XV. YÜZyil osmanli dönemiNİnde türk mûSİKÎSİ

2- XV. Yüzyılda Türk Mûsikîsinde Nota ve Ses Sistemi.

IX. yüzyılda Kindî, bir ebced notası kullanmıştır. Buna rağmen, Arapların Kindî’den önce de nota kullandıkları ihtimali vardır. Onun, Arap dışı medeniyetlere de açık bir ilim adamı olması sebebiyle, Yunan alfabe notasından esinlenerek, Arap harfleriyle bir ebced notası yaptığı söylenmektedir. Kindî’den sonra X. yüzyılın ilk yarısında, Fârâbî ebced notasını kullanmıştır. Nota yazısı konusunda karşılıklı tesirler düşünülebilir. Türk bilginleri ebced notasını geliştirmiştir. XIII-XV. yüzyıllarda Türk Mûsikîsi nazariyatçıları, eserlerinde bu notayı kullanmıştır⁹⁰.

Fârâbî (ö.950 M.), Şark Mûsikîsinin ilk büyük üstâdı olarak kendini göstermiştir. İbn Sînâ (ö.1037), İbn Zâila (ö.1048), el-Mesûdî (ö.957 ?), Ebu’l-Ferec el-İsfahânî (ö.967 M.) ve İhvân-ı Safâ’nın risâleleriyle (X. yüzyıl) bu çalışmalar daha da gelişmiş, İslâm Müziği fiziksel esaslara tam olarak yerleştirilmeye çalışılmış ve bilimsel bir kimlik kazanma safhasına gelinmiştir. Mîlâdî XIII. yüzyılın sonlarına doğru ise, Ortadoğu’nun Zarlinos’u kabul edilen Safiyyu’d-Dîn el-Urmevî (ö.1294 M.)’nin iki kitabı, kısa adlarıyla Şerefiye’si ve el-Edvâr’ı, İslâm Müziği teorisine en parlak dönemi yaşatmıştır⁹¹.

Ortaçağ Türk-İslâm mûsikî bilginlerinin kullandıkları ebced notasında, Arap harflerinden her biri ve bir harf grubu, bir sese tekabül etmektedir. Seslerin uzunlukları, harflerin altına konan rakamlarla gösterilmektedir.

Bu yüzyılda Türk-İslâm Mûsikîsinde kullanılan ses sistemi, 17 aralıklı ses sistemidir. Zülküll denilen bir oktav, tüm eski teori kitaplarında 17 eşit olmayan parçaya ayrılır. Başka bir deyimle, bir sekizli 18 ses ihtivâ eder. Bu perdelerin elde edilmesi metodu, dikkatle incelenecek olursa, bu sistemin, daha önce mevcut bulunan seslerden bir sistem haline getirildiği, yoksa seslerin, sistemin bir sonucu olarak ortaya atılmadığı açıkça görülür⁹².

Perdelerin, mutlak-ı veter (Ud’da, telin üzerine parmak basmaksızın açık hali) denilen hayâlî bir tel üzerinde taksîmatı şöyledir: Telin, ud’da küçük eşik tarafında olan kısmına burun tarafı (طرف الأنف ) denir ve buraya elif ( آ=A ) işareti verilir. Büyük eşik tarafına da tarak tarafı ( طرف المشط) denir ve buraya da mim ( م =M ) işareti verilir. Tel böyle açık vaziyetteyken Yegâh⁹³ sesine akortlu olarak kabul edilir ve küçük eşik tarafından, büyük eşiğe doğru harflendirme işlemine başlanır. Bundan sonra A-M telinde şu işlemler yapılır:

1- A-M telinin tam orta noktasına YH işareti konur, burası Nevâ perdesidir, oranı 2/1’dir.

2- A-M teli üç kısma bölünür, A’dan sonra gelen ilk noktaya YA işareti konur, burası Dügâh perdesidir, oranı 3/2’dir.

3- A-M teli dört kısma bölünür, A’dan sonraki ilk noktaya H işareti konur, burası Rast perdesidir, oranı 4/3’tür.

4- H-M teli dört kısma bölünür, H’dan sonra ilk noktaya Yh işareti konur, burası Çargâh perdesidir, oranı 16/9’dur.

5- A-M teli dokuz kısma bölünür, A’dan sonraki ilk noktaya D işareti konur, burası Hüseyni Aşirân perdesidir, oranı 9/8’dir.

6- D-M teli dokuz kısma bölünür, D’den sonraki ilk noktaya Z işareti konur, burası Geveşt’tir, oranı 81/64’tür.

7- H-M teli sekiz kısma bölünür, parçalardan biri, bölünen bu kısma pes taraftan eklenir, bulunan noktaya h işareti konur, burası Acem Aşirân’dır, oranı 32/27’dir.

8- hM teli sekiz kısma bölünür, parçalardan biri, bölünen kısma pes taraftan eklenir, bulunan noktaya B işareti verilir, burası Kaba Nîm Hisar’dır, oranı 256/243’tür.

9- B-M teli üç kısma bölünür, B’den sonraki ilk noktaya YB işareti konur, burası Kürdî’dir, oranı 128/81’dir.

10- B-M teli dört kısma bölünür, B’den sonraki ilk noktaya T işareti konur, burası Nîm Zirgüle’dir, oranı 1024/729’dur.

11- T-M teli dört kısma bölünür, T’den sonraki ilk noktaya YV işareti konur, burası Nîm Hicâz’dır, oranı 4096/2187’dir.

12- YV-M teli iki kısma bölünür, parçalardan biri, bölünen kısma pes taraftan ilâve edilir, bulunan noktaya V işareti konur, burası Irak’tır, oranı 9192/6561’dir.

13- V-M teli sekiz kısma bölünür, parçalardan biri, bölünen kısma pes taraftan ilâve edilir, bulunan noktaya C işareti verilir, burası Kaba Dik Hisar’dır, oranı 65536/59049’dur.

14- C-M teli dört kısma bölünür, C’den sonra ilk noktaya Y işareti konur, burası Dik Zirgüle’dir, oranı 262114/177147’dir.

15- Y-M teli dört kısma bölünür, Y’den sonraki ilk noktaya YZ işareti konur, burası Dik Hicâz’dır, oranı 1048576/531441’dir.

16- V-M teli dört kısma bölünür, V’den sonraki ilk noktaya YC işareti verilir, burası Segâh’tır, oranı 32768/19683’tür.

17- D-M teli üç kısma bölünür, D’den sonraki ilk noktaya YD işareti konur, burası Bûselik’tir, oranı 27/16’dır.

Birinci oktavdaki sesler bu şekilde tesbit edildikten sonra YH noktasından M’ye doğru uzayan tel üzerinde ikinci oktavı oluşturan sesler de aynı bu sistemle gerçekleştirilir ve LH’ye gelindiğinde iki oktav ses tamamlanmış olur. İkinci oktavdaki seslerin temsil ettikleri perdeler ve rumuzları şöyledir:

Nîm Hisar (YT): يط

Dik Hisar (K): ﮐ

Hüseynî (KA): كا

Acem (KB): كب

Evc (KC): ﮐﺠ

Mâhûr (KD): ﮐد

Gerdâniye (Kh): كه

Nîm Şehnâz (KV): كو

Dik Şehnâz (KZ): كز

Muhayyer (KH): كح

Sünbüle (KT): كط

Tiz Segâh (L): ل

Tiz Bûselik (LA): لا

Tiz Çargâh (LB): لب

Tiz Nîm Hicâz (LC): ﻠﺠ

Tiz Dik Hicâz (LD): ﻟﺩ

Tiz Nevâ (Lh): ﻟﻪ ( ⁹⁴ )

Bir sekizli’deki 17 aralık sistemi, Sistemci Okul’un kurucusu olarak kabul edilen Safiyyu’d-Dîn’in sistemidir. Ondan sonra gelen Kudbu’d-Dîn Şîrâzî (1236-1311 M.), Muhammed b. Mahmud el-Âmilî (XIV. yüzyıl), Ladikli Mehmed Çelebi gibi sistemci okul mensuplarınca daha da geliştirilmiştir. Merâğâlı Abdulkadir de, bu teoriye en büyük katkıyı yapanların başında gelmektedir⁹⁵. Fethullah Şirvânî de aynı sistemci okulun bir mensubudur.