Xalqaro menejment

Murakkab korporativ tarkibini tadqiqotiga bo’lgan qiziqish uzluksiz ravishda o’sib

bormoqda. Bizni nazarimizda bu ikki asos bilan bog’liq. Birinchidan jahon iqtisodiyotini

globallashuvi va trans milliy korporatsiyalar ta`sirini o’sishi, ishlab chiqarish va kapitallik birlashuvi

intеgratsiyasini ulkan iqtisodiy ustunligini aniqlashdi. Bir nеcha tеxnologik jihatidan bog’liq

bo’lgan ishlab chiqarishni birlashuvi, alohida zvеnolar tizimini miqyos samarasi va

muvofiqlashuvini ta’siri tufayli, ularni iqisodiy samaradorligini oshishiga olib kеladi. Ikkinchidan,

iqtisodiy o’sish mamlakatlarda, ular uchun tasnif bo’lgan ko’proq nostandartli mayl va samaralari

xo’jalik intеgratsiyasi jarayoni ayniqsa sеzilarli rol o’ynay boshladi.

Xulosa qilib quyidagilarni takidlash mumkin. Hozirgi vaqtda, vеrtikalli intеgrallashgan

tarkibi doirasidagi kuzatuvi, turli nozik samaralarni tadqiqot qilish uchun instrumеntal nеgiz tashkil

qilindi. Ammo, ishlab chiqaruv intеgratsiyasini muvofiqligi haqidagi qarorlarni o’z ichiga olgan

fiskal samaralar hali ko’rib chiqilmagan. Tеxnologik ravishda bog’liq bo’lgan ishlab chiqaruvini bir

xo’jalik majmuasiga qo’shilishi, soliqdan sеzilarli ravishda iqtisod qilish mumkin. Boshqa

tomondan, (intеgrallangan) birlashtirilgan tarkiblarni soliq mеxanizmi bo’yicha ishlarni mavjudligi,

qoida bo’yicha, umumiy andozalarni yasash va ular asosida hisob qilishlar bilan isbotlangan.

Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash turli qabul qiluvchi mamlakatlarda har xil mahsulotlarni ishlab chiqarishni bildiradi. Ma’lum bir mahsulotni u yoki bu mamlakatda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishning shu tovarni eksport qilishdan ko’ra maqsadga muvofiqligi qabul qiluvchi mamlakatda bu mahsulot uchun import bojining miqdori bilan aniqlanadi. Yuqori import boji va o’sayotgan talab vaziyatida xalqaro kompaniya shu mahsulot eksporti o’rniga uni import qiluvchi mamlakatda ishlab chiqarish haqida qaror qabul qilishi mumkin. Bundan tashqari bir turdagi mahsulotni shu mamlakatda, boshqa turdagisini boshqa mamlakatda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish xalqaro kompaniyaga o’zini boshqa mamlakatlarda boshqa mahsulot mustahkam talabga egaligi va yangi bozorda o’rnashish bo’yicha muvaffaqiyatsizligi holatida, kompaniya o’z yo’qotishlarini har xil mamlakatlardagi boshqa tovarlarni ishlab chiqarish va sotishni oshirish hisobiga qoplashi mumkinligi bilan sug’urtalagan holda yangi bozorlarga kirish imkonini beradi.

Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash masalasi milliy korxonalarimizning ham jahon bozorlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining muhim shartlaridan biri hisoblahadi. Hozirgi kunda, O’zbekistonda milliy iqtisodiyotimizni diversifikatsiyalash uni mustahkamlash va barqaror rivojlanishida muhim rol o’ynamoqda va bu borada ma’lum natijalarga erishilmoqda. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish borasida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy sifat o’zgarishlariga erishildi. Bu avvalambor YAIMning tarmoq tarkibida ro’y bergan o’zgarishlarda o’z aksini topadi (3.2-jadval).

“Agar o’n yil oldin, ya’ni 2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotida sanoatning hissasi atigi 14,2 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda bu ko’rsatkich 24 foizni, transport va aloqaning ulushi tegishli ravishda 7,7 va 12,4 foizni tashkil etdi, xizmatlar bo’yicha bu raqam 37 foizdan 49 foizga o’sdi”.¹⁷ 2000-2010 yillar davomida sanoat ishlab chiqarish tarkibida yoqilg’i sanoati, metallurgiya, mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati tarmoqlarining ulushi ortdi (3.3-jadval).

0. 
   TMK millatini aniqlash
   

TMK millatining ko’rsatkichlari bo’lib quyidagilar xizmat qiladi:

- ro’yxatga olingan joyi;

- shtab-kvartiraning joylashuvi;

- aksiyalarning boshqaruv paketiga ega bo’lgan aksiyadorlarning millati.

Kompaniyaning millatini o’z hukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, soliq imtiyozlari va boshqalar aniqlaydi. Xorijiy firmalarning faoliyat yuritishini esa qabul qiluvchi davlat o’z iqtisodiyotining alohida sektorlarini qoldirgan holda cheklaydi. Shunday qilib, ko’pchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yo’l transporti sohasida, Avstraliya va Yaponiyada neft-gaz sanoati sohasida, Italiya, Gretsiya, Finlyandiyada telekommunikatsiya sohasida va boshqalarda faoliyat yuritish ta’qiqlangan. Lekin, so’nggi yillarda xorijiy firmalar uchun ta’qiqlangan tadbirkorlik sohalarini qisqartirish va milliy qonunchilikni liberallashtirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Odatda turli mamlakatlar qonunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va norezident-firmalarni farqlaydi. Rezidentlarga ushbu davlat hududida joylashgan va shu yerning o’zida ro’yxatdan o’tgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar iqtisodiy adabiyotlarda odatda bosh kompaniyaning xorijiy filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bo’lim (branch) shaklida, sho’ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat yuritishi mumkin.

Bo’lim qabul qilayotgan mamlakatda ro’yxatdan o’tadi, ammo u o’z balansiga ega bo’lgan mustaqil kompaniya emas va to’liq (100%) bosh kompaniyaga tegishli bo’lib, yuridik shaxs sifatida amal qila olmaydi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:

- bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi;

- bosh kompaniyaning qo’shma korxona bo’yicha hamkori, u yerga boshqa firmalar ham kirishi mumkin;

- bosh kompaniyaning xorijdagi ko’chmas mulki;

- bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi moslamalari (kemalar, samolyotlar, neft qazib chiqaruvchi platformalar va boshqalar).

Sho’ba kompaniyalar qabul qilayotgan mamlakatda o’z balansiga ega bo’lgan mustaqil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs hisoblanib) ro’yxatdan o’tadi va TMK tizimiga kiruvchi korxonalar hisoblanadi. Bosh kompaniya uning aksiyalarning kontrol paketiga yoki sho’ba kompaniyaning butun kapitaliga egalik qiladi, korxona boshliqlarini tayinlaydi va nazorat qiladi.

Uyushgan kompaniya – bu qabul qiluvchi mamlakatda aksiyalarining 10-50 % ga bosh kompaniya egalik qiluvchi TMK tizimidagi korxona hisoblanadi. Bu korxona bosh kompaniyaning nazoratida emas, balki ta’siri ostida bo’ladi.

Ba’zan bo’lim, sho’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma faoliyatining baynalmilallashuvi yo’lidagi bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu holatda internatsionallashtirishning ilk bosqichi bo’lib odatda kompaniya mahsulotlarining eksporti hisoblanadi. So’ngra bu jarayon tashqi savdo bitimlari, xorijiy hamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion bitimlar) ayirboshlash hisobiga kengayadi. Tovar aylanishining ko’payishi, qabul qiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy-texnik aloqalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu mamlakatda o’z vakolatxonasini ochish zaruratiga olib keladi. Muomalalar hajmining o’sishi natijasida vakolatxona bosqichma-bosqich sho’ba kompaniyasi va keyin uyushgan kompaniya darajasiga ko’tariladi. Xorijiy tadbirkorlikning keyingi rivoji global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro korxonaning shakllanishiga olib keladi.

Yuqorida aytib o’tilgan milliy kompaniyaning TMK sari borish yo’lini ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun odatiy bo’lgan tashkiliy qayta shakllanish zanjiri sifatida quyidagicha tasavvur qilish mumkin, ya’ni eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – qabul qiluvchi mamlakatdagi vakolatxona – sho’ba kompaniya – uyushgan kompaniya – global ko’lamdagi biznesga ega xalqaro kompaniya.

Kompaniya millati haqidagi masalalar bankrotlik, soliqqa tortish, antimonopol qonunchilikni qo’llash va bir qator boshqa holatlarda ham yuzaga keladi. Ko’pchilik soliqqa tortish huquqiy tizimiga ko’ra har bir kompaniya qardosh firmalar bilan aloqalaridan qat’iy nazar alohida soliqqa tortiladi. Bunda ikkiyoqlama soliqqa tortmaslik uchun bosh kompaniya qardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish, patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo belgilaridan, ITTKI natijalaridan (agar ITTKI tijorat daromadi keltirsa, ular soliqqa tortiladi) foydalanish sohasida kelishib olishlari zarur. Qabul qiluvchi mamlakatni soliq organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi munosabatlarni bilishi qabul qilayotgan mamlakatning soliq deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan ko’rsatilayotgan daromadlar hajmining to’g’riligini nazorat qilish imkonini beradi.

90-yillarda yirik TMKlar tomonidan qabul qiluvchi mamlakatlar soliq qonunchiligini qo’pol buzilganligi holatlari ham kuzatilgan. Masalan, 90-yillar o’rtalarida Yaponiya soliq organlari “Koka-kola” kompaniyasi filialiga bosh kompaniya hisobiga haddan tashqari ko’p litsenziyalangan pullarni o’tkazgani, shunga ko’ra soliq deklaratsiyasida filial foydasi past ko’rsatilgani uchun 15 mlrd. iena miqdorida jarima solgan. Shu vaqtning o’zida “Nissan” yapon mashinasozlik kompaniyasi AQSh soliq boshqarmasiga 17 mlrd. iena miqdorida jarima to’lagan, chunki u o’z foydasining bir qismini Yaponiyadagi bosh kompaniya hisobiga o’tkazib yuborish evaziga Amerika solig’ini chetlab o’tishga muvaffaq bo’lgandi.

Antimonopol qonunchilik qo’llanilgan holatlarda ko’p mamlakatlar sudi birlashmagan bozor qudratini aniqlashda korxonalarning iqtisodiy birligini (qardoshligi) ko’zda tutadi. Bu yerda ko’pgina TMKlarning huquqiy maslahatlar, ITTKI, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta xalqaro markazlarda dasturlashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat ko’rsatadigan vazifalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya millati sud yoki arbitrajda bosh kompaniyaning ekologik jihatdan zararli texnologiyalar yoki nuqsonli mahsulotlar ishlab chiqarishga jalb qilinganligi darajasi ko’rib chiqilayotganda katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda sud hukmiga huquqiy tomondan tashqari ma’naviy masalalar ham ta’sir etishi mumkin. Masalan, hammaga ma’lum bo’lgan Bxopaldagi (Hindiston) kimyo zavodida insonlarning ommaviy zaharlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasining texnologiyasidan foydalanilish sabab bo’lgan va u sudda Hindiston tomoni oldida ma’naviy javobgarligini tan olib, zarar ko’rgan oilalar harajatlarini qoplash majburiyatlarini o’z bo’yniga olgan.

TMK millatini va uning chet el filiallari bilan aloqasini aniqlashdagi qiyinchiliklar bu aloqalarning ko’p uchraydigan ko’pdarajaliligi bilan tushuntiriladi. Masalan, o’yinchoqlar tayyorlaydigan yirik “Mattel” korporatsiyasi (AQSh) butun dunyo bo’yicha 39 ta qardosh kompaniyaga egadir, bulardan 26 tasi bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa “Mattel” korporatsiyasining chet el filiallariga tegishlidir (3.5. jadval).
3.5. jadval

TMK aloqalarining ko’pdarajaliligi

Daraja	Firma nomi	Xorijiy filiallar soni
I	“Mattel” (AQSh)	26, shu jumladan “Mattel GmbH” (Germaniya)
II	“Mattel GmbH” (GFR)	11, shu jumladan “Mattel AG” (Shveysariya)
III	“Mattel AG” Shveysariya)	2
Jami		39

Oxirgi yillarda shakllanish va o’z mavqeini mustahkamlash bosqichida turgan Rossiya TMKlari jahon tovarlar va xizmatlar ko’rsatish bozorida o’z faoliyatini faollashtirmoqda. Jumladan, Rossiya kompaniyalarining MDH mamlakatlaridagi eng yirik aktivlar xaridlari 3.6-jadvalda ko’rsatilgan.

Zamonaviy TMKlarga o’xshash bir qator Rossiya xalqaro kompaniyalari Sovet Ittifoqi davridayoq shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, “Aeroflot” va ko’plab tashqi iqtisodiy birlashmalar kiradi. Rossiya TMKlari yoqilg’i-energetika, telekommunikastiya va boshqa sanoat tarmoqlarida samarali rivojlanmoqda. Masalan, “Gazprom” RAJ tabiiy gazni qazib chiqarish va eksport bo’yicha 100 % monopolist bo’lib, u dunyo bo’yicha topilgan tabiiy gaz zahiralarining 34 %ini nazorat qiladi va G’arbiy Yevropa talabining 20 %ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jahon bozoridagi muvafaqqiyatli faoliyati qudratli korporatsiyalarning bozor iqtisodiyoti davrida sezilarli yutuqlarga erishishlari mumkinligini ko’rsatmoqda. Masalan, neft sanoati yetakchilariga mansub Rossiya “Lukoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi filiallarida ishlab chiqarishni vertikal integratsiyasi qabul qilingan, ya’ni neft qazilmasining bir qismi benzin, dizel yoqilg’isi, mazut, mashina moyi va aviatsiya kerosiniga qayta ishlanadi. 1998 yilda “Lukoyl” va Amerikaning “Konako” kompaniyasi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft-gaz rayonida yangi neft konlarini o’zlashtirish bo’yicha memorandum imzoladilar. Hozirgi vaqtda bir qator Rossiya TMKlari (Gazprom, Lukoyl, MTS, Bilayn va boshqalar) O’zbekiston hududida ham faoliyat ko’rsatmoqda.
3.6-jadval

2004–2007 yillarda Rossiya kompaniyalarining MDH mamlakatlaridagi eng yirik aktivlar xaridlari¹⁹

Kompaniyalar	Xarid qilingan aktivlar	Mamlakat	Soha	Ulushi, %	Maksimal bitimning qiymati, mln. doll.	Yil
Lukoyl	Nelson Resources	Kanada – Qozog’iston	Neft, gaz	100,0	2000	2005
MTS	K-Telecom (Viva Cell)	Armaniston	Telekommuni-katsiyalar	80,0	450	2007
MTS	Uzdunrobita	O’zbekiston	Telekommuni-katsiyalar	74,0	121	2005
Vimpelkom	KaR-Tal	Qozog’iston	Telekommuni-katsiyalar	100,0	425	2004
Vimpelkom	URS	Ukraina	Telekommuni-katsiyalar	100,0	235	2005
Vimpelkom	Mobitel	Gruziya	Telekommuni-katsiyalar	51,0	13	2005
Yevraz xolding	Chiaturmarganest	Gruziya	Rangli metallurgiya	100,0	132	2007
Transmash xolding	Lugansk teplovoz	Ukraina	Mashinasozlik	76,0	58	2000

Xalqaro xo’jalik aloqalarining TMK kabi samarali shaklining imkoniyatlari MDH mamlakatlari kompaniyalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini birlashtirish uchun yana ham kengroq qo’llanilmoqda. Bu kabi TMKlarni tuzish uchun moliyaviy sanoat guruhlari (MSG) asos bo’lmoqda. MDH mamlakatlariga tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruhlar transmilliy MSG – TMSG sifatida ro’yxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat o’tkazish maqsadida tashkil etiladi. Hukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruhlari – DMSG maqomi beriladi. MDH mamlakatlarini TMKlarining millati ular ro’yxatdan o’tgan joyga qarab aniqlanadi.

Jahon amaliyoti ko’rsatishicha, O’zbekiston iqtisodiyotida ham transmilliy korporatsiyalarni shakllantirish mamlakatning jahon xo’jaligida va xalqaro mehnat taqsimotida munosib o’rin egallashiga, xalqaro va mintaqaviy integratsiya jarayonlarida faol ishtirok etishini ta’minlovchi muhim omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Jahon xo’jaligining globallashuvi sharoitida O’zbekistonning transmilliy korporatsiyalarni vujudga keltirish – ochiq iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarning bir bo’g’ini sifatida qaralmog’i lozim. Zero, TMK O’zbekistonning dunyo mamlakatlari orasidagi nufuzining yanada ortib borishida muhim o’rin tutadi.

O’zbekiston transmilliy korporatsiyalarini shakllantirishning eng maqbul yo’llaridan biri, bu O’zbekiston sarmoyalarini tasarruf etish orqali Yevrosiyo, Markaziy Osiyo integratsiyasi hamda MDH doirasida xalqaro moliya-sanoat guruhlarini tashkil etishdan iborat bo’lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, O’zbekistonda ham moliya-sanoat guruhlarini tashkil etish va ularni milliy korxonalar hamda boshqa davlatlarning mavjud moliya-kredit tuzilmalari hisobidan kengaytirish masalalarini ishlab chiqish lozim. Savdo va moliya-sanoat guruhlarini tashkil etish, O’zbekistonning transmilliy korporatsiyalarini shakllantirish uchun maqsadga muvofiq va ob’yektiv zarurat hisoblanadi.

Bundan tashqari_, Markaziy Osiyo integratsiyasi va MDH doirasida xam o’ziga xos xalqaro qo’shma konsernlarni tashkil etish mumkin. Bunday kompaniyalarning tashkil topishi, hamkor mamlakatlarning sanoat ishlab chiqarishi sohasidagi xo’jalik sub’yektlari orasida tarixiy murakkab kooperatsiya aloqalarining qo’llab-quvvatlanishiga, Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari o’rtasidagi integratsiya jarayonlarining tezlashishi va rivojlanishiga olib keladi.

Amaliyot shuni ko’rsatadiki, sanoati rivojlangan mamlakatlar, shuningdek «yangi industrial mamlakatlar»ning transmilliy korporatsiyalari ular iqtisodiyotining asosi bo’lib xizmat qiladi. Masalan, AQSh transmilliy korporatsiyalari mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarida muhim rol o’ynaydi va tashqi savdo aylanmasining 2/3 qismi ular hissasiga to’g’ri keladi.

Bizning sharoitimizda ham ular moliyaviy va sanoat sarmoyalarining organik hamkorligini ta’minlovchi xo’jalik sub’yektlari faoliyatini tashkil etishning nisbatan samarali shakli bo’la olishi mumkin. Moliya-sanoat guruhlari, ularni davlat tomonidan maqsadli qo’llab-quvvatlash sharoitida O’zbekiston iqtisodiyoti uchun ilg’or o’zgarishlarni vujudga keltiruvchi iqtisodiy o’sishning eksportga mo’ljallangan ob’ekti bo’lib xizmat qilishi lozim.

TMKni shakllantirish, o’z navbatida texnologik innovatsiya jarayonlarining tezlashuviga ham olib keladi. Bu esa, O’zbekistonda texnik taraqqiyotning ichki omillari uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Shuningdek, TMKlar mamlakatimizdagi mavjud bandlik muammolarini bartaraf etishda ham muhim rol o’ynaydi.

Ma’lumki, TMKlar to’g’ri xorijiy investitsiyalar (TXI) oqimida muhim rol o’ynaydi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida to’g’ri xorijiy investitsiyalar oqimlari sezilarli kamaydi. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, TXIlarning global oqimlari 2003 yildan 2007 yilgacha uzluksiz o’sib bordi va 2007 yilda rekord darajani – 1979 mlrd dollarni tashkil qildi, 2008 yilda 14 % ga, ya’ni 1697 mlrd dollargacha, 2009 yilda esa 900-1200 mlrd dollargacha pasaydi. Shunga qaramay, 2010 yilda ularning asta-sekin tiklanishi va 2011 yilda qo’shimcha o’sishi kutiladi²¹.

Tovar va xizmatlarga talabning pasayishi TMKlarni o’z investitsion dasturlarini qisqartirishga majbur qildi. Dastlab TXI rivojlangan mamlakatlarda 29 % pasaygan bo’lsa, ayni vaqtda rivojlanayotgan mamlakatlarda va Janubi-Sharqiy YYevropa hamda MDHning o’tish iqtisodiyotili mamlakatlarida mos ravishda 17 % va 26 % ko’payib bordi. Ularning global TXI oqimlaridagi ulushi mos ravishda 2007 yilda 27 % va 5 % ni tashkil qilgan bo’lsa, 2008 yilda 37 % va 7 % gacha ko’paydi (3.7-jadval). Biroq, 2008 yil oxiri va 2009 yil boshlarida bu mamlakatlar ham inqirozning ta’siridan aziyat cheka boshladilar.

3.7-jadval

1990-2008 yillarda global TXI kirib kelish hajmida uchta asosiy iqtisodiy tizimlarning ulushi (foizda)

	1990	1995	2000	2005	2006	2007	2008
Rivojlangan mamlakatlar	83	65,5	81	63	67	69	56
Rivojlanayotgan mamlakatlar	16,5	33	19	33,5	29	26	37
O’tish iqtisodiyotili mamlakatlar	0,5	1,5	0,5	3,5	4	5	7

Manba: World Investment Report 2008: Transnational Corporations.and the Infrastructure Challenge.TNCs in infrastructure industries //New York and Geneva: United Nations, 2008.
Korporatsiyalar foydasining kamayishi va aktsiyalar narhlarining keskin pasayish holati xalqaro qo’shilish va qo’shib olishlar jarayoniga (M&As) ham ta’sir ko’rsatdi, bu esa TXIlarning rivojlangan, shuningdek tobora ko’proq rivojlanayotgan mamlakatlarga kirib borishining asosiy usullaridan biridir.

To’g’ridan-to’g’ri sarmoyalar nisbatan uzoq muddatli va ularning asosiy maqsadi – ishlab chiqarish xizmatlarini moliyalashtirish va kengaytirish hisoblanadi, shu sababli ular bosh kompaniya tomonidan sinchiklab o’rganiladi. Boshqa tomondan, kompaniya ichida qayta sarmoyalangan daromad va kreditlar oqimlari TMKning qisqa muddatli likvidlik yoki qulay soliqqa tortishga asoslangan qiziqishi bilan aniqlanadi.

2008 yilda AQShdan, Yevropa mamlakatlaridan TXIning chiqib ketishi kamaygan bo’lsa, faqatgina yapon TMKlari 2009 yil boshida o’zlarining TXI chiqib ketishini ko’paytirishga erishdi. Ular global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz natijasida firmalar narhining pasayishidan o’z manfaatlari yo’lida foydalanib, xorijiy xaridlari hajmini ko’paytirdi. Yapon kompaniyalarining xalqaro M&As qiymati 2010 yilda rekord darajaga, ya’ni 54 milliard AQSh dollariga etdi va Yaponiyani eng ko’p TXI chiqib ketgan mamlakatlar guruhiga qaytardi.

3.9- jadval.

3.9.- jadval. Dunyoning eng yirik transmilliy kompaniyalari ro’yxati.

Ushbu ro’yxatda eng birinchi o’rinni AQSHning “General Electric” TMKsi egallaydi. Uning chet el aktivlari qiymati 420.3 mlrd dollarni tashkil etadi. Shuningdek ro’yxatdan Buyuk Britaniyaning “Vodafon”, Yaponiyaning “Toyota” TMK lari o’rin olgan.

3.10- jadval

Yuqoridagilardan tashqari TNI indeksi ro’yxatidan Italiyaning, Niderlandiyaning, Irlandiyaning, Norvegiyaning, Malayziyaning bir nechta TMK lari o’rin olgan.

TMK larga bo’lgan o’zgacha yondashuv 70-yillarga borib taqaladi. TMK larning rivojlanishi va ularning Jahon iqtisodiyotida tutayotgan o’rni BMT tomonidan befarq qaralmaydi va BMT TMK harakati Kodeksini yaratadi va Tmk larning faoliyati bilan bevosita shug’ullanuvchi Qo’mita tuziladi.

TMK bo’yicha maxsus qo’mita tuzilgan bo’lsada, TMK faoliyatining aynan qolipga solingan standarti mavjud emes. Bunga asosiy sabab:

• 
  TMK ning ko’pdavlatliligi;
  
• 
  TMK joylashgan va faoliyat yuritadigan davlatlarning ijtimoiy va iqtisodiy, huquqiy me’yorkarining bir-biridan farqlanishi;
  
• 
  TMK larning tashkiliy va ma’muriy tuzilishi ular faoliyat yuritayotgan davlatlar siyosatidan kelib chiqishi.
  

1. Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning aksariyat qismi transmilliy korporatsiyalarni namoyon etadi. Tashkiliy shakli bo’yicha ular umumiy mulkchilik bilan bog’langan aktivlarga egalik qiluvchi konsernlardir. Ular oldingi o’tmishdoshlari – kartel, sindikat, trestlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularning a’zolari o’z kapitallarining egasi bo’lib qolar edilar.

2. Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya maqomini olishga undovchi asosiy sabablarga tovar aylanmasi o’sishi bilan sotish bozorini va demak foydani ham ko’paytirish, ishlab chiqarish va sotish harajatlarini qabul qiluvchi mamlakatdagi arzon xomashyo va ishchi kuchi hisobiga qisqartirish, qabul qiluvchi mamlakat sanoatidan, kredit-moliya tizimi, sotish kanallari va infratuzilmasidan foydalanish hisoblanadi.

3. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni ham o’ziga jalb etadi. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, ko’p sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash harajatlarini va shuningdek transport kompaniyalari bilan uzoq muddatli muntazam kelishuvlar hisobiga transport harajatlarini qisqartirish orqali sotish bozori barqarorligini ta’minlaydi.

4. Konsorsiumlarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan kichik va o’rta kompaniyalarga ham) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan ta’minlash va tashqi bozorga chiqish uchun moliyaviy va boshqa resurslarni birlashtirish imkoniyatini yaratadi.

5. TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi:

- turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada yangilik kiritishga patentlarning ko’pchilik qismiga egalik qilish;

- butun dunyoda mahsuldor yerlar, tabiiy boyliklar, qulay iqlim va arzon ishchi kuchining optimal kombinatsiyasi asosida o’z korxonalarini joylashtirish afzalligidan foydalanish.

- xalqaro marketing konsepsiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab chiqarishni tashkil etishda xalqaro menejment tajribasidan foydalanish.

6. TMK millatini aniqlovchi ko’rsatkichlar bo’lib ro’yxatdan o’tish joyi, shtab-kvartiraning joylashuvi, aksiyalarni nazorat paketiga ega aksiyadorlarning millati hisoblanadi.

7. 2008 yilda boshlangan va jahon hamjamiyatini jiddiy tashvishga solgan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz TMKlarning investitsion faoliyatiga o’z salbiy ta’sirini o’tkazdi.

8. Tovar va xizmatlarga talabning pasayishi, korporatsiyalar foydasining kamayishi va aktsiyalar narhlarining keskin pasayishi xalqaro qo’shilish va qo’shib olishlar jarayoniga (M&As) ham ta’sir ko’rsatdi, bu esa TXIlarning rivojlangan, shuningdek tobora ko’proq rivojlanayotgan mamlakatlarga kirib borishining asosiy usullaridan biridir.