XV. YÜZyil osmanli dönemiNİnde türk mûSİKÎSİ

B- XV. YÜZYIL TÜRK MÛSİKÎSİ NAZARİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ

Geniş bir alana sahip olan Türk-İslâm Mûsikîsinin nazariyat kitapları genel olarak iki bölümden meydana gelir:

Birincisi, ses sistemiyle bundan kaynaklanan nağmelerin durumu, te’lîf ve makamla ilgili unsurlar.

İkincisi ise, Îka’ yani ritm konusu ve bununla ilgili olan hususlardır.

Yukarıdaki ana başlıklar altında toplanan nazariyat konuları, bu kitaplarda en ince ayrıntılarına kadar ele alınır ve anlatılır. Genellikle bu yüzyılda kaleme alınan eserlerin başında, uzunca bir duanın ve yapılan çalışmanın, kendisine ithaf edildiği kişiye hitabın ve övgülerin bulunduğu bir mukaddimeden sonra, mûsikîyle ilgili teknik bilgilere geçilir. Önce mûsikînin anlamı açıklanır, ses ve sesle ilgili terimlerin tarifleri verilir ve ses sistemi, hayâlî bir ud teli üzerinde izah edilerek aralıklar gösterilir. Seslerin uyumluluk ve uyumsuzlukları ile ilgili özellikleri açıklanır, birbirleriyle olan ilişkileri teferruatlı bir şekilde anlatılır. Daha sonra, dörtlü ve beşli aralıklara gelinir. Bunlardan hareket ederek makam konusuna girilir, âvâze, terkîb ve şu’beler incelenir, bunlar ayrı ayrı sınıflandırılır ve makamlarla ilgili bir takım tablolar ve cetveller sunulur. Artık birinci kısım bitmiş, Îka’ konusuna girilmiştir. Îka’ın tarifinden başlanır, îka’ ile ilgili unsurlar, temelleri, ögeleri ve meydana gelişi genişçe anlatılarak, eserin kaleme alındığı dönemde kullanılan usûllerle ilgili edvâr açıklanır. Sonunda da, müellifin, eserle ilgili söyleyecek önemli bir notu varsa onu sunar ve eser, bir hâtime (bitiş) duasıyla sona erer.

Muhtevâ yönüyle kısaca bu durumda olan XV. yüzyıl nazariyat kitapları, kullanılan terimler, nota ve ses sistemi, makamlar ve usûller açısından, daha sonraki yüzyıllara ve günümüze göre bazı farklılıklar arzetmektedir. Bunları ayrı ayrı ele almak istiyoruz.

1-XV. Yüzyılda Türk Mûsikîsinde Kullanılan Terimler.

Eskiden bizde “terim” karşılığı olarak “ıstılah” kelimesi kullanılırdı⁴². Türk Mûsikîsinde terim konusu başlıbaşına önemli bir konudur. Mûsikî terimi olarak 1893’te Muallim Kâzım Uz, alfabetik sıraya göre Musikî Istılahati adında bir eser kaleme almıştır. Eski harflerle basılmış olan bu eseri, daha sonra ekler de katarak yeni harflerle Gültekin Oransay neşretmiş bulunuyor. Cumhuriyet döneminde mûsikî terimleri üzerinde ilk ciddi çalışmaları Hüseyin Sadettin Arel yapmıştır⁴³. Terim konusunu fazla uzatmadan asıl konumuza dönmek istiyoruz.

XV. yüzyıl kültür ve sanat hayatı, tek kelime ile medenî hayat bakımından da ilerleme yüzyılıdır denilebilir. XIII. ve XIV. yüzyıllardaki Türkçe’ye dönüş hareketi, bu yüzyılda yavaşlamıştır. Özellikle ilim ve edebiyat dilinde Arapça ve Farsça kelimeler rağbet görmeye başlamıştır. Bu hareket, Türk aydınlarının Arap ve İran dillerine dönüşü anlamında değildir. Büyük bir alana yayılan Türk-İslâm Devleti’nin, hakim bulunduğu sahalara söz geçirecek derecede, zengin bir dile duyduğu ihtiyaçtandır. Kısaca, büyük bir devletin dili olmasındandır. Çünkü bu yıllarda Türkçe’ye giren kelimeler, yalnız Arap ve Acem dillerinden gelen sözler değildir. Özellikle Balkan dillerinden Yunanca, Latince ve İtalyanca’dan da kelimeler gelmiştir. Bu dillerin konuşulduğu yerlere hakim ve sahip olan Türkler, bir yandan oralara sözler götürmüşler, diğer yandan buralardan kelimeler almışlardır. Yeni gelen kelimeler, Türkçe’nin kendi bünyesinde gelişmesine engel olmuş, fakat dilimize daha geniş bir ifade kolaylığı vermiştir⁴⁴.

XV. yüzyılda, Türk Mûsikîsi kaynaklarında geçen bazı terimler.

İbn Manzûr ise nağmeyi: ”Okuyuşta veya başka şeylerde sesi ve kelimeyi güzelleştirmektir”⁴⁶ diye tarif etmiştir.

Nağme, aslında ses demektir. Türkçe “ezgi, ır”; Farsça “nevâ”; Yunanca “melos”; Fransızca “melodi”; İngilizce “melody”; Almanca “melodie” kelimeleriyle karşılanmıştır⁴⁷. Ladikli Mehmed Çelebi Zeynu’l-Elhân... adlı eserinde “nağme”yi: ”Bahsedilen bir zamana bağlanan bir sestir” diye tarif etmiştir⁴⁸. Fethullah Şirvânî ise nağmeyi: ”İdrak edilmiş olan bir zaman içerisinde kalan sestir.”⁴⁹ diye açıklamıştır.

LAHN ( اللحن ): Ferid Devellioğlu lahn’i “nağme ve ezgi“ olarak açıklamıştır⁵⁰. İbn Manzûr ise: ”Sesi boğazda tekrar ederek uzatmak, okuyuşu ve şiiri güzelleştirmektir.”⁵¹ diye tarif etmiştir.

“Lahn” mûsikîde sesi yükseltip alçaltmaya denir. Istılahtaki anlamı ise: “Sınırlı bir şekilde tertip edilmiş olan çeşitli pes ve tiz nağmelerin meydana getirdiği topluluktur.”⁵² Başka bir tarifte ise lahn: “Hoş bir şekilde çeşitli tizlik ve peslikteki nağmeler topluluğudur.”⁵³ diye de tarif edilmiştir.

Dr. Suphi Ezgi ise lahn’ı “muayyen bir makam ve ölçü ile ibda edilmiş güfteli, güftesiz nağmeler.”⁵⁴ olarak tarif etmiştir

MÛSİKÎ (موسيقى ): İslâm Kültürüne bağlı olan bütün dillerde aynı telaffuzla yer almış, belki de tek Yunanca kelimedir. Arapça’da mûsîkî şeklinde yazılır fakat mûsîka diye okunur.

İslâm kültürü sahasındaki bilgin ve düşünürlerin, mûsikî konusunda verdikleri tariflerde, onu daha çok bir sanat ve bilim dalı olarak açıkladıkları görülmektedir. Eski Türk nazariyatçıları, genellikle büyük İslâm bilgini, İbn Sînâ’nın (980-1073) eş-Şifâ’ adlı eserindeki tarifi benimsemiş ve kullanmışlardır⁵⁵. İbn Sînâ, mûsikîyi şöyle tarif etmektedir: ”Mûsikî riyâzî (matematiğe ait) bir ilimdir. Bu ilmin birinci kısmında, nağmelerin (seslerin) durumlarından ve bu nağmelerin kulağa hoş gelmesi için ne şekilde te’lîf edileceğinden, ikinci kısmında ise, nağmelerin arasına giren zamanların durumlarından yani her nağmenin uzunluk ve kısalık bakımından ölçülerinden söz edilir”⁵⁶.

Dr. Suphi Ezgi, mûsikîyi:”Seslerin hal ve keyfiyetlerinden ve onların terekkübâtı olan makamlarla lahinlerin ölçüldüğü îka’dan bahis bir ilm-u san’attır.”⁵⁷ diye tarif etmektedir.

Mûsikî, başka bir tarifte; “Ses üzerine kurulmuş bir sanat ve güzel sanatların en mühimi ve en güçlülerinden biri.” olarak izah edilmiştir⁵⁸.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778): ”Mûsikî, sesleri kulağa hoş gelecek şekilde uyarlamak sanatıdır.” diyor. Kant (1724-1804):”Bir sıra hoş duyguları seslerle ifadelendirmek sanatıdır.” diye tarif etmektedir⁵⁹.

Mûsikî kelimesi İtalyanca, İspanyolca ve İngilizce’de “Music”, Fransızca’da “Musique”, Almanca’da “Musik” şeklinde yazılmaktadır.

Şirvânî: ”Mûsikar, bir müzik âletinin adı veya şarkı söyleyene verilen addır.”⁶⁰ demektedir. Kâzım Uz ise: ”Adı anonim bir edvâr-ı ilm-i mûsikîde geçen makam.” diye tanımlamaktadır⁶¹.

Başka bir tarifte ise: ”Eski Arap Mûsikî’sinde tegannî eden sanatkâra verilen adlardan biri ve Türk Mûsikîsinde nefesli bir saz.” olarak tarif edilmiştir⁶².

MUTRIB ( المطرب ): Bu kelimenin kökü “Tarabe =  “ dir, ferah ve hüzün ifade etmektedir⁶³. Itrâb eden, çalgı çalan, çalgıcı, şarkıcı ve şarkı okuyan anlamlarına gelmektedir⁶⁴. Başka bir tarifte ise, “bestekârlara ve mûsikîşinaslara verilen addır.“⁶⁵ diye tarif edilmiştir.

Mutrıb, saz, sâzende ve hânende topluluğu anlamında olup, klâsik şiirde çok geçmektedir. Türk Mûsikîsi’ndeki özel anlamı ise, Mevlevihâneler’de âyin-i şerif icrâsı sırasında, okuyan ve çalan dervişlerin hey’et-i umûmiyesine verilen addır. Mutrıba, mutrıb kelimesinin dişil’i (müennesi) olup, Arap Mûsikîsi’nde kadın ses sanatkârı, şantöz ve muganniye anlamına gelmektedir. Mutrıb, Türk Mûsikîsi’nde, zamanımıza örneği gelmeyen eski bir mürekkep makam olarak da tarif edilmiştir⁶⁶.

Bir durak ile bir güçlünün etrafında, onlara bağlı olarak biraraya gelmiş seslerin umûm-i hey’eti. Makam kelimesi “mode” ve “tonalite” mefhumlarının her ikisini de içine almaktadır. Fakat, genellikle “tonalite” karşılığı olarak kullanılmaktadır⁶⁸.

Âvâz: “Eski mûsikî nazariyat kitaplarında, makamların sınıflandırılması için kullanılan terim.”⁷⁰ olarak da tarif edilmiştir.

Türk Mûsikîsi’nde, eski nazariyat kitaplarına göre, makamların sınıflandırıl-masında kullanılan bir terim: 6 âvâz’dan elde edilen ve sayıları 24 olan 2. derecede makamlara denilmektedir⁷².

Safiyyu’d-Dîn’in Arapça olarak yazmış olduğu ve Sultan II.Murad’ın emriyle Ahmedoğlu Şükrullah’ın tercüme ettiği bir Edvâr’da: Nağmenin birbirine muvafık veya muhalif olmasına te’lîf ve nağme arasında bulunan zamana da îka’ denildiğini ve bir nağmede hasıl olacak mülâyemet ve münâfereti anlamanın îka’ ile hasıl olduğunu açıklamaktadır⁷⁶.

Kulağa hoş gelen hece ve kelimelerin meydana getirdiği sesler mülâyim; kulağa hoş gelmeyen hece ve kelimelerin meydana getirdiği sese de mütenâfir denir⁷⁷.

Veted-i mecmu’: İki harekeli harfle bir sâkin (harekesiz) harften ibaret olan kelime; “faûl, benim, senin...” gibi kelimelere denilmektedir.

Veted-i mefrûk: İki harekeli harfin arasında bulunan bir sâkin harften ibaret olan kelime; ”fâle, kâne...” gibi kelimelerdir⁸⁹ . XV. yüzyılda kullanılan mûsikî terimlerinin başlıcaları bunlardır. Çok kullanılan bu terimlerle birlikte bazı kelime ve terimlerin de burada lügatçe olarak zikredilmesinin yararlı olacağı kanaatindeyiz.