Xalqaro menejment

2.3. Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni qabul qiluvchi mamlakatning sharoitlariga moslashtirish bo’yicha chora-tadbirlar

Hozirgi davrda texnologiya va uskunalarni import qilmaydigan birorta mamlakat yo’q, chunki hech bir davlat o’z sanoati uchun barcha turdagi mashina, uskuna va texnikani ishlab chiqarishga qodir emas. Bu O’zbekistonga ham taalluqli bo’lib, hozirgi vaqtda bizning oldimizda eng yangi xorijiy texnologiya va uskunalarni jalb qilish orqali butun milliy moddiy-texnika bazani zamonaviylashtirish vazifasi turibdi.

Xorijiy texnologiya va uskunalarni qabul qiluvchi mamlakat sharoitlariga moslashtirish muammolarini o’rganish bilan ko’pgina tadqiqot markazlari shug’ullanadi. Angliya Iqtisodiyot institutining olimlari shunday xulosaga keldilarki, import texnologiya va uskunalarni muvaffaqiyatli va o’z vaqtida o’zlashtirishning asosiy sharti bo’lib oldindan zaruriy texnik-iqtisodiy tadbirlarni o’tkazish hisoblanadi. Zamonaviy texnologiya va uskunalarni import qiluvchi kompaniyalarning tajribasi ko’rsatishicha, agregatlar va elektron-hisoblash tizimlarini yetkazib beruvchilarga qo’yiladigan talablar maksimal mehnat unumdorligini, tejamkorlikni ta’minlashga, ekologik me’yorlar va standartlarga rioya qilishga asoslanishi lozim. Xususan, yetkazib beriladigan uskunalarning texnik xarakteristikalari quyidagilarni ta’minlashi kerak: davomli to’xtovsiz ekspluatatsiya (amortizatsiya me’yorlarini kiritish ko’p davlatlarning sanoat siyosatlarining tarkibiy qismiga aylandi); qayta ishlash rejimlarini elektron-hisoblash tizimlari yordamida optimallashtirish yo’li bilan jadal texnologik jarayonlarni qo’llash orqali mehnat unumdorligini oshirish; chiqindilarning minimal miqdori; sarflanadigan materiallarni keyinchalik ishlatish va ishlab chiqarish chiqindilari to’la ishlatiluvchi texnologik jarayonlarni qo’llash imkoniyati; ma’naviy eskirgan uskunalarning turlariga nisbatan mahsulot birligiga energiya va xomashyo sarfini qisqartirish; ishlab chiqarish maydonlarini qisqartirish.

Bundan tashqari uzoqni ko’ruvchi importerlar xarid qilinayotgan texnologiya va uskunalarga quyidagi talablarni ham qo’yadi:

1. Texnologik jarayonlar sanoati rivojlangan mamlakatlarning zavodlarida patentlangan va sinalgan bo’lishi kerak.

2. Uzatilayotgan texnologiyalar mahalliy sharoitlar, xususan mahalliy xomashyo resurslariga moslashtirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bundan tashqari importer xarid qilingan texnologiya va uskunalarni keyinchalik takomillashtirish imkoniyatiga ham ega bo’lishi zarur.

3. Ishlab chiqarish harajatlari minimal, hech bo’lmaganda ma’naviy eskirgan uskunalarning turlariga nisbatan past bo’lishi kerak.

4. Xarid qilinayotgan texnologiyalar va uskunalar, xaridorning zavodida ilgari o’rnatilgan agregatlarga mos kelishi zarur.

5. Uskuna yetkazib beruvchining taklifi tez yemiriluvchi detallarning ishchi chizmalarini (mahalliy korxonalarda ularni tayyorlash imkoniyatiga ega bo’lish uchun), shuningdek uskunani o’rnatish va ishlatish uchun mos xizmatlar va texnologiyalarning ro’yxatini ham keltirishi kerak.

Tajribali importerlar muzokaralarda narhlar, texnik shartlar va yetkazib berish muddatlarini muhokama qilish bilan bir vaqtda moliyalashtirish shartlarini ham kelishib oladilar.

Xorijiy texnologiya va uskunalarni samarali ishlashining zaruriy sharti sifatida xaridor zavodida ishlab chiqarish infratuzilmasi va yetarli texnik madaniyat darajasiga ega malakali mutaxassislarning mavjudligi xizmat qiladi. Tajriba ko’rsatishicha, yangi texnologiya mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish yaxshi yo’lga qo’yilgan va tajribali xodimlarga ega bo’lgan, uzoq vaqt faoloyat ko’rsatayotgan eski zavodlarda eng qisqa muddatda o’zlashtiriladi.

Ko’p hollarda import texnologiya va uskunalarni o’zlashtirishdagi jiddiy o’zgarishlar yetkazib beruvchi va xaridor o’rtasida o’zaro munosabatlarning yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi yoki xaridorning kontrakt imzolashdan oldin o’z imkoniyatlarini to’g’ri hisobga olmaganligi uchun resurslarining yetarli emasligi sababli vujudga keladi. Bunday holda importerning boshqaruv xodimlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishning uzoq muddatli yo’nalishlarini hisobga olmasdan qisqa muddatli masalalarni hal qilishga urinishi va uning ishlab chiqarishga umuman yangi texnologik jarayonlarni tatbiq etish qaltisligiga moyil emasligi natijasida import texnologiya va uskunalar uzoq vaqt davomida ishlatilmay turadi.

Shu bilan birga yangi texnologiyalarni xarid qilishda shoshma-shosharlik qilish kontrakt imzolash chog’ida importerning uskuna imkoniyatlarini to’la anglamasligiga olib kelish holatlari ham uchraydi. Natijada importer o’zining yetarli bilimga ega emasligini ko’rsatadi va ushalmagan umidlar og’ushida qoladi.

Import texnologiya va uskunalarni qabul qilish, yig’ish, o’rnatish va foydalanishga tushirish ishlariga jalb qilingan xodimlarning soni kafolatli sinovlar davri yaqinlashishi bilan qisqarib boradi (2.2.rasm).

Dastlabki bosqichda shartnoma imzolangandan so’ng sotib olingan texnologiya va uskunalarni mahalliy sharoitlarga moslashtirish ishlariga, xaridor kadrlarini o’qitish, uskunalarni qabul qilish, yig’ish va o’rnatish uchun maydon tayyorlash ishlariga, mahalliy va chet el tadqiqot institutlari va universitetlaridan muhandislar, loyihachilar va texnologlar, qurilish kompaniyalarining mutaxassislari maksimal miqdorda jalb qilinadi (2.2.rasmdagi uchburchak asosi).

Bu davrda odatda, uskuna ishlab chiqaruvchilar xaridor xodimlarini o’qitishda asosiy rol o’ynaydi, ilmiy-tadqiqot institutlari, universitetlar, loyiha va qurilish tashkilotlari esa xorijiy uskunani qabul qilishga tayyorgarlik ko’rishda yo’rdam ko’rsatadilar. So’nggi yillarda texnologik jarayonlar va kompyuterlashtirilgan agregatlar konstruksiyalarining murakkablashuvi sababli tajribali importerlar sotib olingan uskunalarni ishlatishga mutaxassislarni o’qitish va uni qabul qilish ishlarini uskuna ishlab chiqarilgan joyda amalga oshirishga katta e’tibor bermoqdalar.

O’qitish agregatlarni o’rnatish joyida, shuningdek xorijiy ishlab chiqaruvchi korxonalarda ham olib boriladi. O’qitish kurslariga texnologiyaga, uskunalarga xizmat ko’rsatish va ta’mirlash tizimini, agregatlarni boshlang’ich materiallar, energiya, ehtiyot qismlar bilan uzluksiz ta’minlashni tashkil qilishni o’zlashtirish kiradi. Import qiluvchining mutaxassislari havfsizlik texnikasi, atrof-muhit muhofazasi me’yorlarini, mahsulot sifatini nazorat qilish usullarini o’rganadilar. Yetkazib berish hajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari – rentgen, izotop, ultratovush o’rnatmalari va spektral analiz uskunalarini ham kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi.

Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin agregatlarni ekspluatastiya qilish joyida mavjud infratuzilma, mahalliy xomashyo materiallari, iqlim sharoitlari, xodimlarning texnik savodliligini hisobga olgan holda xorijiy texnologiya jarayonlarini mahalliy sharoitlarga moslashtirish bo’yicha ilmiy-texnik izlanishlar o’tkaziladi va chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. O’tkazilgan tadqiqotlar hamda texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni yetkazib berish muddatidan ilgari taqdim etgan texnik xujjatlari asosida xomashyo materiallari, mahsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik talablarni umumlashtiruvchi texnologiya yo’riqnomalari tuziladi.

Shu bilan bir vaqtda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab chiqaruvchi zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chiqarish joyida qabul qilish uchun buyutmachining nazoratchilari yuboriladi. Shu nazoratchilarning uskunalarni loyihalashtirishda ham ishtirok etishi maqsadga muvofiq, chunki ular so’ngra o’z korxonasida import agregatlarni zamonaviylashtirish va takomillashtirishda qatnashish imkoniyatini qo’lga kiritadilar. Shu sababli import qiluvchi o’zining nazoratchilarini uskunalar ishlab chiqaruvchi zavodlarga o’z vaqtida yuborish haqida qayg’urishi lozim.

Import uskunani foydalanishga tushirish muddati yaqinlashgan sari jalb qilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi qisqaradi. Ishga tushirish vaqtida esa faqat o’qitilgan xodimlar va uskunalar yetkazib bergan xorijiy firmaning kam sonli mutaxassislari qoladi (2.2.rasmda uchburchak cho’qqisi – kafolatli sinovlar o’tkazish nuqtasi).

Tajriba shuni ko’rsatadiki, import qiluvchi korxonada import texnologiyalar va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib beruvchi firma vakillari bo’lishi kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida import uskunaning ayrim zaruriy qismlari bilan butlanmaganligi va mexanizmlar hamda elektron tizimlarda kamchiliklarning mavjudligi ayon bo’lish hollari ko’p uchraydi. Bu ko’pincha yordamchi agregatlar, yuklash qurilmalari va transport tizimlariga tegishli bo’ladi. Shunday hollarda darhol yetkazib beruvchi firma vakillariga yetishmovchiliklar va kamchiliklar to’g’risida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan birga kafolatli sinovlar davrida uskunalardagi va texnologiya jarayonlaridagi kamchiliklar xorijiy uskunali ob’ektning texnik xizmat rahbarlari, ularni yetkazib berish kontraktlarini imzolashda xorijdan va mahalliy yetkazib beruvchilardan butlovchilarni yetkazib berish muddatlarini kelishib olishga yetarli e’tibor bermaganligi, ko’zda tutilmagan kamchiliklar va kontrakt muddatlarini bajarmasligining oldini olish maqsadida qismlar va detallarning qo’shimcha miqdoriga buyurtma berishni nazarda tutmaganligidan dalolat beradi.

Import agregatlarni ishga tushirishning birinchi bosqichida odatda texnik xizmat ko’rsatishning kamchiliklari, ehtiyot qismlarning yetishmasligi, ayrim bo’g’inlar, shuningdek tizimlar va mexanizmlarning ishdan chiqish sabablarini aniqlashning yomon tashkil qilinganligi aniqlanadi. Ayrim hollarda import qiluvchi korxonani xorijda o’qitilgan mutaxassislarining bir qismi uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlashga qoladi, boshqa qismi yuqori ish xaqiga qiziqib, boshqa milliy korxonalarga o’tib ketadi. Bunday vaziyatning oldini olish uchun uskunani yetkazib berish kontraktida agregatlarni ishlab chiqaruvchi zavodlarda va shunday agregatlarni ishlatuvchi korxonalarda o’qitishni, ko’zda tutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda mutaxassislarni o’qitishni nazarda tutish kerak.

Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni ishlatishning birinchi bosqichida mahalliy yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarda belgilangan muayyan sifatli xomashyo, butlovchi mahsulotlar, materiallar, ehtiyot qismlarni yetkazib berish muddatlariga rioya qilish muhim hisoblanadi.

Xorijiy texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, uskunalarni yetkazib berish bo’yicha shartnomalarni imzolashda ikkala tomon vakillarining yo’l qo’ygan quyidagi kamchiliklari ziddiyatlarni keltirib chiqaradi:

- shartnoma matnida yetkazib beruvchining uskunalar va texnologiyalarning texnik ko’rsatkichlari bo’yicha kafolatlarining noaniq ifodalanishi;

- uskunani loyihalashtirishda xaridor mamlakatida agregatni ishlatishning mahalliy sharoitlarini yetkazib beruvchi tomonidan hisobga olinmaganligi;

- ishlab chiqarishning haqiqiy harajatlari yetkazib beruvchining shartnoma imzolash vaqtida kafolatlagan ko’rsatkichlaridan oshib ketishi;

- shartnomalarda sotuvchi zavodlarida xaridorning ta’lim olayotgan mutaxassislarining soni va ularni o’qitish sifati mezonlari haqidagi noaniq shartlar.

Litsenziatlar, ya’ni litsenziya xarid qiluvchilarning texnologiya va uskunalar importi bo’yicha shartnomalar imzolashdagi xatolarini kamaytirish uchun bir qator xalqaro tashkilotlar (YUNIDO, YUNKTAD) ishlab chiqarish vositalarini import qiluvchi rivojlanayotgan davlatlar uchun qator tavsiyanomalar tayyorladilar. Xususan, texnologiyalarga litsenziyalarni import qiluvchilar litsenziyaviy shartnomalarda litsenziardan (litsenziya yetkazib beruvchidan) turli materiallar va komponentlarni majburiy xarid qilish; ishlab chiqarishning hajmini, mahsulotlarning sotish hajmini, baholarning darajasini, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimentini cheklash; litsenziar bilan kelishmay turib boshqa texnologiya jarayonlarini qo’llash yoki mavjudlarini takomillashtirishni ta’qiqlash; faqat litsenziarning sotish tarmog’i orqali majburiy mahsulot eksporti kabi shartlardan voz kechishlari zarur.

YUNIDO ekspertlari zaif iqtisodiyotli davlatlarning hukumatlari iltimoslariga ko’ra u yoki bu mamlakatning import texnologiyalarni o’zlashtirishdagi imkoniyatlarini tahlili bilan chet elda texnologiya va uskunalarni xarid qilishning texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydilar; import texnologiya va uskunalar komplektini o’zlashtirish uchun zarur texnik va moliyaviy mablag’larning hajmini hisoblaydilar; import texnologiya va uskunalarning negizida ob’ektlarni qurish, uskunalarni o’rnatish va ishga tushirishning keng dasturlarini tayyorlaydilar; milliy mutaxassislarni o’qitishga ko’maklashadilar; turli davlatlarning manfaatdor korxonalari o’rtasida kooperatsiya va bevosita ilmiy ishlab chiqarish aloqalarini yo’lga qo’yadilar.

Jahon texnologiyalar va uskunalar bozorining ishtirokchilari tajribasining ko’rsatishicha, eksport va import qiluvchilar o’rtasidagi kelishmovchiliklar ko’pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini o’tkazish uslubi, yetkazib berilgan uskunalardagi nuqsonlar uchun javobgarlik, mahalliy xomashyo materiallarining sotib olingan texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi masalalari yuzasidan vujudga keladi.

Ko’p hollarda tomonlar orasidagi ziddiyatlarni, shartnomada ikkala tomonning bir-biriga har qanday texnologik yangiliklar kiritish to’g’risida axborot berish majburiyati haqidagi shart ko’rsatilishi bilan oldini olish mumkin. Import qiluvchilar bu holda yetkazib beruvchilarning texnologiya jarayonlarining takomillashtirilishidan unumli foydalanish imkoniyatiga, uskunalar va texnologiyalarni yetkazib beruvchilar esa xaridorlarning ularga xabar bermasdan hech qanday texnik yangiliklar kiritmasligi kafolatiga ega bo’ladilar. Uskuna va texnologiyani import qiluvchilar uchun asosiy qoida: har qanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlardan so’ng ham yetkazib beruvchilar bilan do’stona munosabatlarni saqlab qolish zarur, chunki kelajakda ularga maslahatlar, ehtiyot qismlar, texnik yordamlar bo’yicha murojaat etish zaruriyati tug’ilishi mumkin.
Mamlakatni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash sharoitida bevosita xorijiy sarmoyalarning mazmuni va mohiyati.

Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va sohalarida ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta yangilash tadbirlarining keng ko’lamda amalga oshirilishi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishimkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi jiddiy muammo- mahsulotlarimiz tannarxining yuqori darajada qolayotganligi ularning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.

Mamlakatimizda inqirozga qarshi choralar dasturini amalga oshirishda investitsiyalarni jalb etish, avvalo, ichki manbalarni safarbar etish hisobidan iqtisodiyotimizning muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, transport kommunikatsiyalarni yanada rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilma obyektlarini barpo etish hal qiluvchi ustuvor yo’nalishga aylandi.

Investitsiyalar- asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko’rinishi. U pul mablag/lari, bank kreditlari, aksiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag’lari ko’rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi.

Investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar investitsion faoliyat deb atalib, u quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:

• 
  Investorlarning o’z moliyaviy resurslari;
  
• 
  Qarz olingan moliyaviy mablag’lar;
  
• 
  Jalb qilingan moliyaviy mablag’lar;
  
• 
  Davlat budjeti mablag’lari;
  
• 
  Chet elliklar mablag’i.
  

2. Xorijiy sharoitlarga moslashishning ob’yektiv omillariga (ularga chet el firmasi ta’sir ko’rsata olmaydi) huquqiy me’yorlar, xodimlarning milliy mansubligi, mahalliy urf-odatlar, ishlab chiqarish munosabatlari, raqobat, iste’molchilar, texnologiya, qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyoti kiradi.

3. Qabul qiluvchi mamlakatda ilk faoliyat odatda past darajada moliyaviy natijalarga olib keladi. Tovar aylanishining kichik hajmi, baholarning past darajasi, xalqaro kompaniya xorijiy filiali mahsulotini ishlab chiqarish va sotish yangi bozorda barqarorlashtirilmaguncha kapitalni uzluksiz kiritish zaruriyati buning asosiy sabablaridir.

4. Hozirgi davrda texnologiya va uskunalarni import qilmaydigan mamlakat topilmaydi, negaki hech bir mamlakat o’z sanoati uchun barcha turdagi mashinalar. uskunalar va elektron hisoblash texnikasini ishlab chiqarish quvvatiga ega emas.

5. Tajribali import qiluvchilar sotib olinadigan uskunalar va texnologiyalarga quyidagi talablarni qo’yadi: texnologik jarayonlar, sanoati rivojlangan davlatlar zavodlarida sinalgan va patentlangan bo’lishi kerak; uzatiluvchi texnologiyalar xaridor sharoitlariga (xususan mahalliy xomashyo resurslariga) moslashishga mo’ljallangan bo’lishi kerak; xarid qilinayotgan texnologiyalar va uskunalar xaridor korxonasida ilgari o’rnatilgan agregatlarga mos kelishi kerak, uskuna yetkazib beruvchining taklifi o’z ichiga tez yemiriluvchi detallarni mahalliy korxonalarda ishlab chiqarish imkoniyatini beruvchi ishchi chizmalarni olishi kerak.

6. Import qiluvchilar yetkazib beruvchilar bilan muzokaralarda baholar, texnik shartlar, uskuna va texnik xujjatlarni yetkazib berish muddatlari bilan birga ba’zi hollarda import qiluvchilar uchun muhimroq sanalgan bitimlarni moliyalashtirish shartlarini kelishib olishi zarur.

7. Eksport va import qiluvchilar o’rtasidagi kelishmovchiliklar ko’pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini o’tkazish uslubi, yetkazib berilgan uskunalardagi nuqsonlar uchun javobgarlik, mahalliy xomashyo resurslarining sotib olingan texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi kabi sabablardan kelib chiqadi.

8. Har qanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlar yetkazib beruvchi bilan do’stona xayrlashishga xalaqit bermasligi lozim, chunki kelajakda maslahat, ehtiyot qismlar, texnik yordamlar va boshqalar bo’yicha unga murojaat qilish zaruriyati vujudga kelishi mumkin.

Inson kapitali, qabul qiluvchi mamlakatning moliyaviy imkoniyatlari, moslashishning sub’ektiv va ob’ektiv omillari, litsenziar, litsenziat.

1. Xorijiy tadbirkorlikning qiziqtiruvchi sabablarini aytib bering.

2. Xorijiy firmaning qabul qiluvchi mamlakatning sharoitlariga moslashishning ob’yektiv va sub’yektiv omillariga nimalar kiradi?

3. Xorijiy texnologiya va uskunalarni samarali va o’z vaqtida o’zlashtirishning asosiy shartlari nimadan iborat?

4. Import qiluvchilar xarid qilinayotgan uskunalar va texnologiyalarga qanday talablar qo’yadi?

5. Import va eksport qiluvchilar o’rtasidagi ziddiyatlarning vujudga kelishiga asosan nima sabab bo’ladi?

6. Nima uchun xorijiy tadbirkorlik yuqori tavakkalchiliklar bilan bog’liq?

7. Xorijiy tadbirkorlik deganda nimani tushunasiz?

8. Chet el texnologiyalarini mamlakatning sharoitlariga moslashtirish uchun qanday chora-tadbirlar o’tkazish zarur?
Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1. 
   Nazarova G.G., Nazarova R.R., Salixova N.M., Muxamedjanova G.A., Ismailova N.S. Xalqaro menejment. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2009.
   
2. 
   Мухамедьяров А.М. Инновационный менеджмент: учеб. пособ. – М.: ИНФРА-М, 2008. – 176 с.
   
3. 
   Конина Н.Ю. Менеджмент в международных компаниях: как побеждать в конкурентной борьбе.- М.: ТК Велби, 2008.- 560 с.
   
4. 
   Сорокина М.В. Менеджмент в торговле: Учебник.- СПб.: Бизнес – пресса, 2008.- 480 с.
   
5. 
   Пивоваров С.Э., Тарасевич Л.С. Международный менеджмент: Учебник. 4-е изд.- СПб.: Питер, 2008.- 720 с.
   

Ko’p millatli kompaniyalarda har xil millatlar kapitallarining birlashuvi vujudga keladi. Birinchi ko’p millatli kompaniya “Yunilever” 1929 yili “Margarin Yuni” (Daniya) va “Lever Brazers” (Buyuk Britaniya) firmalarining birlashishi natijasida vujudga keldi. Shu davrdan boshlab u deyarli 60 ta davlatda 500 dan ortiq xorijiy filiallari bo’lgan eng yirik xalqaro kompaniyalardan biri darajasigacha o’sib yetdi. “Yunilever” kompaniyasi ikkita shtab-kvartiraga ega bo’lib, ularning biri Londonda, ikkinchisi Rotterdamda joylashgan.

Zamonaviy sharoitda AQSH ni ishlab chiqaruv kapitalini, eksportini asosiy kanali bo’lib ularning transmilliy korparatsiyasi (TMK) bo’lib qoldi, qiyosan unga to’g’ri invеstitsiya shaklidagi kapital eksoportini 90 foizdan ortig’i to’g’ri kеladi. TMK dunyo iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ustunlik qiluvchi omili bozor ishlib chiqaruvchi va mehnatni halqaro bo’linishida bosh kuchga aylanib qoldi. TMK ni to’g’ri invеstitsiyasi hozirgi vaqtda ko’proq milliy iqtisodiyotlarini birlashtirishda va baynalminallik ishlab chiqaruv tizimini tuzishda – dunyo iqtisodiyotini globallashtiruvchi moddiy yadroga aylantirishda muhim rol o’ynamoqda.

Oxirgi o’n yillar davomida AQSH va boshqa rivojlangan mamlakatlar korparatsiyalari, TMK uchun yagona dunyo bozorini faqat qismi bo’lgan, ichki va tashqi bozorlar orasidagi tafovutni asta-sеkin yo’q qila boshlab, to’g’ri invеstitsiyalarini xorijga chiqarish miqyoslarini uzluksiz ravishda ko’paytirishdi. Uni miqiyosini korporatsiyalar tomonidan bajarilgan opеratsiyalarini ko’lami aniqlandi. To’g’ri xorijiy, ayniqsa amеrikaniki, invеstitsiyalarini eksport doirasida 90 yillar oxirida ular roli kеskin o’sishdan darak bеradi.

Uch yil (1998-2000) ichida AQSH to’g’ri invеstitsiyalar shaklidagi kapitalni 412, 8 mlrd. dollar miqdorida xorijga chiqarishdi. 2000 yilda yangi to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar 142,6 mlrd. dollarga yеtdi (Qiyoslab ko’rsak: o’rtacha yillik ko’rsatkich 1986-1991 yillarda-26 mart).

2001 yilda xorijga chiqarilgan kapital 27 foizdan ko’proqqa qisqarib 103,7 mlrd. dollarni tashkil etdi. Bu birinchi navbatda rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy ahvolni yomonlashganidan, hamda AQSH korporatsiyalari tomonidan amalga oshirilgan, trans chеgara qo’shilishi va o’ziga olish hajmlarini kamayishidan kеlib chiqdi. 2002 yilda xorijga eksport qilingan to’g’ri invеstitsiyalar miqdori o’sdi va 119.7 mlrd. dollarga yеtdi. Yaqin yillarda, ekspеrtlar fikricha, kapitalni chiqarish hajmi o’sib boradi, va amеrika korporatsiyalari yirik xorijiy invеstorlar bo’yicha o’z o’rinlarini mustahkamlab olishadi.

Zimеnkov R.I. iqtisod fanlari doktori, profеssor, Romanova Е.M. kichik ishbilarmonlik milliy fondi ekspеrti.

Bu doirada AQSH ochiqdan-ochiq pеshqadamligini saqlab qolmoqda. 10 yil ichida (1993-2002) xorijda yig’ilgan to’g’ri invеstitsiyalar hajmi 2.7 marotabaga oshib yirik miqdorga – 1520,9 mlrd. dollarga yеtdi yoki dunyoda yig’ilgan to’g’ri xorijiy invеstisiyalarni umumiy hajmida 22,2 foizni tashkil etadi. Qiyoslab ko’rsak, shu yilda Buyuk Britaniya ulushi 15 foiz, Fransiya-9,5 foiz, Olmoniya-8,4 foiz, Nidеrlandiya-5,2 foiz va Yaponiya-4,8 foiz. Shunday qilib, xorijda yig’ilgan kapital miqyosi bo’yicha hеch bir davlat AQSHga tеng kеla olmaydi. To’g’ri xorijiy invеstitsiya asosida , savdoga qaraganda AQSH iqtisodiyotini boshqa mamlakatlar xo’jaliklari bilan juda qalin aloqalar asosida birlashtiruvchi umumiy (global) shakllanishi ro’y bеrmoqda.

1990 yillarda xalqaro invеstitsiyali faoliyatni liberallashuvi, yangi tеxnologiyalarni tarqalishi va raqobatni qattiq-qo’l bo’lishi amеrikalik TMK chuqur intеgratsiya stratеgiyasiga o’tdi; globalli yoki rеgionalli yaxlit holga kеltirilgan gеografik ravishda tarqalgan bo’limlar va ishlab chiqarishni bo’laklanish tizimlari ishlab chiqaruv va sotuv tarmog’iga aylanib qolishadi.

Alohida mamlakatlar u yoki bu xalqaro ishlab chiqarishni tuzish maqsadlariga qarab chuqur intеgratsiya stratеgiyasi turli shakllarini qabul qilishi mumkin. Ulardan biri xorijda bosh kompaniyasi tomonidan turli korporativ vazifalarini amalga oshirishdir – markеting, buxgaltеrlik opеratsiyalari. Boshqa shakli bir butun qilib birlashtirilgan ishlab chiqarish tizimini tuzish bilan bog’liqdir.

Bunda ishlab chiqaruv jarayoni bosqichlari chiqarilayotgan mahsulotni o’rtacha narxiga asosan, hamda (bugungi logistikani yuragi) moddiy-tеxnik ta’minotdagi ustunliklarga qarab turli mamlakatlar orasida taqsimlanadi. Nihoyat chuqur intеgratsiya strategiyasi ishlab chiqaruvga xizmat ko’rsatuvchi vazifalar (funksiya)larni bir nеchta tuzuvchilarga bo’lishi va harajatlarni kamaytirish maqsadida turli mamlakalarda vazifalarni bajarilishi yoki sotilishi juda o’zgaruvchan tizimini qo’llashdan iborat bo’ladi.

Yaxlit holga keltirilgan ishlab chiqarish tizimini tuzish mеxanizmi va yo’nalishi bir xil emas. Ular ishlab chiqarishni xorijga o’tkazish profili, uni joylashtirish mamlakati va TMKni o’zini faoliyatiga bog’liq bo’ladi. Ba’zi bir korxonalar turli mamlakatlarda joylashtirilgan qator ixtisoslashtirilgan jarayonlarga osongina bo’linishi mumkin. Ayrim TMKlar, boshqalarga qaraganda, ishlab chiqaruv vazifalarni ko`p darajada xorijga o’tkazishga tayyordirlar. Ilmiy – tadqiqotli tajribaviy konstruktiv ishlar (ITTKI) bilan shug’ullanuvchi, boshqaruv va bo’linmalarni yuqori zvеnolarini xorijga o’tkazish vazifalari juda murakkab va sustlik bilan, hal etiladi. Shuni qayd etish kеrakki, ba’zi bir xorijiy mamlakatlar gеografik joylashuvi, xorijiy invеstitsiyalarni yo’lga solish sohasidagi siyosati va tashqi iqtisodiy aloqalar boshqa shakllari, infratuzilmani rivojlanish darajasi tavakkalchilik darajasi va h.k.lar afzalligi tufayli, boshqalarga qaraganda, global ishlab chiqarish tizimiga osongina va tеzroq intеgrallashgan bo’lishi mumkin.

Shunday qilib, amеrikalik TMK global ishlab chiqarish tizimini tuzishga nisbatan diffеrentsiyalangan. Chuqur intеgratsiya strategiyasi bilan birga ular yuzani integratsiya an’anaviy strategiyasidan foydalanishlari mumkin. Ammo invеstitsiya, tashqi savdo va axborotli texnologiyalar sohasida, xalqaro siyosatni libеrallanishiga qarab va albatta o’sib borayotgan raqobatlar ta’sirida, ishlab chiqarish samaradorligi, uni ustidan nazorat va joylashgan mamlakatlardagi TMKga to’g’ri munosabatda bo’lish kabi omillardan kеlib chiqqan holda amеrika TMKsi uchun har qanday ishlab chiqaruvni yoki uni qismini xorijga joylashtirish iqtisodiy tomondan foydali bo’lib qoladi. Shubhasiz, turli mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatni libеrallashtirish jarayonini kuchayishi va raqobatni kеskinlashuvi amеrika TMKni xalqaro invеstitsiyaviy faoliyatida chuqur intеgratsiyali stratеgiya rolini yanada ko’proq ko’taradi.

AQSH TMK si o’zini xorijiy bo’limlarini ilg’or tеxnologiyalarni ishlab chiqishga va o’zlashtirishga kеng ko’lamda jalb etmoqdalar. Bunday yo’l ba’zi bir korporatsiyalar tomonidan 70-yillarda qabul qilingan edi. Hozirgi kunda u amеrika TMKsini asosiy ommasi uchun tasniflashdir. Bir vaqtda korporatsiyalarni ilmiy-texnik muammolarni hamma majmuasini ishlab chiqishda mehnatni ichki firmaviy xalqaro bo’linishi ham jiddiy ravishda kеngaydi.

ITTKIni amеrika TMKsini xorijiy bo’limlarida tеzda kеngayishi quyidagi ma’lumotlarda bayon etiladi. Agarda 1975 yilda bu maqsadlar uchun harajatlar 1,3 mlrd. dollarini tashkil etgan bo’lsa, 1981 yilda 3,2 mlrd. dollarni, 1995 yilda esa ular 26 mlrd.dollargaetib 17 marotabadan ortiq o’sdi. 90 yillar oxirida AQSH TMK tomonidan ITTKI uchun ajratilgan har to’qqizinchi dollar ularni xorijiy bo’limlarini ilmiy markazlariga harajat qilindi. Xorijiy mamlakatlarni ilmiy xodimlari ishtirokida olingan ITTKI natijalari bosh kompaniyalarida faol foydalanilgan. San’atda ishlov bеruvchi qator tarmoqlarda-farmatsеvtika, kimyo, asbobsozlikda- xorijiy bo’limlarni ilmiy tajriba xonalari ahamiyati bosh kompaniyalariga qaraganda ko’proq bo’lgan.