AZƏrenerji” asc “AZƏrbaycan elmi-TƏDQİqat və layiHƏ-axtariş energetika institutu” mmc
|
|  Yüklə 1.84 Mb.
|
  
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI “AZƏRENERJİ” ASC “AZƏRBAYCAN ELMİ-TƏDQİQAT VƏ LAYİHƏ-AXTARIŞ ENERGETİKA İNSTİTUTU” MMC TƏDRİS MƏRKƏZİ BINALARIN, QURĞULARIN VƏ SƏNAYE KOMMUNİKASİYALARININ İLDIRIMDAN MÜHAFİZƏ QURĞULARI ÜZRƏ METODİK GÖSTƏRİŞ BAKI-2013 Binalarin, qurğularin və sənaye kommunikasiyalarinin ildirimdan mühafizə qurğulari üzrə методик эюстяриш Texniki redaktor: tex.e.d.,prof. E.M.Fərhadzadə Metodik göstəriş binaların, qurğuların və sənaye kommunikasiyalarının layihələndirilməsi, tikintisi, istismarı, həmçinin yenidən qurulması zamanı istifadə üçün nəzərdə tutulub Тярcümə едян: tex.e.n. F.L.Xıdırov Kompüter tərtibatçı: S.M.İsmayilova 
MÜNDƏRİCAT 1. GİRİŞ.........................................................................................6 2. ÜMUMİ MÜDDƏALAR .........................................................7 2.1. Terminlər və təriflər................................................................7 2.2. İldırımdan mühafizə qurğuları üzrə bina və qurğuların təsnifatı..................................................................................9 2.3. İldırım cərəyanının parametrləri ..........................................12 2.3.1. İldırım cərəyanının təsirinin təsnifatı ................................12 2.3.2. Birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə vasitələrinin normallaşdırılması üçün ildırım cərəyanının təklif olunan parametrləri ...........................................................13 2.3.3. Yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı ................................14 2.3.4. İldırımın elektromaqnit təsirindən mühafizə vasitələrini normallaşdırmaq üçün ildırım cərəyanının təklif olunan parametrləri ......................................................................14 3. BİRBAŞA İLDIRIM ZƏRBƏSİNDƏN MÜHAFİZƏ ...........16 3.1. İldırımdan mühafizə vasitələri kompleksi ...........................16 3.2. Xarici ildırımdan mühafizə sistemi .....................................17 3.2.1. İldırımqəbuledicilər ..........................................................17 3.2.2. Cərəyan ötürücülər ...........................................................19 3.2.3. Yerləbirləşdiricilər ............................................................22 3.2.4. Xarici İMS-in elementlərinin bağlanması və birləşdirilməsi ....................................................................23 3.3 İldırımötürücünün seçilməsi .................................................23 3.3.1. Ümumi təsəvvürlər ...........................................................23 3.3.2. Çubuq və tros (buraz) ildırımötürücülərin nümunəvi (tipik) mühafizə zonaları ....................................................24 3.3.3. Beynəlxalq Elektrotexnika Komitəsinin (BEK-МЭК) tələbi üzrə mühafizə zonasının təyini...............................35 3.3.4. Metal örtüklü magistral və zonadaxili rabitə şəbəkəsi elektriki kabel xəttlərinin mühafizəsi ...............................37 3.3.5. Magistral və zonadaxili rabitə şəbəkəsi optik kabel xəttlərin mühafizəsi...........................................................38 3.3.6. Yaşayış məntəqələrində çəkilmiş elektrik və optik rabitə kabeli xəttlərinin ildırım zərbəsindən mühafizəsi .............40 3.3.7. Meşə kənarı boyunca təkdayanan ağacların, dayaqların və qülləli dayaqların (maçtaların) yaxınlığında çəkilmiş kabellərin mühafizəsi..........................................40 4. İLDIRIM BOŞALMALARININ İKİNCİ TƏSİRİNDƏN MÜHAFİZƏ............................................................................41 4.1. Ümumi müddəalar ...............................................................41 4.2. İldırım boşalması təsirindən mühafizə zonası .....................41 4.3. Ekranlama ............................................................................43 4.4 Birləşmələrə qoyulan tələblər ...............................................44 4.4.1. Zonaların sərhəddində olan birləşdirmələr .......................45 4.4.2. Mühafizə olunan həcmin daxilində birləşmələr ...............47 4.5. Yerləbirləşdirmə ..................................................................50 4.6. İfrat gərginlikdən mühafizə qurğusu ...................................52 4.7. Mövcud olan binalarda avadanlıqların mühafizəsi .............53 4.7.1. Xarici ildırımdan mühafizə sistemindən istifadə zamanı mühafizə tədbirləri .............................................................55 4.7.2. Kabellərdən istifadə zamanı mühafizə tədbirləri ..............56 4.7.3. Antenna və digər avadanlıqlardan istifadə zamanı mühafizə tədbirləri ............................................................56 4.7.4. Binalar arasında güc və rabitə kabellərinin mühafizəsi tədbirləri .............................................................................57
Hər hansı bir sahə üzrə normativ sənədlərin tələbləri bu metodik göstərişın tələblərindən daha sərt olduğu halda ildırımdan mühafizənin işlənməsi (layihələndirilməsi) zamanı sahə normativinin tələblərini yerinə yetirmək tövsiyyə olunur. Mühafizə olunacaq obyektin texnoloji xüsusiyyətləri ilə Metodik göstərişın tələblərini uyğunlaşdırmaq mümkün olmadıqda da eyni ilə hərəkət etmək lazımdır. Bu zaman istifadə olunan ildırımdan mühafizə vasitələri və üsulları (metodları) tələb olunan etibarlılığı təmin etməlidir. Binaların, qurğuların və sənaye kommunikasiyalarının layihələndirilməsi zamanı təlimatın tələblərindən başqa əlavə olaraq ildırımdan mühafizənin yerinə yetirilməsinə qüvvədə olan digər normalar, qaydalar, təlimatlar və dövlət standartları nəzərə alınmalıdır. İldırımdan mühafizənin normalaşdırılması zamanı ilkin müddəa olaraq qəbul olunmuşdur ki, onun istənilən qurğusu ildırımın inkişafının qarşısını ala bilməz. İldırımdan mühafizənin seçilməsi zamanı normativdən istifadə ildırım zərbəsindən ziyanların riskini kifayət qədər azaldır. İldırımdan mühafizə qurğusunun tipi və yerləşdirilməsi yeni obyektin layihələndirilmə mərhələsində seçilir ki, onun elektrik keçirici elementlərindən maksimum istifadə etmək mümkün olsun. Bu ildırımdan mühafizə qurğusunun işlənməsini və yerinə yetirilməsini asanlaşdırar, binanın estetik görüntüsünü yaxşılaşdıırar, ildırımdan mühafizənin effektliyini yüksəldər, onun qiymətini və əmək sərfini azaldar. 2. ÜMUMI MÜDDƏALAR 2.1. Terminlər və təyinlər Yerə olan ildırım zərbəsi – ildırım buludu ilə yer arasında atmosfer mənşəli bir yaxud bir neçə cərəyan impulsundan ibarət olan elektrik boşalması. Zərbə nöqtəsi – ildırımın yer, bina yaxud ildırımdan mühafizə qurğusu ilə birləşmə (toxunma) nöqtəsi. Mühafizə olunan obyekt – bu normativin tələblərinə cavab verən ildırımdan mühafizəsi yerinə yetirilmiş bina yaxud qurğu, onların hissələri yaxud əhatə sahələri. İldırımdan mühafizə qurğusu – bina yaxud qurğunu ildırımın təsirindən (vurmasından) mühafizə etməyə imkan verən sistem. O, mühafizənin daxili və xarici qurğularını özündə birləşdirir. Birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə qurğusu (ildırımötürücülər) – ildırımqəbuledicilərdən, cərəyanötürücülərdən və yerbirləşdiricilərdən ibarət olan kompleks. İldırımın ikinci təsirindən mühafizə – ildırımın elektrik və maqnit sahələrinin təsirini məhdudlaşdıran qurğu. Potensialı bərabərləşdirmək üçün qurğu – ildırım cərəyanının axması ilə əlaqədar yaranan potensiallar fərqini məhdudlaşdıran mühafizə qurğusunun elementi. İldırımqəbuledici – ildırımı tutmaq (cəlb etmək) üçün olan hissə, ildırımötürücüsünün bir hissəsi. Cərəyanötürücü (cərəyankecirici) – ildırım cərəyanını ildırım qəbuledicidən yerləbirləşdiriciyə ötürmək üçün olan hissə, ildırımötürücüsünün bir hissəsi. Yerləbirləşdirici qurğu - yerləbirləşdiricilərlə yerləbirləşdirici keçiricilərin birliyi (cəmi). Yerləbirləşdirici – yerlə birbaşa yaxud aralıq keçirici mühitlə elektriki kontaktda olan keçirici hissə yaxud öz aralarında bir-birilə birləşdirilmiş keçirici hissələrin yığımı. Yerləbirləşdirici kontur – yerin altında yaxud yerin səthində binanın ətrafında qapalı halqa şəkilində olan yerləbirləşdirici keçirici. Yerləbirləşdirici qurğunun müqaviməti – cərəyanın yerə ötürülməsi zamanı yerləbirləşdirici qurğuda düşən gərginliyin qurğudan yerə axan cərəyana olan nisbəti. Yerləbirləşdirici qurğudakı gərginlik - yerləbirləşdiricidən cərəyanın yerə axması zamanı cərəyanın yerləbirləşdiriciyə daxil olma nöqtəsi ilə sıfır potensallı zona arasında olan gərginlik. Bir-biri ilə birləşdirilmiş metal armaturlar – binanın (qurğunun) dəmir-beton konstruksiyasının armaturu, elektrik ötürmənin fasiləsizliyini təmin edən hissə. Təhlükəli qığılcımlanma – ildırım zərbəsi nəticəsində mühafizə olunan obyektin daxilində yol verilməyən elektrik boşalması. Təhlükəsiz məsafə – mühafizə olunan obyektin daxilində yaxud xaricində olan iki keçirici arasında təhlükəli qığılcımlanma yaranması mümkün olmayan minimal məsafə. İfrat gərginlikdən mühafizə qurğusu – mühafizə olunan obyektin elementləri arasında ifrat gərginliyin məhdudlaşdırılması üçün olan qurğu. Tək dayanan ildırımötürücü – ildırımqəbuledici və cərəyanötürücü hissələri vasitəsilə axan ildırım cərəyanın axma yolu ilə heç bir əlaqəsi olmayan mühafizə olunan obyektin ildırımötürücüsü. Mühafizə olunan obyekt üzərində quraşdırılmış ildırımötürücü – ildırımqəbuledici və cərəyanötürücü hissələrdən axan cərəyanın bir hissəsinin mühafizə olunan obyektlə yaxud onun yerləbirləşdiricisi ilə axması mümkün olan ildırımötürücü. Ildırımötürücünün mühafizə zonası – elə bir sahədir ki, obyekt bütövlükdə bu sahədə yerləşdikdə oraya ildırım zərbələrinin ehtimalı verilmiş (nəzərdə tutulmuş) qiymətdən çox olmasın. Mühafizə zonasını ötüb keçən ildırım zərbələrinin yol verilən ehtimalı – ildırımötürücü ilə mühafizə olunan obyektə ola biləcək ildırım zərbələrinin yol verilən ehtimalnın son həddi (P). Mühafizənin etibarlılığı – 1-P kimi təyin olunur. Sənaye kommunikasiyaları – güc və informasiya kabelləri, keçirici boru kəmərləri və daxili mühiti keçirici xarici səthi isə keçirici olmayan boru kəmərləri. 2.2. İldırımdan mühafizə qurğuları üzrə bina və qurğuların təsnifatı Obyektlərin təsnifatı (dərəcələrə ayrılması) obyektin özünün və onun ətrafının ildırım zərbəsinə məruz qalma təhlükəsi üzrə təyin edilir. İldırımın bilavasitə təhlükəli təsiri – bu yanğınlar, mexaniki zədələnmələr, insanların və heyvanların travmaları (zədələnmələri), həmçinin elektrik və elektron avadanlıqlarının zədələnməsidir. İldırım zərbəsinin nəticəsi olaraq partlayışların olması və təhlükəli maddələrin – radioaktiv və zəhərli kimyəvi maddələrin, həmçinin bakteriyaların və virusların ayrılması ola bilər. İldırım zərbəsi xüsusilə informasiya sistemləri, idarəetmə, nəzarət və elektrik təchizatı sistemləri üçün təhlükəli ola bilər. Müxtəlif təyinatlı obyektlərdə quraşdırılan elektron qurğuları üçün xüsusi mühafizə tələb olunur. Baxılan obyektlər adi və xüsusi obyektlərə ayrıla bilər. Adi obyektlərə – yaşayış və administrativ tikintiləri, həmçinin hündürlüyü 60 m-ə qədər olan ticarət, sənaye istehsalı və kənd təsərrüfatı üçün olan bina və qurğuları aiddir. Xüsusi obyektlərə aiddir: - ətraf üçün bilavasitə təhlükəli hesab olunan obyektlər; - sosial və fiziki mühit üçün təhlükəli hesab olunan obyektlər (ildırım zərbəsi zamanı bioloji, kimyəvi və radiaktiv tullantılar ayrıla bilən obyektlər); - xüsusi ildırımdan mühafizə nəzərdə tutula bilən, məsələn, hündürlüyü 60m-dən çox olan tikililər, oyun meydançaları, müvəqqəti qurğular, tikinti gedən qurğular və obyektlər və s. Cədvəl 2.1-də obyektlərin dörd sinifə bölünmə nümunəsi verilmişdir. Cədvəl 2.1 Obyektlərin təsnifatı nümunəsi
Hər bir sinifdən olan obyektin tikintisi və yenidən qurulması zamanı onun üçün birbaşa ildırım zərbəsindən (BİZ) mühafizənin vacib hissəsi olan etibarlılıq səviyyəsinin təyini tələb olunur. Məsələn, adi obyektlər üçün cədvəl 2.2-də göstərilən dörd etibarlılıq səviyyəsini təklif etmək olar. Xüsusi obyektlər üçün obyektin ictimtimaiyyət üçün əhəmiyyətindən və birbaşa ildırım zərbəsindən gözlənilən nəticənin ağırlılıq dərəcəsindən asılı olaraq birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizənin yol verilən minimal etibarlılıq səviyyəsi 0,9 – 0,999 həddində müəyyən olunur. Sifarişçinin istəyi ilə layihəyə minimal yol verilən həddən çox olan etibarlılıq dərəcəsini daxil etmək olar. Cədvəl 2.2 Adi obyektlər üçün birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizənin səviyyəsi
2.3. İldırım cərəyanının parametrləri İldırım cərəyanının parametrləri onun mexaniki və termiki təsirlərini hesablamaq, həmçinin elektromaqnit təsirindən mühafizə vasitələrini normallaşdırmaq üçün lazımdır. 2.3.1. İldırım cərəyanının təsirinin təsnifatı İldırımdan mühafizənin hər bir səviyyəsi üçün ildırım cərəyanı parametirlərinin verilən hədd qiymətləri təyin edilir. Bu təlimatda verilən məlumatlar ildırımlı buluddan yerə və yerdən ildırımlı buluda doğru inkişaf edən ildırım boşalmalarına aiddir. İldırım boşalmalarının qütblüyü (mənfi yaxud müsbət) coğrafi məkandan asılıdır.Yerli məlumatlar olmadığı halda boşalmaların 10%-nin müsbət cərəyanlı, 90%-nin isə mənfi cərəyanlı boşalma olmasını qəbul etmək olar. İldırımın mexaniki və termiki təsiri cərəyanın pik qiyməti (I), tam elektriki yükü (Qtam), impulsun elektrik yükü (Qimp) və xüsusi enerjisi (W/R) ilə əlaqədardır. Bu parametrlərin ən böyük qiymətləri müsbət qütblü ildırım boşalmalarında müşahidə olunur. İndiksiyalanmış ifrat gərginlik təsirindən baş verən zədələnmələr ildırım cərəyanı impulsu cəbhəsinin dikliyi ilə əlaqədardır. Cəbhənin dikliyi cərəyan impulsunun ən böyük qiymətinin 30% və 90% hədd səviyyələri ilə qiymətləndirilir. Bu parametriin ən böyük qiyməti mənfi qütlü ildırım boşalmalarının sonrakı (1-cidən sonra gələnlərdə) impulslarında müşahidə olunur. 2.3.2. Birbaşa ildırım zərbələrindən mühafizə vasitələrinin normallaşdırılması üçün ildırım cərəyanının təklif olunan parametrləri Cədvəl 2.2-də qəbul olunmuş mühafizə olunma səviyyələri üçün ldırım cərəya-nının hesablama qiymətləri (ildırım boşalmalarının 10%-nin müsbət, 90%-nin isə mənfi qütblülük olma nisbəti zamanı) cədvəl 2.3-də verilmişdir. Cədvəl 2.3
səviyyələrinin uyğunluğu 2.3.3. Yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı Yer səthinin 1km2-nə il ərzində olan ildırım zərbələrinin sayı vasitəsilə ifadə olunan, yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı, obyektin yerləşdiyi yerdə hidro-meteoroloji müşahidələrin məlumatı üzrə təyin olunur. Əgər yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı Ng məlum deyilsə onu aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar: Ng= 6,7 x Td/100, 1/(km2.il) (2.1) burada Td – il ərzində ildırımlı günün saatla orta davamiyyət müddətidir və ildırımın intensivliyi üzrə regional xəritədən təyin edilir.
Mexaniki və texniki təsirlərdən başqa ildırım cərəyanı güclü impuls elektromaqnit şüalanması yaradır ki, o, rabitə, idarəetmə, avtomatika, hesablama və informasiya qurğuları və s. avadanlıqlar sisteminin zədələnməsinə səbəb ola bilər. Bu mürəkkəb və bahalı sistemlər bir çox istehsal və biznes sahələrində istifadə olunur. Bunların ildırım zərbəsi nəticəsində zədələnməsi həm təhlükəsizlik baxımından, həm də iqtisadi baxımdan olduqca arzu olunmazdır. İldırım zərbəsi vahid bir cərəyan impulsundan, yaxud bir-birindən müəyyən zaman vahidi qədər aralı olan və ardıcıl gələn bir neçə cərəyan impulsundan ibarət ola bilər ki, bu impulslararası müddətdə ildırım kanalından zəif müşayətedici cərəyan axır. Birinci komponentin impuls cərəyanının parametrləri ardıcıl gələn növbəti komponentlərin impulsunun xarakteristikalarından kifayət qədər fərqlənirlər. Aşağıda adi obyektlərin müxtəlif səviyyəli mühafizəsi üçün birinci və sonrakı (növbəti) komponentlərin impuls cərəyanını xarakterizə edən hesablama para-metrləri (cədvəl 2.4 və 2.5), həmçinin impulslar (komponentlər) arası fasilədə ildırım kanalından axan uzunmüddətli cərəyanı xarakterizə edən hesablama parametrləri (cədvəl 2.6.) verilmişdir. Cədvəl 2.4 İldırım cərəyanının birinci impulsunun parametrləri
** Xüsusi enerjinin (W/R) ümumi qiymətinin çox hissəsi birinci impulsa aid olduğundan güman edilir ki, bütün qısa impulsların xüsusi elektrik enerjisinin cəmi göstərilən qiymətə bərabərdir. Cədvəl 2.5
parametrləri
*Quz – ildırımın iki cərəyan impulsu açarı fasilədə kanaldan axan uzunmüddətli cərəyanla əlaqədar olan elektrik yüküdür. Cərəyanın orta qiyməti təxminən Q/T-ə bərabərdir. İmpuls cərəyanın forması aşağıda verilmiş ifadə ilə təyin olunur.  (t)=[I·(t/ τ1)10 · exp(-t/ τ2)] /h · [1+(t/ τ1)10], (2.2)
burada I- maksimum cərəyan; h-maksimum cərəyanın qiymətini korreksiya edən əmsal; t- zaman; τ1- impulsun cəbəsinin zaman sabiti; τ2 – impulsun enməsinin zaman sabitidir. (2.2) formulasına daxil olan parametrlərin qiyməti cədvəl 2.7-də verilmişdir. Bu parametrlər ildırım cərəyanının zamandan asılı dəyişməsini xarakterizə edir. Uzunmüddətli impuls düzbucaqlı qəbul oluna bilər. Bu zaman cərəyanın orta qiyməti I və davamiyyət müddəti T cədvəl 2.6-da verilmiş məlumatlara uyğun götürülür. Cədvəl 2.7 İldırım impuls cərəyanının formasını hesablamaq üçün
3.BİRBAŞA İLDIRIM ZƏRBƏLƏRİNDƏN MÜHAFİZƏ 3.1. İldırımdan mühafizə vasitələri kompleksi Bina və qurğuların ildırımdan mühafizə vasitələri kompleksinə birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə qurğusu [xarici ildırımdan mühafizə sistemi (İMS)] və ildırımın ikinci təsirindən mühafizə qurğusu (daxili İMS) aiddir. Xüsusi hallarda ildırımdan mühafizə ancaq xarici yaxud ancaq daxili qurğudan ibarət ola bilər. Ümumi halda cərəyanın bir hissəsi daxili ildırımdan mühafizənin elementləri ilə axır. Xarici İMS mühafizə olunacaq qurğudan həm izolyasiya oluna bilər (tək dayanan ildırımötürücü-çubuqvari yaxud trosşəkilli, həmçinin təbii ildırımötürücü funk-siyasını yerinə yetirən qonşu qurğu), həm də mühafizə olunan qurğunun üzərində quraşdırıla bilər və eləcə də onun bir hissəsi ola bilər. Daxili ildırımdan mühafizə qurğusu ildırım cərəyanının elektromaqnit təsirini məhdudlaşdırmaq və mühafizə olunan qurğunun daxilində qığılcımlanmanı (qığılcım boşalmasını) aradan qaldırmaq üçündür. ldırımqəbulediciyə ildırım zərbəsi zamanı ildırımın cərəyanı cərəyanötürücü sistem (keçirici endiricilərlə) vasitəsilə yerləbirləşdiriciyə ötürülür və yerə axır. 3.2. Xarici ildırımdan mühafizə sistemi Xarici İMS ümumi halda ildırımqəbuledicidən, cərəyanötürücüdən yerləbirləşdiricidən ibarətdir. Onların materialı və en kəsikləri cədvəl 3.1 üzrə seçilir.
Xarici İMS-in materialı və elementlərinin minimal en kəsiyi Qeyd. Göstərilən qiymətlər yüksək korroziyadan yaxud mexaniki təsirdən asılı olaraq artırıla bilər. 3.2.1. İldırımqəbuledicilər 3.2.1.1. Ümumi təsəvvürlər İldırımqəbuledicilər xüsusi yaxud obyektin üzərində quraşdırıla bilər və yaxud onların funksiyasını mühafizə olunan obyektin konstruktiv elementləri yerinə yetirir, son halda onlar təbii ildırımqəbuledicilər adlanırlar. İldırımqəbuledicilər aşağıda göstərilən elementlərin kombinasiyasından sərbəst şəkildə hazırlana bilər: metal çubuqdan, dartılmış naqillərdən (burazdan-trosdan), torşəkilli keçiricidən (tordan-setkadan).
Bina və qurğuların aşağıda göstərilən konstruktiv elementlərinə təbii ildırım qəbuledicilər kimi baxıla bilər: a) mühafizə olunan obyektin metal örtüyü aşağıda göstərilən şərtləri ödədiyi halda:
b) damın metal konstruksiyası (ferma, bir-biri ilə birləşdirilmiş polad armaturlar); c) damın üstündən su axıtma borusu, bəzək elementləri, damın kənarlarının çəpəri və s. tipdə olan metal elementlərin en kəsikləri əgər adi ildırım qəbuledicilərin qeyd olunmuş ölçülərindən az deyilsə; ç) texnoloji metal boru və çənlər (rezervuarlar), əgər onların qalınlığı 2,5 mm-dən az olmayan metaldan düzəldilmişdirlərsə və bu metalın ildırım zərbəsindən əriməsi və yanması təhlükəli yaxud yolverilməz nəticəyə səbəb olmayacaqsa; d) metal borular və çənlər, əgər onlar cədvəl 3.2-də göstərilmiş t qalınlığından az olmayan metallardan düzəldilmişdirlərsə və ildırım zərbəsi olan nöqtədə obyektin daxili hissəsində temperatur artımı təhlükəli deyilsə. Cədvəl 3.2 Təbii ildırımqəbuledici funksiyasını yerinə yetirən dam örtüyünün, borunun, çən gövdəsinin qalınlığı
3.2.2. Cərəyan ötürücülər 3.2.2.1. Ümumi mülahizələr Təhlükəli qığılcımlanma ehtimalını azaltmaq məqsədilə cərəyanötürücüləri elə yerləşdirmək lazımdır ki, zərbə nöqtəsi ilə yer arasında: a) cərəyan bir neçə paralel yolla axsın; b) bu yolların uzunluğu minimuma qədər məhdudlaşdırılsın. 3.2.2.2. Mühafizə olunan obyektdən izolyzsiya olunmuş ildırımdan mühafizə qurğularında cərəyanötürücülərin yerləşdirilməsi Əgər ildırımqəbuledicilər təkdayanan dayaqlar (yaxud bir dayaq) üzərində quraşdırılmış çubuqlardan ibarətdirsə, o zaman hər bir dayaqda ən azı bir cərəyanötürücü nəzərdə tutulmalıdır. Əgər ildırımqəbuledicilər təkdayanan horizontal naqillərdən (burazlardan-troslardan) yaxud bir burazdan ibarətdirsə naqilin hər birinin sonundan ən azı bir cərəyanötürücü tələb olunur. Əgər ildırımqəbuledici mühafizə olunan obyektin üstündə asılmış tordan (setkadan) ibarətdirsə setka asılmış dayağın hər birindən ən azı bir cərəyanötürücü düzəldilir. Cərəyanötürücülərin ümumi sayı ən azı iki olmalıdır. 3.2.2.3. İzolyasiya olunmamış ildırımdan mühafizə qurğularında cərəyanötürücülərin yerləşdirilməsi Mühafizə olunan obyektin perimetri boyunca cərəyanötürücülər elə yerləşdirilir ki, onlar arasında olan məsafənin orta qiyməti cədvəl 3.3-də göstərilən qiymətdən az olmasın. Cədvəl 3.3 Mühafizə səviyyəsindən asılı olaraq cərəyanötürücülər arasında olan məsafənin orta qiyməti
Cərəyanötürücülər yer səthinin yaxınlığında və binanın hündürlüyü boyunca hər 20 m-dən bir horizontal qurşaqlarla birləşdirilməlidirlər. 3.2.2.4. Cərəyanötürücülərin yerləşdirilməsinə olan tələblər Yaxşı olardı ki, cərəyanötürücülər mühafizə olunan obyektin perimetri boyunca bərabər məsafələrdə yerləşdirilsin. İmkan daxilində onlar binanın künclərinin yaxınlığında yerləşdirilir. Mühafizə olunan obyektdən izolyasiya olunmamış cərəyanötürücülər aşağıdakı qaydada çəkilir:
Suaxıtma borusu ilə cərəyanötürücü çəkmək lazım deyil. Cərəyanötürücüləri qapı və pəncərələrdən mümkün qədər maksimal məsafədə yerləşdirmək lazımdır. Cərəyanın yolu mümkün qədər qısa olması üçün cərəyanötürücülər düz və şaquli olaraq çəkilirlər. Cərəyanötürücülərin halqa şəkilində çəkilməsi tövsiyyə olunmur. 3.2.2.5. Cərəyanötürücülərin təbii elementləri Binanın aşağıda göstərilən elementləri təbii cərəyanötürücü kimi hesab oluna bilərlər: a) metal konstruksiyalar, əgər: elektriki kəsilməsizlik ayrı-ayrı elementlər arasında uzunmüddətlidirsə və 3.2.4.2 bəndinin tələblərinə cavab verirsə; onların ölçüləri cərəyanötürücülər üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi ölçülərdən az olmazsa;
b) binanın yaxud qurğunun metal karkası; c) binanın yaxud qurğunun bir-biri ilə birləşdirilmiş polad armaturları; ç) fasadın bir hissəsinin profilləşdirilmiş elementləri və fasadın dayaq və metal konstruksiyası aşağıdakı şərtlərdə:
Əgər binanın metal karkası yaxud dəmir-betonun polad armaturları cərəyanötürücü kimi istifadə olunursa horizontal qurşağın qoyulmasına ehtiyac olmur. 3.2.3. Yerləbirləşdiricilər 3.2.3.1. Ümumi mülahizələr Tək dayanan ildlrlmötürücülər istisna olmaqla, bütün hallarda ildırımdan müha-fizənin yerləbirləşdiricisi elektrik qurğularının və rabitə vasitələrinin yerləbirləşdiriciləri ilə birləşdirilir. Əgər bu yerləbirləşdiricilər hər hansı bir texnoloji fikirdən bölünmüşlərsə onları potensialların bərabərləşdirmə sisteminin köməyi ilə ümumi sistemə birləşdirmək lazımdır. 3.2.3.2. Xüsusi çəkilmiş (salınmış) yerləbirləşdiricisi elektrodlar Aşağıda göstərilən tip yerləbirləşdiricilərdən istifadə etmək məqsədəuyğundur: bir, yaxud bir neçə konturdan, şaquli (maili) elektrodlardan yaxud yerləbirləşdirici konturlardan, binanın özülünün dibinə qoyulmuş yerləbirləşdirici tordan (metal setkadan). Əgər torpağın (qruntun) xüsusi müqaviməti dərinliyə getdikcə azalırsa və böyük dərinlikdə kifayət qədər kiçikdirsə, o zaman çox dərinliyə basdırılmış yerləbirləşdirici adi səviyyədə yerləşən yerləbirləşdiricidən effektli hesab olunur. Xarici kontur şəkilində olan yerləbirləşdiricilərin yer səthindən 0,5 m dərinlikdə və divardan ən az 1 m aralı çəkilməsi əlverişlıdir. Yerləbirləşdirici elektrodlar mühafizə olunan obyektdən kənar, yer səthindən ən az 0,5 m dərinlikdə və mümkün qədər bərabər məsafədə yerləşdirilməlidirlər. Bu zaman onların bir-birini qarşılıqlı ekranlamasını minimuma endirməyə çalışmaq lazımdır. Yerləbirləşdirici elektrodun tipi və yerləbirləşdirilmə dərinliyi minimal korroziyanı, həmçinin mövsümü dəyişmələr (torpağın quruması, donması) zamanı yerləbirləşmə müqavimətinin variasiyasının (dəyişməsinin) minimal olmasını təmin etməlidir. 3.2.3.3. Təbii yerləbirləşdirici elektrodlar Yerləbirləşdirici elektrodlar qismində dəmir-betonun bir-biri ilə birləşdirilmiş armaturları yaxud 3.2.2.5 bəndinin tələblərinə cavab verən başqa yeraltı konstruksiyalar istifadə oluna bilər. Əgər dəmir-betonun armaturları yerləbirləşdirici elektrod kimi istifadə olunursa, betonun mexaniki dağılmasının baş verməməsi üçün armaturların birləşmə yerlərinə qoyulan tələblər artırılmalıdır. Əgər əvvəlcədən gərilmiş beton istifadə olunursa ildırım cərəyanı axan zaman yol verilməz mexaniki yükün yaranmasının mümkünlüyü nəzərə alınmalıdır. 3.2.4. Xarici ildırımdan mühafizə sisteminin (İMS) elementlərinin bağlanması və birləşdirilməsi 3.2.4.1. Bağlanma (bərkitmə) İldırımqəbuledicilər və cərəyanötürücülər bərk bağlanır ki, elektrodinamiki qüvvənin yaxud təsadüfi mexaniki təsirin (məs. kəskin külək, yaxud qar uçqunu) nəticəsində keçiricilərin qırılması, yaxud birləşmə yerinin zəifləməsi olmasın. 3.2.4.2. Birləşdirmə Keçiricilərin birləşmələrinin sayı minimuma endirilir. Birləşmələr qaynaq olunmaqla, lehimlənmə ilə, həmçinin sıxma ucluqlarına yerləşdirmə yolu ilə yaxud bolt vasitəsilə bağlamaqla yerinə yetirilir. 3.3. İldırımötürücünün seçilməsi 3.3.1. Ümumi mülahizələr İldırımötürücünün tipi və hündürlüyü tələb olunan etibarlılığın Pe-nin qiymətindən asılı oıaraq seçilir. Əgər ildırımötürücülərin hamısı birlikdə mühafizənin Pe etibarlılığını təmin edirsə, obyekt mühafizə olunmuş hesab olunur. İstənilən halda birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə sistemi elə seçilir ki, orada təbii ildırımötürücülərdən maksimum istifadə olunsun. Ona görə də ilkin olaraq buna baxılır. Əgər onların təmin etdiyi mühafizə kifayət etməzsə, o zaman xüsusi quraşdırılmış ildırımötürücü ilə kombinasiyaya baxılır. Ümumi halda ildırımötürücünün seçilməsi müvafiq kompüter proqramının köməyi ilə yerinə yetirilməlidir. Bu proqram praktiki olaraq müxtəlif tipli istənilən sayda olan ildırımötürücülərin sərbəst yerləşdirilməsi zamanı mühafizə zonasının hesablanması, həmçinin ildırımın ildırımötürücülərin mühafizə zonasını keçib istənilən konfiqura-siyalı obyekti (obyektlər qrupunu) vurma ehtimalının hesablanmasını yerinə yetirmə qabiliyyətində olmalıdır. Qeyri-bərabər hallar zamanı ildırımötürücülərin hündürlüklərini (əgər çubuq konstruksiyalı əvəzinə trosşəkilli istifadə olunarsa, xüsusilə də onları obyektin xarici perimetri boyunca asdıqda) azaltmaq olar. Əgər obyektin mühafizəsi sadə ildırımötürücülərlə təmin olunarsa (tək çubuq şəkilli, yaxud trosşəkilli, iki çubuq şəkilli yaxud trosşəkilli, qapalı trosşəkilli) o zaman ildırımötürücülərin ölçülərini bu normativdə verilmiş mühafizə zonasından istifadə edərək təyin etmək olar. Adi obyekt üçün ildırımdan mühafizənin layihələndirilməsi zamanı mühafizə zonasını mühafizə bucağı üzrə yaxud Beynəlxalq elektrotexniki komissiyanın (IEC 1024) standartına uyğun olaraq diyirlənən şar (dairə) metodu üzrə (əgər Beynəlxalq elektrotexniki komissiyanın tələbləri bu təlimatın tələblərindən daha sərt olarsa) təyin etmək mümkündür.
Hündürlüyü h olan çubuqşəkilli tək ildırımötürücünün standart mühafizə zonası, təpəsi ildırımötürücünün şaquli oxu ilə üst-üstə düşən, hündürlüyü h0 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
