Azərbaycan Arxeologiyası
|
|  Yüklə 40.01 Kb.
|
114 Azərbaycan Arxeologiyası 2002 Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num.: 3-4 NAXÇIVANTN QƏDİM METALİŞLƏMƏ SƏNƏTİNƏ AİD YENİTAPINTI Vəli Baxhəliyev (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxsıvan bölməsi) Arxeoloji araşdırmalar Azərbaycanda metal emalının Eniolit dövründən başlaya-raq mənimsənildiyini göstərir (1, s.78). Zəngin xammal mənbələrinə sahib olan Azərbaycan, о cümlədən Naxçıvan Erkən Tunc dövründə Cənubi Qafqazın başlıca metallurgiya mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir (7,s.l6-26;2,s.l28). Arxeoloji abi-dələrdən aşkar olunan çoxsaylı tunc əşyalar, habelə metal email ilə bağlı kürələrin, emalatxana qalıqlarmm və əmək alətlərinin tədqiqi Erkən Tunc dövründə metal emalınm yüksək inkişaf səviyəsində olduğunu göstərir (4, s.84-91;2, s.55-72). Er-kən Tunc dövründə iqtisadiyyatın əsas sahələrindən biri olan metallurgiya və me-talişləmə texnologiyasınm inkişaf səviyyəsi cəmiyyətin ümumi inkişaf səviyyəsi və ictimai münasibətlər haqqında müəyyən fikirlər irəli sürməyə imkan vermişdir (2, s. 128-136). Bununla belə aşkar olunmuş arxeoloji tapıntılar metallurgiya və metaliş-ləmə sənətini hərtərəfli xarakterizə etməyə imkan vermir. Bu baxımdan Babək ra-yonunun Qahab kəndindən aşkar olunan daş qəlib olduqca əhəmiyyətlidir (şəkil 1; şəkil 2). Deşikli tunc baltalar tökmək üçün hazırlanan bu qəlibin hündürlüyü 18,5 sm, ən geniş hissəsinin eni 11,8 sm-dır. Bu tip qəliblərdə hazırlanan baltaların uzun-luğu 15,5 sm olmuşdur. Bərk cinsli qumdaşından hazırlanan qəlib ikiüzlüdür. Qəli-bin bir tərəfmin açıq olması tunc baltaların tokmə prosesindən soma əlavə olaraq işləndiyini göstərir. Baltaların tökülməsi üçün konusvari formalı, dairəvi kəsikli gil çubuqlardan istifadə olunmuşdur. Bu Usui sap dəliyinin bir tərəfdə geniş digər tərəf-də isə dar olmasına və sapın daha möhkəm bərkidilməsinə imkan yaratmışdır. De-şikli tunc baltalar tökmək üçün gil qəliblər I Kültəpə, Qarnı və Şenqavitdən aşkar olunmuşdur (6, s. 114-115). Bu tip qəliblərə həmçinin Mesopatamiya abidələrində rast gəlinmişdır (5, s.209). Mesopatamiya və Cənubi Qafqaz abidələrində həmçinin deşikli baltaların müxtəlif nümunələri aşkar olunmuşdur (6,s. 122-123). Qahabdan aşkar olunmuş daş qəlibin tədqiqi göstərir ki, bu qəlibdə hazırlanan baltaların ağzı qövsvari, tiyəsi yastı olub ortada bir qədər əyilmiş və tiyəsinin ön tə-rəfi irəliyə çıxmışdır. Buna bənzər baltalar Kulbakebi, Marneuli, Medjvrisxevi, Karaz və Leninakandan aşkar olunmuşdur (6, s. 117). Qeyd etmək istərdik ki, bu baltaların heç biri bir-birini təkrar etmir və orijinal xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Belə hesab edirik ki, Qahab qəlibində tökülən baltalar bu tip baltaların inkişaf etmiş forması olmuşdur. Olduqca geniş arealda yayılan bu baltaların daha da inkişaf etmiş fbrmalarma Srub mədəniyyəti abidələrində də rast gəlinmışdir. Arxeoloji araşdırmalar bu tip baltaların Azərbaycanda, о cümlədən Naxçıvanda uzun müddət istifadə olunduğunu göstərir. I Kültəpədə bu tip baltalar tökmək üçün gil qəlib 11,2 metr dərinlikdən aşkar olunmuşdur (1, s. 123). Yaşayış yerinin 8,5 metr dərinliyindən götürülən komürün S-14 analizi isə 2920 90-cı ili göstərilmişdir. Bu fakta əsaslanaraq demək olar ki, bu tip tunc baltalann hazırlanma üsulu Naxçıvanda e.ə. IV minillikdə mənimsənilmişdir (2, s.58). Bu qəlibdən götürülən metal qalı-ğmın spektral analizi onun mis-arsen qarışığmdan hazırlandığını göstərmişdir (2, s.157). Məlum olduğu kimi Erkən Tunc dövründə Azərbaycanda tunc əşyaları Azərbaycan Arxeologiyası 2002 Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num.: 3-4 hazırlanmasında başlıca olaraq mis-arsen xəlitəsindən istifadə olunmuşdur (8, s.89-102). Naxçıvan ərazisinin mis və arsen yataqlan ilə zəngin olması metallurgiya və metalişləmənin yerli xammal əsasında inkişaf etdiyini təsdiq edir (2, s.128). Qahab kəndindən aşkar olunan daş qəlib yeni texnoloji üsulun və tunc baltaların seriya ilə istehsalmm mənimsənildiyini göstərir. Bu texnoloji yenilik, həmçinin, metal əşyalar istehsalma tələbatm artdığını göstərən əsas dəlillərdən biridir. Yeni ta-pıntı Naçıvanda məskənləşən qədim tayfaların texnoloji nailiyyətlərini, onlarm ixtisaslaşma səviyyəsini öyrənməyə imkan verir. Metal əşyaların seriya ilə istehsalı-na başlanması sənətkarlığın müstəqil peşəyə çevrilməsində əsas şərtlərdən biri ol-muşdur. Belə hesab edirik ki, yeni tapıntı sənətkarhğın müstəqil peşəyə çevrilmə-sindən əvvələ, daha doğrusu, Erkən Tunc dövrünün son mərhələsinə aiddir. Tapın-tımn aşkar olunma vəziyyəti də bunu deməyə əsas verir. Bdə ki, daş qəJib başJjca yaşayış yerlərindən kənarda tapılmışdır. Daş qəlibin aşkar olunduğu ərazinin yaxın-lığmda Erkən Tunc doVrünə aid I Kültəpə və II Kültəpə kimi mühüm yaşayış yer-ləri olmuşdur. 2002-ci ildə bizim apardığımız araşdırmalar zamanı Qahab kəndindən şimal-şərqdə, Göynük kəndi yaxınlığındakı Xornuçay vadisində Erkən Tunc dövrü-nə aid mövsümi yaşayış yeri və ona aid nekropol qeydə almmışdır (3, s. 11-12). Bu faktlar Erkən Tunc dövrü tayfalarının yarımköçəri həyat tərzinin keçirdiyini göstərir. Belə hesab edirik ki, yarımköçəri həyat sürən maldar tayfaların yaylaqlara hərəkəti zamanı əsas dayanacaq məntəqələrindən biri də Qahab kəndi ərazisində olmuşdur. ƏDƏBİYYAT
|