Akademske studije

Godina: PRVA

Prof. dr Veselin PAVIĆEVIĆ

mr Uglješa JANKOVIČ

PODGORICA, SEPTEMBAR 2010.

• 
  SEN – SIMON - UTOPIJSKA SOCIOLOGIJA
  
• 
  OGIST KONT - POZITIVISTIČKA SOCIOLOGIJA
  
• 
  HERBERT SPENSER - BIOLOŠKE TEORIJE DRUŠTVA
  
• 
  EMIL DIRKEM – SOCIOLOGIZAM
  
• 
  MAKS VEBER – SOCIOLOGIJA DRUŠTVENOG DJELANJA
  
• 
  KARL MARKS - ISTORIJSKI MATERIJALIZAM
  
• 
  DRUGI RELEVANTNI PRAVCI U SOCIOLOŠKOJ MISLI
  
• 
  TALKOT PARSONS & ROBERT MERTON –
  

U predmoderna spadaju: primitivna društva lovaca i sakupljača, stočarska i ratarska društva i tradicionalne civilizacije.

Industrijska društva („moderna“ili „razvijena“) se bitno razlikuju od bilo kog drugog društvenog poretka, a njihov razvoj ima posledice koje se protežu daleko izvan Evrope, kontineta na kojem su nastale ( E. Gidens, 2003).
SOCIOLOŠKA IMAGINACIJA – K.RAJT MILS
Sociološka imaginacija zahtijeva od nas da se udaljimo od ubičajenih postupaka u našem sopstvenom svakodnevnom životu, kako bismo ih sagledali iz jednog novog ugla.

Carles Wright Mills (1916-1962)
„PREDMET SOCIOLOGIJE JE ISTRAŽIVANJE VEZE IZMEĐU TOGA ŠTA DRUŠTVO ČINI OD NAS I ŠTA MI ČINIMO SAMI SA SOBOM” (E.Gidens, 2006)
Pojam strukture:

Structura(ae): a) zidanje, građenje b) način gradnje c) zgrada

Koncept društvene strukture (grupe, slojevi, klase) se odnosi na činjenicu da društvene kontekste našeg života na čine nasumični izbori događaja ili postupaka, već se ti isti konteksti na različite načine ispoljavaju kroz strukture ili obrasce (Č.Čupić, 2002).

Retrospektiva sociološke misli koja pretenduje na naučnu relevantnost, nezamisliva je bez izučavanja misli sljedećih velikana:

• 
  Sen Simona;
  
• 
  Ogista Konta;
  
• 
  Herberta Spensera;
  
• 
  Emila Dirkema;
  
• 
  Maksa Vebera i
  
• 
  Karla Marksa.
  

(1760-1825)

Prvi izdvojio nauku o društvu kao samostalnu nauku - socijalna fiziologija. Osnovu društva, odnosno društvenog života ljudi čine materijalna proizvodnja, svojina i ideje.

Socijalna fiziologija može postati nauka, smatra Sen Simon, onda kada “fiziolozi izbace iz svog društva filozofe, moraliste i metafizičare na isti način kao što su astronomi izbacili astrologe, a hemičari alhemičare” (M.Pešić, 1999.).

“Društvo nije nikako jedinstvena aglomeracija živih bića čije akcije nezavisno od krajnje svrhe nemaju drugi uzrok do samovolju individualnih volja, ni drugi rezultat do događaje efemerne ili bez važnosti, nego organizovana mašina čiji svi djelovi doprinose na različite načine kretanju cjeline”, smatra Sen Simon (M.Pešić, 1999).

Osnovu društva, odnosno društvenog života ljudi čine materijalna proizvodnja, svojina i ideje.

Osnovni zakon koji djeluje u istoriji jeste zakon progresa, koji se ogleda u smjeni dvije epohe: kritičke i organske.

Radnička klasa ili industrijska klasa (radnici, kapitalisti i zanatlije) i neradnička klasa (članovi državnog aparata). Buduće društvo mora voditi industrijska klasa, koja će upravljanje ljudima zamijeniti sa upravljanjem stvarima.

Smjena vlasti, odnosno smjena klasa, treba da bude ostvarena na legalan način.

Buduće društvo mora voditi industrijska klasa, koja će upravljanje ljudima zamijeniti sa upravljanjem stvarima. Sen Simonova teorija društva je mehanicistička i utopistička.

OGIST KONT - POZITIVISTIČKA SOCIOLOGIJA
.

Auguste Comte (1798 - 1857)

Ljudsko društvo predstavlja završni korak organske revolucije. U ljudskom društvu, “postoji sklad struktura i funkcija koje idu ka zajedničkom cilju kroz akciju i reakciju unutar djelova i u odnosu na okolinu”, smatra Kont. Iz porodice nastaje šira ljudska zajednica, odnosno država. Država - “veliko biće” - suverena vlast, stanovništvo, teritorija, organizovana uprava (M.Pešić,2001:124).

Tri osnovne klase: spekulativna, praktična, radnička. Klasni sukobi za Konta su privremeni, nestaće kada naučne ideje u potpunosti omoguće društveni razvoj.

Tri stupnja razvoja ljudskog društva: teološka faza, metafizička faza, pozitivna faza.

Prema Kontu, nijedan od navedena tri stupnja u razvoju društva ne može biti preskočen. Međutim, ljudski progres može biti ubrzan, ukoliko se društvo mudro i intelektualno usmjerava. (E.Gidens,2003:8)

Ponašanje ljudi se može objektivno mjeriti, a takođe i direktno opažati. Pozitivisti vjeruju da se ljudsko ponašanje može objasniti isto kao što se objašnjava i ponašanje materije. (M.Haralambos, M.Holborn)

Pozitivizam zastupa mišljenje da bi nauka trebala da se bavi samo činjenicama koje su podložne posmatranju i koje su poznate direktno iz iskustva. Pozitivistički pristup, vjeruje u proizvodnje znanja o društvu koje je zasnovano na empirijskim dokazima. (E.Gidens,2003:8).

Najznačajnija djela O.Konta su: “Kurs pozitivne filozofije” i “Kurs pozitivne fizike”, Kont je prvi razvio cjelovit sociološki sistem.

Tri “osnovne istine” ili zakona su:

(1) Zakon o inercije sile;

(2) Zakon o neuništivosti materije, i

(3) Zakon o neprekidnosti kretanja.

“Evolucija je integracija materije uz istovremeno rasipanje kretanja za koje materija prelazi iz jedne relativno nepovezane i neodređeni homogenosti u relativno povezanu i određenu homogenost”, smatra Spenser.

Društvo je super organizam koji slijedi opštu teoriju evolucije po istim principima kao biološki organizam.

Diferencijacija i specijalizacija funkcija.

Razlike između društva i biološkog organizma. Ljudsko društvo je agregat jedinki koje su manje više raštrkane i slobodne, dok je biološki organizam realna cjelina djelova koji ga čine.

Evolutivni razvoj ljudskog društva prelazi put od horde, preko militarizma, pa industrijalizma, do etičkog društva.

- horda = faza sukoba

- militaristička faza = integracija društva

- industrijska faza = slobodno i demokratsko društvo

- etičko društvo = humanost i moralnost

Društvene činjenice postoje mimo čovjekove volje, razvijaju se van njegove svijesti, one su prosto društvena datost, koja se može spoznati samo spoljašnim posmatranjem.

Skup vjerovanja i osjećanja koja su zajednička svakom članu jednog istog društva, čine jedan sistem, koji ima svoj život; možemo ga nazvati kolektivna svijest .

Tri grupe društvenih činjenica, koje čine kolektivnu svijest superiornu u odnosu na pojedinačnu svijest čovjeka:

1. Pravna pravila i zakoni

2. Masovne društvene pojave

3. Religiozne dogme

Čovjek se rađa, smatra Dirkem, kao izuzetno samoživo i sebično biće, koje se rukovodi ličnim interesima, a kolektivna svijest mu pruža mogućnost da se podvrgne društvenim zakonima i postane “socijalizovana životinja”.

Razlikovanje normalnih od patoloških (bolesnih) društvenih pojava na osnovu naučnih kriterijuma. Prosječnost, konkretni tip društva, vremenska dimenzija.

Pojam anomije. Anomija kao stanje društva u kojem nedostaje skup pravila i normi o ljudskom ponašanju.(M.Milosavljević). Anomija kao osjećanje besciljnosti ili očaja, izazvano društvenim promjenama (E.Gidens). Prinudne podjele rada, ekonomske i socijalne krize, klasni sukobi, dovode do anomije.

Najdrastičniji primjer anomiskog stanja – samoubistvo. Tipologija samoubistva: egoističko, altruističko, anomičko, fatalističko

Dirkem je ljudsku istoriju podijelio na dva perioda, odnosno razlikovao je dva istorijska tipa društva: primitivno društvo zasnovano na mehaničkoj solidarnosti i civilizovano društvo zasnovano na organskoj solidarnosti (M.Pešić).

Solidarnost je sačuvana kada se pojedinci uspješno integrišu u društvene grupe i kada postupaju po jednom skupu zajedničkih vrijednosti i običaja (E.Gidens).

Čist hedonistički individualizam nikada ne može dovesti do solidarnosti i međusobne povezanosti ljudi, smatra Dirkem.

“O društvenoj podjeli rada” - “Skup vjerovanja i osjećanja koja su zajednička, prosječnom članu jednog istog društva, čine određeni sistem koji ima svoj sopstveni život; možemo ga nazvati kolektivna svijest”. Iz društvene podjele rada proizilazi društvena kohezija, na osnovu koje je moguće izvesti klasifikaciju društava.

Društvena podjela rada kao osnovni okvir za analizu društvene strukture, koju vezuje za funkciju, a ne za individualne potrebe.

Funkcija = (1) odnos uzajamne saglasnosti životnih pokreta, odnosno (2) sistem životnih pokreta bez obzira na posledice. ( biološko shvatanja). No, istovremeno FUNKCIJA označava društvenu podjelu rada, koja, pak, čini glavni osnov društvene kohezije.

Što su društva primitivnija među pojedincima ima više sličnosti; tjelesne sličnosti; psihičke sličnosti. Represivno pravo ima prevagu ukoliko je podjela rada nerazvijenija.

Mehanička solidarnost zavisi od tri uslova:

1.od relativnog obima kolektivne svijesti i individualne svijesti;

2. od jačine;

3. od stepena određenosti stanja iz kojih se sastoji kolektivna svijest.

Prvi uslov je u najvećoj mjeri stalan, dok druga dva opadaju.

Mehanička solidarnost, u toku društvene evolucije sve više labavi. Tok istorije neminovno nameće promjenu tipa solidarnosti kod ljudi, a istovremeno i promjenu samog tipa društva.

Tip društva čija kohezija proističe isključivo iz sličnosti, čiji se sastavni djelovi ne razlikuju jedan od drugog. Društvena protoplazma, klica iz koje izlaze drugi društveni tipovi (E.Dirkem). Mehanička solidarnost-sistem jednorodnih i međusobno sličnih segmenata.

Savremeni tip društva- sastoji se iz određenog sistema različitih organa od kojih svaki ima svoju posebnu ulogu, a koji se sami sastoje iz diferenciranih djelova.

Pojedinci u ovom tipu društva se grupišu, ne na odnosima potomstva, već prema prirodi djelatnosti koje obavljaju. Njihova prirodna i društvena sredina više nije rodna sredina, već profesionalna.Mjesto u društvu svakome obilježava funkcija koju vrši.

Organska solidarnost – razvijanje ugovornih odnosa. Ugovorima se reguliše široka lepeza društvenih odnosa koji nastaju sve složenijom podjelom rada. Ova vrsta (zip) solidarnosti niče iz potrebe za uzajamnim uslugama. Ljudi se međusobno razlikuju po karakteru svoje ličnosti, po iskustvu kojim raspolažu, po funkcijama koje vrše, imaju prostora da iskažu individualnu inicijativu. Međutim, taj individualizam je specifičan, on ne daje za pravo pojedincu da neograničeno stremi ostvarivanju svojih želja i interesa. To je više obaveza da individualizira sebe intezivnom specijalizacijom, kako bi na taj način dao doprinos društvu. Razvija se samo ukoliko mehanička solidarnost nestaje.

Kapitalna sociološka djela ovog autora su: “O društvenoj podjeli rada”, “Samoubistvo”, “Elementarni oblici religijskog života”, “Pravila sociološke metode”...


MAKS VEBER – SOCIOLOGIJA DRUŠTVENOG DJELANJA

Maks Weber (1864-1920)
Shvatanje sociologije kao kulturno istorijske nauke čiji je zadatak da proučava istorijske i kulturne činioce u njihovoj osobenosti. Među najznačajnijim djelima ovog, bez sumnje, najvećeg sociologa XX vijeka spadaju: “Privreda i društvo”; “Protestantska etika i duh kapitalizma”, i “Agrarni odnosi u starom svijetu”.

“Stvarnost je heterogeni kontinuum, tj. nepregledno i raznoliko mnoštvo pojava”, smatra Veber. Dakle, stvarnost obuhvata sve što može biti predmet neposrednog iskustva, pri čemu ne postoji razlika između prirodne i društvene stvarnosti. Nauka je u stanju da sazna samo jedan ograničeni dio onoga što uzima za predmet istraživanja. Zbog toga je naučno saznanje apstraktno i jednostrano. Stvarnost je amorfna i nepregledna masa koju čovjek uobličava svojom djelatnošću.

Veberovo shvatanje društva je izrazito individualističko. Osnovna jedinica sociološke analize može biti čovjek.

Ključna tačka Veberovog sociološkog sistema je pojam društvenog djelanja.

Veber razlikuje četiri idealna tipa djelanja: (1) ciljno-racionalno; (2) vrijednosno-racionalno; (3) afektivno, i (4) tradicionalno.

Ova četiri oblika djelanja predstavljaju idealne tipove, koji odgovaraju načinima orjentacije. U konkretnom ponašanju ljudi, oni se najčešće miješaju i prožimaju. Društveni odnosi kao proizvodi društvenog delanja, mogu biti konfliktni i solidarni.

Veber insistira, naročito na razlikovanje zajednice i društva.

Pojam društvene grupe (razlikovanje otvorenih i zatvorenih društvenih odnosa)

U analizi društvenog grupisanja, Veber ističe dvije osnovne karakteristike društvene grupe: postojanje starješine grupe ili nekog upravnog aparata i postojanje normativnog poretka koji važi za članove grupe. Društvena grupa, prema Veberu postoji sve dok postoji vjerovatnoća da će nadležni organi djelovati u konkretnom pravcu.

Racionalizacija – prema Veberu napredak nauke, tehnike, tehnologije i birokratije. Organizacija društvenog i ekonomskog života prema principima efikasnosti, a na osnovu tehničkog znanja.

Otreženjenje – Veber je koristio izraz otrežnjenje ili oslobađanje od iluzija kako bi opisao način na koji naučno mišljenje u modernom svijetu sve više potiskuje i briše oblike sentimentalnog odnosa prema stvarnosti koji su važili u prošlosti.

Pojam vlasti (odnos vlasti i moći): (1) Vlast postoji samo u okviru društvene organizacije; (2) Vlast je institucionalizovani oblik potčinjenosti; (3) Vlast postoji kada je raspodjela prava i dužnosti obostrana; (4) Vlast se kreće u određenim granicama, i (5) Vlast nameće, održava i štiti društvena organizacija.

Veber, istovremeno, razlikuje i tri tipa vlasti. To su: racionalna, tradicionalna i harizmatska. Takođe, jedan od ključnih pojmova koji je bio predmet Veberovih opservacija je i pojam birokratije. Birokratija, u Veberovom poimanju označava visok stepen društvene podjele rada. Pritom, osnovne karakteristike kvalitetne birokratije su: tačnost, jednoobraznost, brzina poslovanja, poznavanje dokumentacije, trajnost, predvidljivost.

“Protestantska etika i duh kapitalizma” (osvrt na djelo):

U središtvu svih Veberovih socioloških pročavanja stoji kapitalizam kao cjelovit društveno – ekonomski sistem.

Kapitalističku privredu prije svega pokreće orijentacija ka materijalnom interesu.

Veber kaže: “Današnji kapitalistički poredak je jedan čudovišan kosmos u koji pojedinac stupa rođenjem i koji je za njega, bar kao pojedinca, dat kao faktički nepromljenljiva ljuštura u kojoj ima da živi”.

Kapitalistički sistem, smatra Veber, nije samo skup institucija i ustanova koje čine sistem, već je njegov osnovni konstitutivni pricip kapitalistički duh.

U osnovi privredne etike protestantizma nalaze se iste vrline koje zastupaju i pobornici kapitalističkog pogleda na svijet- vrijednoća, štedljivost i poštenje.

“Čovjek postoji radi Boga, on je oruđe njegove volje. Bog je stvorio svijet da bi uveličao svoju slavu i njegova volja je zakon kojem se moramo svi podčiniti. Ali Bogu se ne može nikako prići, njemu se može samo služiti. Mada je božja volja utvrđena od vječnosti, čovjek je ne može pojmiti.Sve što možemo znati svodi se na ovo – jednima je dodijeljen vječni život i blaženstvo, a drugi su osuđeni na vječne muke i smrt. “, prema Kalvinovom učenju o predestinaciji. Međutim, tokom vremena stvari se mijenjaju, protestantska etika poprima drugačiji oblik. Umjesto prvobitnog shvatanja, po kome je rad jedini način da se spozna stanje milosti, jača shvatanje da je sticanje materijalnih dobara dozvoljeno i Bogu ugodno.

Veber je uspio da utvrdi smisaonu srodnost između kapitalističkog duha i protestantske etike.

Vebera prije svega zanima specifičan oblik organizacije privrednog života, a ne sukob klasa. Takođe, Veber insistira na razlici između modernog kapitalizma i političkog kapitalizma. Naime, dok moderni kapitalizam karakteriše, prije svega, težnja za sticanjem dobiti se zadovoljava racionalnim radom, politički kapitalizam “odiše” avanturističkim karakterom.

“Praktična obrada predmetnog svijeta, prerada anorganske prirode, jeste potvrđivanje čovjeka kao svjesnog rodnog bića, tj. bića koje se prema rodu odnosi kao prema vlastitoj suštini ili prema sebi rodnom biću”, smatra Marks.

Marksova kritika društva i društvene strukture:

“Društvo je proizvod uzajamne djelatnosti pojedinaca”, smatra Marks. Dakle, kako društvo proizvodi čovjeka kao čovjeka, tako čovjek proizvodi društvo.

Marks društvo shvata kao struktuirani totalitet koji se istorijski formira i razvija po sopstvenim unutrašnjim zakonima.

Za Marksa ne postoji “društvo uopšte”, već postoje pojedinačna društva u određenom vremenu i prostoru.

Svako pojedinačno društvo imaju neka zajednička obilježja, Marksi i Engles su metodom apstrakcije izveli pojam društveno ekonomske formacije koja predstavlja teorijski model istorijskog tipa globalnog društva.

Karakteristika svake društveno-ekonomske formacije jeste način proizvodnje koji konstruišu proizvodne snage i proizvodni odnosi.

Društveno ekonomske formacije se razlikuju po osobenom klasnom sklopu, organizaciji političkog života i specifičnim idejnim manifestacijama društvene svijesti.

Shvatanje istorije:

Istorijsko kretanje zakonito vodi slobodi čovjeka kao čovjeka. (V.Korać, 1987:53)

“Istorija ne radi ništa, ona nema ogromnog bogatstva, ona ne bije bitke! Naprotiv, stvarni čovjek je taj koji sve radi, ima i bori se; nije istorija ta koja se služi čovjekom kao sredstvom da bi ostvarila svoje svrhe – kao da je neka aparatna osoba – već ona nije nista do djelatnost čovjeka koji ide za svojim svrhama”, smatra Marks.

Suprostavljanje tradicionalnom shvatanju istorije

Istorija koju stvara čovjek nije nista drugo do istorija čovječanstva (V.Korać, 1987:54)

U dosadašnjoj istoriji predstavnici istorijskog materijalizma su razlikovali četiri istorijske epohe četiri načina proizvodnje: prvobitnu zajednicu, robovlasničko društvo, feudalizam, kapitalizam.

Osnovna teorijska preokupacija osnivača istorijskog materijalizma jeste usmjerena na proučavanje kapitalističkog načina proizvodnje i njegovo prevazilaženje novim komunističkim besklasnim društvom.

Razvojem kapitalizma istovremeno se razvija radnička klasa-proleterijat, koja je po mišljenje marksista predodređena da stvori novo građansko društvo.