AZƏrbaycan respublikasi. Azə

Fakültə: Uçot -İqtisad

İxtisas:Mühasibat uçotu və audit

Kurs:II

Qrup:498

Kafedra: Mühasibat uçotu

Tələbə:Əliyeva Nuranə

Mövzu: Təsərrüfat uçotunun tərkib hissələri.

Təsərrüfat uçotuna tələbat insan cəmiyyəti inkişafının ən ilk mərhələlərində meydana gəlmiş və bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda öz təsirini göstərmişdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif ictimai – iqtisadi formasiyalarda təsərrüfat uçotunun icra olunması sistemi eyni formada olmamışdır.

Uçotun yaranmasının qədim inkişaf tarixi vardır. Arxeoloqlar və tarixçilər müəyyən etmişlər ki, yazılı uçot bizim eraya qədər XIII əsrdə Misirdə mövcud olmuşdur. Həmin dövr üçün uçot qədim Roma dövlətində daha geniş inkişaf etmişdir.

İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə uçotun aparılması və maddi istehsal əməliyyatlarının əks olunmasının metodiki prinsipləri dəyişmişdir. İctimai – iqtisadi formasiyalar sistemi feodalizmin dağılması ilə əlaqədar olaraq köhnə şəhərlərin canlanmağa və yenilərinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq uçot yazılışlarının təkmilləşdirilməsi və inkişafını vacib etmişdir.

Dünya ölkələri iqtisadiyyatında baş verən dəyişikliklər mühasibat uçotunun sərbəst elmə çevrilməsinə və onun metodiki prinsiplərinin tətbiqinə şərait yaratmışdır.

Tarixi baxımdan insan cəmiyyəti inkişafında uçotun təşkili sistemi Misirdə, Yunanıstanda və Romada özünü daha geniş formada göstərmişdir. Bununla əlaqədar olaraq uçot fəaliyyəti ilə xüsusi şəxslər məşğul olmağa başlamışlar. İnsan cəmiyyəti üçün lazım olan əşyaların artması ilə əlaqədar olaraq hesablaşma sistemi və uçotun geniş məzmunda istifadə olunması mühüm tələbata çevrilmişdir. Həmin dövrdə qalıqda olan əmtəə - material dəyərlərinin sayılması və uçotunun təşkili vacib məsələ kimi qarşıda dururdu.

Insanların mədəniyyəti səviyyəsinin yüksəlməsində uçot əməliyyatlarının yazılışlarının istifadəsi mühüm əhəmiyyətə malik idi. Belə ki, iqtisadiyyatın inkişafının müəyyən mərhələsində mövcud olan sadə uçot forması artıq təsərrüfat fəaliyyətinin inkişafı səviyyəsi ilə uzlaşmırdı. Mövcud olan ərzaq ehtiyyatlarının yaranması və mübadilə əməliyyatlarının icrası hesablaşmaların və onların uçotunun genişlənməsini tələb edirdi. Bunun nəticəsi olaraq tələbatdan artıq qalıqda olan ərzaq malları ehtiyyatının saxlanması üçün anbar uçotunun icra olunması qaydaları müəyyən olundu.

Müasir şəraitdə təsərrüfat uçotu sistemi bir-birilə əlaqədar olan üç növdə ifadə olunur. Bunlardan birincisi operativ, ikincisi statistika və üçüncüsü mühasibat uçotudur.

Operativ uçot bir qayda olaraq tələb olunduğu halda aparılır. Onun təqdim olunması üçün vaxt müəyyən olunmur. Bu isə göstərilən uçot formasını başqa uçot formalarından fərqləndirən birinci göstəricidir.

Operativ informasiyanın ikinci fərqi onun istənilən vaxtda, sənədləşdirmədən hazırlanıb təqdim olunmasıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi opertiv informasiyanın şifahi formada, telefon, teeqraf və teletaypla verilməsi də onu digər uçot formalarından fərqləndirən əlamət hesab olunur.

Bir sıra hallarda ehtiyac olması lazım gələn şəraitdə operativ uçot statistika və mühasibat uçotu informasiyalarından da istifadə edilə bilər.

Statistika uçotu məlumatları əsasında dövlət idarəetmə orqanları proqnozları müəyyən edir, iqtisadi siyasət sahəsində qərarlar qəbul edir, ölkənin iqtisadiyyatının idarə olunması ilə əlaqədar olaraq konkret operativ tədbirlər görür.

Yalnız rəsmiyyətə salınan sənədlərin məlumatları mühasibat uçotunun icrasının əsas mənbəyi hesab olunur. Mühasibat uçotunun informasiyalarına əsasən hər bir maddi – məsul şəxsin öz vəzifasəinin dəqiq icrasına nəzarət olunur.

Mühasibat uçotunun informasiya sistemi kənar (maliyyə uçotu) və daxili (idarəetmə uçotu) istifadə olunanlara ayrılır.

Maliyyə uçotunda müəssisənin maliyyə - təsərrüfat və iqtisadi göstəriciləri haqqında məlumatlar əks olunur və pul ifadəsində göstərilir. Maliyyə mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi müəssisədaxili və kənar istifadə edənlər üçün xüsusi müəyyən olunmuş formada hazırlanmış informasiyalarla təmin etməkdir.

İdarəetmə uçotu müəssisə daxilində bütün uçot məlumatlarını toplamaqla, yekun materiallarının qəbul olunması üçün menecerlərin istifadəsinə verir. İdarəetmə uçotu xərclərin və hazır məhsulların, görülmüş işlərin, xidmətlərin maya dəyərinin texniki – iqtisadi planlaşdırma və istehsal xərclərinin təhlili deməkdir. İdarəetmə uçotu mühasibat, statistika, operativ uçotun, planlaşdırmanın və qismən təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilini əhatə edir.

Tədricən mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının icrası üçün mühüm bir vasitəyə çevrilmiş oldu.

Daha sonra ölkələr arasında ticarət əlaqələrinin inkişafı Maliyyə uçotunun formalaşmasına və İdarəetmə uçotunun yaradılması sənayenin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, XV əsrin ikinci yarısında Benedetto Kotruli ilk dəfə olaraq ayrı – ayrı təsərrüfat subyektlərinin idarə olunmasında mühasibat uçotunun mühüm vasitə və digər tərəfdən onun hərtərəfli metodiki elm olduğunu göstərmişdir.

Digər italiyalı riyaziyyatçı – alim Luka Paçoli (1445 – 1515) ilk dəfə olaraq uçotun yeni sisteminin – ikili sistem üzrə mühasibat uçotunun yazılışının qaydasını şərh etmişdir. Luka Paçoli tərəfindən yazılmış “Hesab məbləği, həndəsə, bərabərlik və münasibətlər elmi haqqında” əsəri vurma cədvəli kimi dünyanın bütün ölkələri və xalqları üçün hərtərəfli elmi kəşf kimi qəbul olunmuş və uçotun əsasını müəyyən etmişdir. Bu əsər böyük riyaziyyata açılış olmasına baxmayaraq, o mühasibat uçotu üzrə ilk əsərin müəllifi kimi tanınmışdır. Həmin əsərin “Hesab lar və yazılış haqqında traktat” bölməsində mühasibat uçotunun ikili yazılış prinsipləri əks olunmuşdur. Həmin əsərdən bir neçə əsr dövründə İtaliyada, Fransada, Almaniyada, İngiltərədə mühasibat uçotu üzrə dərslik kimi istifadə edilmişdir. Çox maraqlıdır ki, Luka Paçolinin 1494- cü ildə nəşr etdirdiyi “Məbləğ” (“Summa”) adlandırılan kitabının bir nüsxəsi XVI əsrdə Kiyevə gətirilmiş və Kiyev kollecində dinləyicilərə həmin kitabdan dərs keçilmişdir.