­di dhe një bashkësi politike është nën sundim të huaj, dhe kanë qëllim modernizues nëse pas mbije­tesës dhe çlirimit, një popull e trashëgon një eko­nomi të rrënuar dhe është i mbetur prapa për nga emancipimi politik. Mitet ideologjike janë shpesh një lloj revolte ndaj të qenit modern dhe ndaj refor­mës, sepse e preferojnë rrugën e revolu­cionit dhe të dhunës si mjet politik për jetësimin e agjendës na­cionale. Kështu, kapitulli i dytë e shpje­gon shpër­thimin e mitologjisë ideologjike ser­be me ka­rakter historik, mitologji kjo që në shembullin e Kosovës dhe të krizës jugosllave të viteve të 1980-ta mori një funksion politik dhe me pasoja të papërshkrueshme. Këtu kam synuar ta analizoj jo vetëm fuqinë mobilizuese të një kujtese kolektive historike – të njohur si miti serb për Ko­sovën – por edhe efektin e saj shkatërrues në jetë­si­min e pro­gramit të Serbisë së Madhe. Shkaqet, konsekuencat dhe rëndësia e nacionalizmit serb si ideologji shtjellohen këtu në gjerësi.

Në fakt, këtu e kam trajtuar Memorandumin e Akademisë Serbe të Shkencave e të Arteve, që ka qenë objekt studimi edhe i shumë të tjerëve që janë marrë me shkatërrimin e Jugosllavisë. Mirëpo, me qëllim që ta ndjekë një rrugë të re në interpretimin e atij Memorandumi, të rolit të nacionalizmit dhe të elitave gjatë asaj kohe, pjesa e analizës sime merret edhe me fenomenin e gjuhës dhe të miteve ideologjike, punë kjo që nuk është bërë nga të tjerë. Mirëpo, kapitulli i dytë mëton t’i përmbush dy qëllime. Qëllimi i parë konsiston në shtrimin e çështjes së përgjegjësisë politike të Akademisë Serbe të Shkencave si hartuese dhe autore e Me­morandumit të vitit 1986. Pas një analize të mirë­filltë të shembujve të tjerë në botë gjatë shekullit 20, ku elitat kanë pasur rol të madh në raciona­lizimin dhe justifikimin e konfliktit apo të krimeve masive para se ato të ndodhnin, këtu kam shtruar pyetjet: Çfarë ishte roli i këtij dokumenti për legjitimimin e dhunës dhe të përdorimit të saj si qëllim politik në zhbërjen e Jugosllavisë? A ka qenë ky misioni primar i tij dhe a është shkruar për këtë mision? Duke u mbështetur te një kornizë e re teorike interpretimi, këtu dëshmohet se kjo edhe ka ndodhur. Ajo ndodhi me të shtruar të nevojës së trilluar të definimit të çështjes nacionale serbe, përmes përdorimit të një gjuhe dhe të një mito­logjie politike si bazë e ideologjisë raciste, përmes apeleve dhe autorizimit për përdorim të dhunës. Memorandumi kishte atëbotë ndikim të fuqishëm në percepcionet e njerëzve dhe në përga­titjen emocionale të konfliktit. Ky kapitull, që është mbaj­tur si ligjëratë në University College of Lon­don në janar 2003, është shkruar edhe nga një motiv human: të tregohet se si elita intelektuale mund ta legjitimojë apriori dhunën, përmes kon­cep­­teve pseudoshkencore; të tregohet se përmes përdorimit selektiv të gjuhës, të mitologjisë së politizuar dhe të frikës së trilluar për të ardhmen, elita intelektuale arrin ta kultivojë konfliktin.^

Qëllimi i dytë ka të bëjë me fenomenin e ballafaqimit më të kaluarën, një proces politik dhe etik që në shembullin gjerman të pas vitit 1945 është i njohur si “Vergangenheitsaufarbeitug”; një përvojë e njëjtë shoqërore që në vende post-dik­tatoriale është e njohur si “Transitional Justice”. Sido që ta definojmë një proces të tillë, një gjë qën­dron se për Kosovën, si vend i dalë nga kon­flikti shekullor etnik dhe si shoqëri në transicion nga totalitarizmi në demokraci, ndër çështjet më të rëndësishme është ajo e ballafaqimit me të kaluarën. Për shoqëritë e çliruara nga regjime të tilla, por të përçara thellë për shkak të politikës, etnicitetit ose të religjionit, ballafaqimi me të kaluarën është një çështje e ndjeshme dhe përmban në vete një potencial të madh energjie negative sa për destabilizimin aq edhe për forcimin e mirëfilltë të demokracisë. Tranzicioni i vonuar demokratik nga regjimi serb dhe shtetndërtimi i Kosovës mund të jetë më dinamik dhe i suksesshëm nëse ndodh procesi politik dhe etik i ballafaqimit me të kalua­rën. Në historinë e deritanishme botërore janë ma­ni­festuar forma të ndryshme të ballafaqimit me të kaluarën: procese gjyqësore në nivel ndërkom­bëtar ose edhe në atë nacional, amnisti, ngritje të komi­sioneve të së vërtetës, kompensim material, gjeste simbolike të pendesës e të kërkimit ndjesë, ngritje monumentesh për viktimat ose shpallje të kome­mo­racioneve të “rikujtimit”. Rrugët që mund t’i ndjekë ky proces në të ardhmen janë të lidhura ngushtë me kontekstin politik të Kosovës dhe të Serbisë; por deri më tash nuk ka ndodhur pothuajse asgjë. Përkundrazi: elita politike serbe ka kultivuar edhe më tej konfliktin. Për më tepër, as tetë vjet pas përfundimit të luftës, Beogradi zyrtar nuk e ka bërë as edhe një gjest, qoftë ai edhe simbolik, të të kërkuarit ndjesë për krimet e luftës; Beogradi nuk ka drejtuar kurrfarë mesazhi nga i cili do të dilte një shprehje respekti kundrejt dinjitetit të vikti­mave. Qeveritarët e rinj serbë nuk kanë qenë fare kooperativë me çështjen e personave të zhdukur dhe shoqëria serbe hesht edhe më tej përkitazi me atë çfarë ka ndodhur në Kosovë.

Çështja e traumës historike në formësimin e identitetit nuk paraqet shqetësim të veçantë në këtë libër. Mirëpo, do përmendur se identitet i Kosovës është produkt i konfliktit të ashpër shekullor. Kuj­tesa e prodhuar nga ai ka një ndikim të ndjeshëm në vetëdijen kolektive të qytetarëve të saj. Shqip­ta­rët e Kosovës kanë qenë subjekt i pushtimit të dhu­nshëm, i luftërave, spastrimeve etnike, përpjek­jes për gjenocid, revolucioneve ekonomike, fermenti­mit ideologjik dhe migrimit. Të gjitha këto rretha­na e kanë formësuar dhe forcuar ndjeshëm identi­tetin e tyre nacional e politik. Kapitujt në vijim diskutojnë politikën dhe pasojat e nacionalizmit etnik serb dhe të ideologjisë së tij ekspansioniste. Ata tregojnë se kombi serb dhe ai shqiptar kanë qenë zona të konfliktit. Kështu u janë shfaqur ata pjesëtarëve të tyre në të kaluarën; në po këtë formë perceptohen edhe sot. Në krahasim me popuj të tjerë të Ballkanit, serbët dhe shqiptarët janë shem­buj tipikë të kombeve si zona të konfliktit. Këta janë karakterizuar kështu që nga koha e daljes në skenë të lëvizjeve të tyre kombëtare në shek. 19. e deri në ditët tonat. Nacionalizmi i tyre është mani­festuar gjatë kësaj kohe në dy forma: përderi­sa nacionalizmi serb ishte në natyrën e tij agresiv, pushtues dhe dominues karshi shqiptarëve dhe po­pujve të tjerë, nacionalizmi shqiptar ishte mbrojtës dhe produkt i mungesës së shtetit kombëtar për mbrojtjen e pjesëtarëve të tij. Nuk bën të mohohet në këtë mes roli i kësaj ideologjie te serbët kur ata ishin në sundimin otoman. Mirëpo, përderisa nacionalizmi mbrojtës te serbët ishte episodik, funksioni i tillë te shqiptarët ishte thelbi i kësaj doktrine nën sun­dimin osman, por edhe më pas, nën sundimin serb.

Shembja e Perandorisë Osmane në Ballkan krijoi një gjysmë shteti të dobët shqiptar, i cili gjysmën e kombit të tij e la jashtë kufijve të një shteti të mundshëm nacional të shqiptarëve. Për këtë arsye, nacionalizmi te shqiptarët në Jugosllavi është provokuar për shkak të mungesës së shtetit nacional që do të ishte mbrojtja legjitime e tyre. Mungesa e shtetit dhe nënshtrimi i gjysmës së popullit shqiptar nga sistemi i huaj politik, bëri që gjatë shek. 20. kombi të paraqitet si një forcë dina­mike. Ishte pikërisht kombi ai që prodhoi kohezion mobilizues dhe që si entitet dinamik e strukturoi reagimin në rrethanat e parapara: të katastrofës na­ci­onale, të përmbysjeve ideologjike apo të dësh­timit të shtetit. Kështu, konflikti për Kosovën është kuptuar si konflikt midis shqiptarëve dhe serbëve si kombe të mëdha në Ballkan. Në njëfarë mase, kjo edhe është e vërtetë. Mirëpo, është vetëm një pjesë e kësaj të vërtete. Një pikëpamje e tillë mund ta shpjegojë origjinën e konfliktit, por jo edhe di­na­mikën dhe pasojat e tij. Nuk ka dyshim që kon­flikti është shfaqur në fillim të shek. 20 si konflikt shqiptaro-serb; por, ai ka ndryshuar më pas, në rrje­dhën e tij, si në formën ashtu edhe në sub­stancën e tij. Në kthesa të mëdha në Ballkan, Shqipëria dhe Serbia gjatë shek. 20 kanë qenë palë në konflikt. Mirëpo, në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe gjatë tërë kohës në konflikt, aktorë vendimtarë të tij qenë shqiptarët e Kosovës dhe Serbia si shtet. Kjo tregon se konfliktet etnike janë fenomene kom­plekse dhe se shumë shpesh ndodh që ato të mos kuptohen drejt. Për mendimin tim, rasti i Kosovës është i veçantë edhe për një fakt tjetër: këtu pati edhe një konflikt përkitazi me vetë mënyrën e inter­pretimit të atij konflikti.

Së këndejmi, kapitulli i tretë ofron një qasje të re në rrafshin e të kuptuarit të këtij konflikti. Lënda e përmbajtur në këtë kapitull është mbajtur si ligjëratë në konferencën “Südosteuropa im 20 Jahrhundert: Ethnostrukturen, Identitäten, Kon­flikte” të organizuar nga Akademia e Shkencave e Rumanisë (Academia Romana – Institutul de Istorie “A. D. Xenopol”) dhe nga Münchner Südost-Institut në maj 2003.^ Këtu jam munduar t’i zbuloj ligjshmëritë e brendshme të konfliktit dhe ta vendos atë në një rrafsh të gjerë interpretimi, duke e krahasuar me konfliktet e tjera në botë. Kapitulli është i ndërtuar mbi një kornizë teorike, gjë që është pasqyrim empirik i strategjive apo i teknika­ve për rregullimin apo përfundimin e konflikteve etnike në raste të tjera të shpërndara në pjesë të ndryshme të botës. Me rastin e analizimit kraha­simtar të përvojës së Kosovës në relacion me ato të vendeve të tjera nëpër botë, ndër mësimet e para që del nga analiza e këtij lloji është se: konflikti etnik këtu – si edhe konfliktet e tjera në botë – janë kon­flikte për territor dhe për pushtet. Serbia, në përpu­thje me nacionalizmin e saj ekspansionist, ishte dhe është e interesuar për okupimin e territorit që e pretendon për të sajin; populli shumicë i shqipta­rëve të Kosovës angazhohet për jetësimin e vull­netit politik në formë të pavarësisë. Pjesa qendrore e këtij kapitulli është koncentruar në metodat që janë përdorur për rregullimin apo për përfundimin e këtij konflikti etnik. Këtu kam shqyrtuar strate­gjitë e menaxhimit të konfliktit dhe zgjidhjes që kanë aplikuar qeveritë serbe/jugosllave dhe elitat e Kosovës gjatë shek. 20. Në këtë kontekst, jam përpjekur të tregoj përse politikat e këtilla dë­shtuan, mbase jo vetëm në të kaluarën. Pasoja e kë­saj politike ishte një kontroll shtetëror hegjemo­nist ndaj shumicës shqiptare, e përkrahur nga një sistem diskriminues shtetëror dhe nga “spastrimi etnik”.

Kjo politikë tradicionale ishte përkrahur përgjithë­sisht nga serbët lokalë. Një përkrahje e tillë nuk ishte tipike vetëm për Kosovën, por edhe për pjesë të tjera të ish-Jugosllavisë. Dhe, relacioni midis shtetit të Serbisë dhe minoritetit serb është karakterizuar çdoherë në këtë formë: Beogradi është paraqitur si mbrojtës i minoritarëve serbë, përderisa, në të vërtetë, luftoi për pushtim ose për mbajtje nën kontroll të territoreve jashtë Serbisë. Në rrethana të konfliktit permanent, shqiptarët dhe serbët e Kosovës kanë bashkekzistuar dhe kanë bë­rë jetë ndarazi njëri nga tjetri. Konflikti nuk ishte midis tyre, por midis shtetit serb dhe shumicës shqip­tare. Ishte shteti serb ai që projektoi dhe ush­troi dhunë mbi Kosovën, dhunë kjo që burimin e kishte jashtë Kosovës, e asnjëherë përbrenda sho­që­risë së saj. Por, serbët e Kosovës nuk e kuptuan se edhe ata, në një mënyrë apo në një tjetër, ishin e janë viktima të politikës së Serbisë. Sidoqoftë, nëse një bashkekzistencë ishte e mundshme në të kaluarën, sigurisht që edhe pas luftës çlirimtare të UÇK-së, intervenimit të NATO-s dhe vendosjes së UNMIK-ut ekzistuan edhe më tej kushte për ta ndërtuar një shoqëri të mbështetur mbi një realitet të ri, mbi një kornizë të re politike, ligjore e ekonomike. Mirëpo, Kosova u vendos në një status quo dhe ardhmëria e popullit dhe e terri­to­rit të saj mbeti për më shumë se 8 vjet e paqartë.

Kapitulli i katërt argumenton se përfundimi i luftës në qershor të vitit 1999 nuk paraqet pikë kthese në zgjidhjen e konfliktit për Kosovën. Në fakt, ky kapitull është një përmbledhje ligjëratash të mbajtura me rastin e qëndrimit tim në London School of Economics and Political Science në semi­naret e organizuara nga Centre for Study of Global Governance (Semestri dimëror 2003/ Se­mestri veror 2004). Këto ligjërata janë botuar po nga ky universitet britanik në formë të përmble­dhur.^ Ky kapitull tregon se intervenimi i NATO-s solli përfundimin e luftës për Kosovën, por konflikti vazhdoi në formë të tensioneve të rritura etnike. Kjo ndodhi sepse zgjidhja e çështjes së Kosovës nuk u bë realitet në formën e pavarësisë dhe për shkakun se elita politike e Serbisë po e ndjek po atë agjendë politike për Kosovën që ndiqej para vitit 1999, me dallimin e vetëm, se Serbia tani mundohet që qëllimin e saj ta arrijë me mjete paqësore. Së këndejmi, ky kapitull është një argument kundër pretendimit se që nga qershori i vitit 1999 çdo gjë ka ndryshuar në natyrën e konfliktit dhe në modalitetin e zgjidhjes së tij. Dhuna nga një turmë e inatosur e shqiptarëve kundër popullatës lokale serbe në mars 2004 është provë për këtë argument. Këto ngjarje kanë vënë në dyshim “paqen” e krijuar nga UNMIK-u dhe për­faqësojnë pikë të dobët në historinë e këtij misioni ndërkombëtar. Shumëkush ka tentuar t’i shpjegojë këto ngjarje me çështjen e statusit të papërcaktuar, situatën ekonomike, papunësinë, mungesën e per­spektivës për të rinjtë, ringjalljen e forcave radika­le në Serbi në dhjetor 2003, krijimin e qeverisë nacionaliste në Beograd si dhe me pazotësinë e UNMIK-ut. Argumenti im është se gjatë tërë kohës së pranisë së tij, ky mision ndërkombëtar është marrë më shumë me simptomat se sa me rrënjët e konfliktit. Këtu kam analizuar jo vetëm rolin e misionit te OKB-së, por edhe të elitës së Kosovës dhe të Serbisë rreth statusit të Kosovës.

Edhe pse UNMIK-u nuk ka qenë efektiv në misionin tij dhe pa mandat të qartë rreth ardhmë­risë së Kosovës, administrimi i tij ka krijuar një shtet faktik. Kapitulli i fundit tregon se një gjë e tillë nuk ishte qëllimi i tij, por – si paradoks – rezultat i pranisë së tij. Ky kapitull, që ishte një ligjëratë në konferencën “Regional Cooperation, Peace-Enforcement and the Role of the Treaties in the Balkans” të organizuar nga Instituto per l’Eu­ropa Centro-Orientale e Balcanica të Univer­sitetit të Bolonjës, tregon se UNMIK-u kishte tri detyra themelore në përmbushjen e mandatit të tij.^ Së pari, ai ishte një lloj autoriteti shtetëror, i cili suspendoi sovranitetin jugosllav dhe e qeverisi vendin në rrafshin administrativ, civil dhe ushta­rak. Së dyti, bashkë me elitën politike dhe me qytetarët, ai i krijoi institucionet qeverisëse, të cilat do t’i marrin përsipër përgjegjësitë pas largimit të tij. Qëllimi i tretë i tij ishte përgatitja e procesit politik për statusin politik, gjë që është arritur me politikën e standardeve para statusit dhe standardet bashkë me statusin. Kështu, në tetorin e vitit 2005 Këshilli i Sigurimit i OKB-së e autorizoi ish-presidentin finlandez Martti Ahtisaari që ta fillojë procesin për përcaktimin e statusit. Një muaj më vonë, Grupi i Kontaktit ofroi kornizën për punën e tij me hartimin e një dokumenti të përmbledhur në dhjetë parime. Në shkurt 2006 filloi procesi i bisedimeve, i njohur si Proces i Vjenës dhe ai ka synuar t’i arrijë dy objektiva. Nga njëra anë t’i zvogëlojë dallimet në mes të Kosovës dhe Serbisë rreth të drejtave të serbëve lokalë dhe nga ana tjetër, ta definojë çështjen e sovranitetit të ardh­shëm të Kosovës, që aktualisht ushtrohet nga UNMIK-u. Për Prishtinën, por edhe për Beogradin, ishte e qartë se nuk mund të arrihej kurrfarë marrë­veshje midis tyre. Për këtë duket se ka qenë e bindur edhe bashkësia ndërkombëtare. Arsyeja the­melore për pjesëmarrje të Prishtinës në Procesin e Vjenës ishte se shtetndërtimi mund të përfundo­het në bashkëpunim me bashkësinë ndërkombë­tare. Ky besim në faktorin ndërkombëtar nuk qe i pa­bazë. Kjo sepse që nga mesi i vitit 2005 janë bërë dekla­ri­me publike nga shtete e aktorë relevan­të ndër­kom­bëtarë, se pavarësia është opsioni më i pre­fe­ruar; se ajo do të ishte fundi i konfliktit. Më tutje, në takimin e Grupit të Kontaktit, të mbajtur në Lo­ndër, me 31 janar 2006, u konstatua se “ma­rrëve­shja duhet të jetë e pranuar nga populli i Kosovës”.

Në këtë kapitull, po ashtu, kam bërë për­pjekje të tregoj se shtetndërtimi ballafaqohet me sfida të mëdha, të cilat, nëse nuk do adresohen mi­rë, do ta kërcënojnë ardhmërinë e Kosovës dhe do të bëjnë që marrëveshja për status të jetë e gjykuar për dështim. Së pari është çështja e vetëvendosjes që përbën aspiratën kryesore të historisë e të po­litikës së Kosovës dhe manifestohet me rrethanën që shumica shqiptare nuk dëshiron asgjë më pak se sa pavarësinë e saj. Shqiptarët e Kosovës e kanë gjuhën, historinë dhe kulturën e përbashkët me shqiptarët në Shqipëri, Maqedoni, Mal të Zi e në Luginë të Preshevës dhe janë komb etnik si produkt i Rilindjes. Mirëpo, këta besojnë sot se që nga pushtimi (1912) i Kosovës e kanë bërë rrugën e tyre të veçantë në luftë kundër regjimeve serbe dhe jugosllave. Ata e shohin veten si një bashkësi me një kulturë politike të përbashkët dhe të për­kushtuar ndaj njëri-tjetrit në procesin e shtetndër­timit. Së dyti, vetëvendosja nënkupton për ata arritjen e pavarësisë së Kosovës me territorin e saj kompakt dhe me kufijtë e saj. Ata e ndjejnë veten të lidhur me atdheun e tyre, ku kanë ushtruar auto­ritet politik mbi tërë territorin dhe kanë ndërtuar një jetë publike të përbashkët. Për ta, situata e krijuar pas viti 1999 ishte dhe mbetet frustruese, sa kohë që UNMIK-u dështoi ta qeve­riste gjithë territorin dhe në veri të lumit Ibër ndodhi ndarja mbi baza etnike. Dhe së treti, vetëvendosja nuk nën­kup­­ton për ta ndonjë lëvizje nga një bashkësi heterogjene te një bashkësi etnike homogjene. Kosova ishte për ta çdoherë me një diversitet etnik, religjioz e kulturor. Ajo duhet të mbetet e tillë çfarë është. Për këtë arsye, tashmë ekziston pajtimi për ndërtimin e një shteti qytetar dhe të një bashkësie politike të bazuar në qytetarin, në të cilin shtet, interesat e minoriteteve duhet të adresohen përmes akomodimit të tyre.

Në kapitullin e fundit të këtij libri është zhvilluar argumenti se pas qershorit 1999 Beogradi pati një rol destruktiv dhe në të gjitha mënyrat e pengoi procesin e shtetndërtimit. Qeveritarët e rinj që erdhën në pushtet pas rënies së Milosheviqit u ballafaquan me humbjen e kontrollit mbi Kosovën dhe për këtë arsye synonin ta mbanin situatën e status qous nën administrimin e OKB-së. Mirëpo, para se të fillonte Procesi i Vjenës dhe gjatë tij, ndarja etnike e territoriale ishte agjenda e vetme serioze serbe karshi Kosovës. U synua që ajo të jetësohet përmes decentralizimit dhe riorganizimit territorial të Kosovës. Me gjithë parimet e Grupit të Kontaktit kundër ndarjes territoriale, sipas mendimit tim, Beogradi operon me dy opsione: sipas opsionit të parë, parashihet ndarja e jashtme e Veriut mbi lumin Ibër dhe bashkimi i saj me Serbinë, me ç’rast ajo do të merrte sa më shumë territor që të jetë e mundshme. Kësisoj, Serbia do të mund ta “ruante” një pjesë të interesit të saj nacional, ndërsa lidershipi i saj do ta “ruante fytyrën” përballë qytetarëve serbë për humbjen e Kosovës. Por, nëse secesioni nënkupton pavarësinë e tërë territorit të Kosovës, atëherë opsioni i dytë synon ta realizojë idenë e ndarjes së brendshme etnike dhe territoriale sipas shembullit të Bosnjës apo të Qipros. Kjo do të duhej të arrihej përmes krijimit të një entiteti politik e territorial të serbëve të Kosovës - një entitet ky që do t’i përfshinte komunat ekzistuese serbe dhe ato që do të krijohen si rezultat i decentralizimit, përbrenda të cilit do të përfshihej edhe autonomia territoriale e kulturore e manastireve dhe e kishave serbe. Që të dy skenarët e prezantuar në këtë libër paraqesin një moment të rrezikshëm për Kosovën dhe për rajonin. Ato do ta bënin Kosovën një shtet të dështuar, pa kohezion politik e social. Ndarja do të shkaktonte dhunë, migrim të dhunshëm dhe do të shërbente për riciklim të konfliktit brenda e jashtë Kosovës, me ç’rast kërkesa për shkëmbim territoresh a populla­tash do të mund të parashtrohen edhe për pjesë të tjera të rajonit. Modeli i ndarjes do të provokonte një cikël të ri veprimesh të ngjashme në Serbi, Maqedoni, Bosnjë dhe më gjerë. Grupe të mëdha etnike do të përpiqeshin ta jetësonin idenë e ndar­jeve të brendshme ose të jashtme të shteteve mbi parime etnike dhe territoriale. Pra, ndarja është shumë më problematike moralisht e politikisht sesa ç’mund të imagjinohet. Ajo mund të shënojë një fazë të re të konfliktit, duke e zhvendosur rajonin nga rruga europiane e reformimit.

1. Identiteti dhe komb-formimi

shqiptar

Çështja

„Nacionalizmi është para se gjithash një parim politik i cili thotë se njësitë politike e nacionale do të duhej të ishin të barabarta. Nacionalizmi si ndjenjë – apo lëvizje – mund të definohet më së miri përmes këtij parimi. Ndjenja nacionale është ndjesi e mllefit për shkak të lëndimit të parimit ose i qetësimit në pikëshikimin e përmbushjes së tij. Një lëvizje nacionaliste nxitet përmes një kësilloj ndje­sie. Parimi nacionalist mund të lëndohet në mënyra nga më të ndryshmet. Kufijtë politikë të një shteti nuk i përfshijnë ndoshta të gjithë pjesëtarët e kombit; ose ata kufij i përfshijnë të gjithë, por përveç atyre edhe të huajt; ose ata nuk i japin të drejtë asnjërit nga dy kriteret sepse kufijtë nuk i përfshijnë të gjithë pjesëtarët e kombit, por megjithatë përfshij­në disa pjesëtarë të kombeve të tjera. Ose mundet që një komb, pa praninë e të huajve, me shumicë të jetojë në shumë shtete dhe që asnjë shtet nuk mund të pretendojë se është shtet i tij, të pretendojë se ka një shtet na­cional. Ka megjithatë një formë të veçantë të lëndimit të parimit nacionalist, kundrejt të cilit ndjenja kombëtare reagon në mënyrë jashtëzakonisht të ndjeshme: po qe se ata që sundojnë, sundimtarët, i takojnë një njësie tje­tër politike të një kombi tjetër në relacion me të sunduarit, atëherë kjo është për nacio­na­listët një shkelje e padurueshme e sjelljes politike. Kjo mund të ndodhë nëse një pe­randori e madhe pushton territore të tjera nacionale ose nëse si pasojë e kësaj, sundimi lokal ushtrohet nga një grup i huaj etnik..“¹

Dikujt do t’i shkonte mendja sikur Ernest Gellner-i i cituar më sipër do ta kishte pasur këtu fjalën për lindjen e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe për rëndësinë aktuale të nacionalizmit shqip­tar. Kjo sepse këtu përshkruhen në përpikëri rapor­tet komplekse shqiptare në Europën Juglindore. Kërkesa për unitet politik e nacional, një ndjesi prej zemërimi, presioni nga jashtë, unitariteti kul­turor, pushtimi i territoreve nga formacione shtetë­rore më të mëdha dhe sundimi i huaj ishin dhe janë edhe sot e gjithë ditën veçori karakteristike të for­mimit kombëtar tek shqiptarët dhe të paraqitjes së nacionalizmit të tyre. Gellner-i nuk merret në librin e tij të shkëlqyeshëm Nations and Nationalism as me shqiptarët e as me kombe të tjera të Europës Juglindore. Mbi bazën e përvojave në Europën Perëndimore e pjesërisht edhe në atë Qendrore, Gellner-i e skicon teorinë e vet, sipas së cilës nacionalizmi, në vazhdën e përmbushjes së qëlli­mit për krijimin e homogjenitetit kulturor, i krijoi kombet dhe jo e kundërta që kombet t’i kenë lindur nacionalizmat përkatëse. Për autorin tonë, nacionalizmi nuk është as doktrinë e as ideologji, por një fenomen social, me rëndësi të jashtëza­konshme, i prodhuar nga shoqëritë moderne indus­triale që nga shek. 19. Gellner-i qe në gjendje t’i shpaloste ligjshmëritë që më tej ia bënë të mundsh­me klasifikimin e formave të ndryshme të naciona­lizmave, të filleve dhe historinë e rrjedhave të tyre. Siç u tha edhe më lart, teoria e Gellner-it mund ta sqarojë fare mirë edhe procesin e veçantë dhe kompleks të formimit të kombit te shqiptarët. Ajo që kjo teori nuk mund ta bëjë është të ofrojë sqarim për një lëndueshmëri të veçantë të ndjenjës kombëtare të shqiptarëve: po ua kontestove shqip­tarëve prejardhjen ilire, atëherë ua ke lën­duar rëndë konceptin vetanak nacionalist të tyre. Nga ky kontekst shpërthejnë pyetjet: A mund të parafytyrohet identiteti nacional i shqiptarëve, nëse u kontestohet prejardhja nga ilirët antikë? A është me të vërtetë nacionalizmi shqiptar, ai që e krijoi identitetin nacional të shqiptarëve? A janë pra shqiptarët si (edhe) kombet e tjera ekskluziv­isht „artefakte të bindjeve njerëzore, të lojaliteteve dhe të raporteve mbi baza të solidaritetit“, pra a janë kombet konstrukte historike?²

Qëllim i këtij kapitulli nuk është trajtimi i çështjes së birësisë së shqiptarëve mbi bazën e burimeve të antikës dhe të mesjetës. Këtu nuk do të synohet as mbarështrimi i tezave të ndryshme që kanë të bëjë me çështjen e prejardhjes së shqip­tarëve. Qëllim i mirëfilltë i këtij punimi është t’i analizojë çështjet e lidhura me procesin e formimit dhe të krijimit të kombit shqiptar dhe të identitetit kolektiv të shqiptarëve nga një perspektivë e re, përkatësisht të „etnosimbolizmit historik“ (të „his­tori­cal ethno-symbolism“ tek A. D. Smith). Në thjerrëz merret pra roli qendror i miteve dhe i kujtesës së trashëgimisë etnike në formimin e identitetit nacional. Në këtë mes ne na intereson mënyra se si këto mite dhe kjo kujtesë u „ri“zbu­luan dhe si u interpretuan ato nga historianët. „Etnohistoria“ na e bën të mundshme që t’i kup­tojmë e t’i gjykojmë jo vetëm shtresimet në proce­set e formimit të identitetit dhe të kombit tek shqiptarët dhe veprimin vendimtar të nacionalizmit të tyre si ideologji dhe si lëvizje në shek. 19 e 20 në kohën e rënies së zvarritshme të Perandorisë Osmane. Perspektiva e lidhur me këtë ndihmon që të kuptohet ringjallja e konflikteve etnike në dy dhjetëvjetëshat e fundit të shek. 20 në vazhdën e zhbërjes së dhunshme të Jugosllavisë dhe rëndësia e identitetit nacional në kuadrin e këtyre zhvilli­meve.³ Identiteti nacional është edhe sot e gjithë ditën faktor qendror i politikës aktuale në Ballkan. Ky lloj identiteti luan njëkohësisht një rol të dorës së parë për stabilizimin dhe destabilizimin e shoqë­rive shumetnike në shtetet përkatëse. Në këtë kuptim, me rëndësi janë çështjet që pasojnë: Përse kaq shumë njerëz janë të lidhur edhe sot me bashkësinë etnike të tyre? Përse këta njerëz janë të lidhur me aq shumë bindje e lojalitet aq solidarë me kombin dhe me vendin e tyre? Përse njerëzit janë të gatshëm që edhe më tej ta sakrifikojnë veten për kombin dhe për vendin e tyre? Çfarë roli luajnë në këtë mes mitet, kujtesa e simbole gje­gjëse? – Përgjigjet që u jepen këtyre pyetjeve e kthjellojnë natyrën, paraqitjen dhe forcën vepruese të kombit shqiptar dhe të identitetit nacional të shqiptarëve si identiteti më i fuqishëm kolektiv.

Qëllim i këtij kapitulli është që këtu gjitha­shtu të tregohet se historia e formësimit të kombit shqiptar është edhe e kaluara e ideologëve të saj, si edhe e lëvizjes së tyre kombëtare. Në këtë rrafsh, shqiptarët nuk paraqesin asgjë të jashtë­zakonshme as në relacion me shoqëritë e Europës Juglindore e as me ato europerëndimore.⁴ Naciona­liz­mi shqip­tar, si edhe nacionalizmat europerën­dimorë, nuk është vetëm një „Lëvizje Historike“, që shpërtheu në situata konkrete të dhëna historike. Ky naciona­lizëm – si edhe ideologjitë dhe lëvizjet e këtij lloji - është përkah karakteri i tij „historik“.⁵ Ai është në vetëdijen e vetë bartësve të tij rezultat i vetëkuptimit të prejardhjes konkrete, i zhvillimit dhe i bashkëveprimit të identiteteve kolektive. Karakterin historik të tij e tregon edhe një rrethanë tjetër boshtore: Janë në të vërtetë intelektualët - para se gjithash esnafi i historianëve - të cilët jo vetëm e kanë gjurmuar këtë fenomen por që nga lindja e tij me të drejtë konsiderohen për zbulues dhe krijues të tij.⁶ Historianët e filolo­gët qenë dhe janë më të rëndësishmit për zhvilli­min së pari të nacionalizmit kulturor, e më pas edhe të atij politik; këta qenë shpesh pjesëtarë të elitës bartëse të tij. Në rend të parë ishin historianët ata që duke nisur që nga fundi i shek. 18 of­ruan një shtrat mo­ral e intelektual të nevojshëm për shfaqjen e kom­beve dhe të nacionalizmit në bash­kë­si konkre­te.⁷ Ata morën pjesë gjithandej nëpër Europë në përpunimin dhe gjurmimin e koncept­eve, miteve, simboleve dhe ideologjive gjegjëse.

Kur pas Luftës së Dytë Botërore u forcua de­mokratizimi dhe liberalizimi i Perëndimit, për­sëri ishin historianët ata që të parët i vunë në dyshim pretendimet ideologjike të nacionalizmit. Krimet ndaj njerëzimit që ishin bërë më parë nga shtete të ndryshme të Europës dhe Holocausti gjatë Luftës së Dytë Botërore, që ishin ushtruar në emër të nacionales i bënë historianët të ishin kritikuesit më të ashpër të nacionalizmit.⁸ Në Europën Juglindore këto pikëpamje nuk patën ndonjë ndikim.⁹ Kjo vlen edhe për historiografinë shqiptare e cila vetëm në kohën e komunizmit në Shqipëri pas vitit 1945 u formësua si degë e veçantë shkencore dhe që pas vitit 1968 u lëvrua edhe në Kosovë.¹⁰ Ashtu si edhe historianët e tjerë të Europës Juglindore, as autorët shqiptarë nuk e përdornin termin „komb-formim“. Kjo sepse për këta kombi nuk merrej për konstrukt historik, jo pra si formë e lidhur me kohë dhe e lidhur me kontekstin e identitetit social grup­or. Kombi shqiptar u kuptua si një njësi e natyrsh­me që qëndron mbi epoka historike, si diçka që ka ekzistuar çdoherë. Në këtë pikëpamje, ky komb ka mundur të ketë qenë kohë pas kohe i shtypur, por që më në fund përsëri është „ri­ngjallur“.

Nuk është synimi im këtu që ta ravijëzojmë një identitet nacional në kuptimin e një fenomeni organik e esencialist. Përkundrazi: do të mbarë­shtrohen ato procese komplekse dhe konstelacione të kohës së paramodernes dhe të modernes, të cilat i kontribuan formimit modern të kombit tek shqiptarët. Me këtë nuk do të kontestohet aspak rrethana që tek shqiptarët kishte një identitet etnik grupor shqiptar para daljes në skenë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në fillim të shek. 19. Në qendër të vëmendjes në këtë kapitull qëndron çështja e raportit të trashëgimisë ilire, të konceptit të kombit antik me identitetin nacional të tyre.