Turkistonda ikki hokimiyatchilik va sho’rolar hukmronligining o’rnatilishi”

2.2. Turkistonda sho’rolar hokimiyatining o’rnatilishi

Petrogradda harbiy to‘ntarish yo‘li bilan Muvaqqat hukumatning ag‘darib tashlanganligi va hokimyatning bolsheviklar qo‘liga o‘tganligi haqidagi xabar Toshkentga 27-oktabrda yetib keldi. Bu xabarni Butunrossiya Sovetlarining II qurultoyida Turkiston nomidan vakil bo‘lib qatnashgan A.Frolov va D.Dekanov (Samarqand) yuborgan edi. Bunday xabar F.Kolesov orqali ham o'lkaga uzatilgan edi. Shu kuniyoq ishchi va askar deputatlari Toshkent sovetining Ijroiya qo‘mitasi A.Kojevnikovni Kushka va Jizzaxdagi harbiy qismlarga yordam so‘rab jo‘natdi va qurolli qo‘zg‘olonga tayyorgarlikni boshlab yubordi. Petrograddagi oktabr harbiy to‘ntarishini Turkistonda bolsheviklardan boshqa barcha siyosiy kuchlar qoraladilar va unga qarshi chiqdilar. Oktabr to‘ntarishi allanechuk tasodif, noxush hodisa jamiyat va Vatan oldidagi jinoiy voqea sifatida hatto uzoq Turkistondagi rus ro‘znomalarida ham o‘z aksini topdi.

Toshkentda qurolli qo‘zg‘olonga tayyorgarlik boshlab yuborilganligidan xabar topgan bosh komissar Korovichenko 27-oktabrda quyidagi mazmunda buyruq berdi: «Bolsheviklar Petrogradda qurolli qo‘zg‘olon ko‘targanliklari bilan bir vaqtda ishchi va askar deputatlari Toshkent sovetining Ijroiya qo‘mitasi Toshkent garnizoni qo‘shinlariga murojaat qilib, ularni mening buyruqlarimni askar, ishchi va dehqon deputatlarining o‘lka soveti tasdiqlamay turib, bajarmaslikka chaqirdi. Bolsheviklardan iborat bo‘lgan ishchi va askar deputatlari Toshkent soveti ijroiya qo‘mitasining bu chaqirig'ini Petrograd bolsheviklarini quvvatlash maqsadida hokimyatni bosib olish uchun qilinayotgan yangi urinish deb hisoblab, Toshkent shahrini va Sirdaryo viloyatining Toshkent uyezdini qonunda ko‘rsatilgan hamma oqibatlari bilan birga harbiy holatda deb e’lon qilaman»¹³. Ammo bu ishdan foyda chiqmadi. 28-oktabrda Toshkentda qurolli qo‘zg‘olon boshlandi va 1-noyabrda Muvaqqat hukumatning shahardagi so‘ngi istehkomi - Tuproqqo‘rg‘on (hozirgi prezident devoni yonidagi bino) egallandi.

Ana shu tariqa Toshkentda ham harbiy yo‘l bilan to‘ntarilish amalga oshirildi. Toshkentdagi harbiy to‘ntarishga Kushka, Jizzax, Krasnavodsk, Chorjo‘y va boshqa shaharlarda harbiy qismlaming bergan madadi katta bo‘ldi. Toshentda qurolli qo‘zg‘olonning g‘alaba qilganligi munosabati bilan ishchi va askar deputatlari o‘lka va Toshkent sovetlarining va Harbiy Kengashining aholiga xitobnomasi e’lon qilindi. Unda bunday deyilgan edi: «Butun hokimiyatni sovet qabul qilib oldi. Hokimiyatni o‘z qo‘lingizga oling!».

2-noyabrda Turkiston butun o‘lka demokratik tashkilotlarining qo‘shma majlisi bo‘ldi. Unda Butun Rossiya miqyosida hokimiyat tuzish masalasi hal qilinguncha Muvaqqat o‘lka hokimiyatini tashkil etish muammosi muhokama qilindi. Ammo mazkur anjumanda o‘lka soveti, Toshkent soveti ijroko‘mi, musulmon vakillari o‘lka soveti faqat maslahat ovozi bilangina qatnashish imkoniyatiga ega bo‘ldilar, xolos.

Albatta bundan mahalliy sovet vakillari norozi bo‘ldilar va 12- 15-noyabrda ulamochilar tashabbusi bilan Turkiston o‘lkasi musulmonlarining uchinchi qurultoyiga to‘plandilar. Unda ko‘rilgan bosh mavzu hokimiyat masalasi bo‘ldi. Ushbu maslada qabul qilingan qurorda bunday deyiladi: «Hokimiyatning mahalliy aholi manfaati uchun deyarlik zid bo‘lgan begona va o‘tkinchi, tasodifiy kishilar guruhi - harbiylar, ishchilar va dehqonlar tashkilotlari qo‘lida bo‘lishi demokratik qoidalar talabiga javob bermaydi va mahalliy aholiga xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash asosida to‘g‘ri hayot qurishiga kafolat berolmaydi»¹⁴. Musulmonlarning III o‘lka qurultoyi millatlarning o‘z taqdirini o‘zlari belgilashlari va ularning umuminsoniy taraqqiyotga erishishlari Qur’oni karimda aytilganidek va shariatda ko‘rsatilganidek bo‘lmog‘i kerakligini qayd etdi. Shu bois o‘lka musulmonlarining III qurultoyi o‘lka xalqlari o‘z taqdirini o‘zlari hal qilishi asosida tezroq qat’iy bir to‘xtamga kelishini maqsadga muvofiq deb topadi. Hokimiyat masalasida musulmonlarning III o‘lka qurultoyi II o‘lka qurultoy qarorlarini ma’qullab, yana takror qaror qiladi: «Hokimiyatning askar, ishchi va dehqonlar deputatlari sovetlarining qo‘liga o‘tganligi munosabati bilan Turkiston aholisining 98 foizini tashkil etgan va umumiy soni 10 million kishidan iborat bo‘lgan musulmonlar Rossiya inqilobi ko‘tarib chiqqan «Ozodlik, tenglik, birodarlik» shiorlariga muvofiq milliy, madaniy muxtoriyat huquqiga egadirlar»¹⁵.

Ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetining III syezdi, 1917- yil 15-22-noyabrda bo‘lib o‘tdi. 114 vakil qatnashgan mazkur qurultoyda o‘lka musulmonlarining vakillari maslahat ovozi bilan qatnashdilar. Qurultoyda muhokama qilingan masalalar markazida o‘lka hokimiyatining siyosiy xarakteri va tuzilmasi turdi. Ushbu masala bo‘yicha Turkiston musulmonlari soveti nomidan Sherali Lyapin so‘z olib, «O‘lkada faqat bitta inqilobiy demokratiya» hukmronligi o‘rnatilishiga qarshi gapirdi. U o‘z so‘zida shu narsani ta’kidladiki, musulmonlar o‘lkada hokimiyatni yolg‘iz o‘z qo‘llariga olishni talab qila olsalarda, kelgindi unsurlar manfaatini hisobga olib, ularga biroz bo‘lsada, yon bosadilar va hokimiyatga yo‘l beradilar. Sherali Lyapin musulmonlar Qur’oni karim va shariat qoidalari asosida ish tutadilar, ularning yo‘li mustaqildir, deya ta’kidladi. Ammo Turkiston ishchi, dehqon va askar deputatlari sovetining III syezdi shovinistik va millatchilik ruhi bilan sug‘orilgan qarorlar qabul qildi. Turkiston o‘lka xalq komissarlar soveti raisi etib F.I.Kolesov, uning o‘rinbosari qilib Zelesskiy va kotiblikka Kotelnikov saylandi. Komissarlik lavozimlari quyidagicha taqsimlandi: 1. Temiryo‘llar, pochta va telegraf komissari - Kolesov; 2. Xalq maorifi komissari - Permezskiy; 3. Oziq- ovqat ishlari komissari - Kazakov; 4. Adliya komissari - Zelesskiy; 5. Suvdan foydalanish ishlari komissari - Shevcov; 6. Fuqarolik ma’muriy ishlar komissari - Agapov; 7. Tashqi ishlar komissari - Domogatskiy: 8. Harbiy ishlar komissarlari - Perfilov va Stasikov; 9. Savdo va sanoat komissari - Lyapin; 10. Moliya komissari - Kotelnikov; 11. Mehnat komissari - Poltaratskiy; 12. Dehqonchilik komis­sari - Chegodayev: 13. Sog‘liqni saqlash komissari - Barankin; 14. Maxsus topshiriqlar bo‘yicha komissar-Uspenskiy. Hukumat tarkibiga mahalliy millat vakillaridan birorta ham kishi saylanmadi, ularning hammasi yuz foiz Turkistonga Rossiyadan yuborilgan yevropalik shaxslar edilar. Ular mahalliy xalqning na tilini, na dinini, na madaniyatini, na milliy urf-odatini, na bu yerda asrlar osha tarkib topgan iqtisodiy va siyosiy munosabatlarini bilmas edilar. Bu hol keyinchalik o‘lkada sovet hokimiyati «tartib-qoidalari»ni o‘rnatish chog‘ida o‘zining asl qiyofasini ko‘rsatdi. Chunki bu tasodifiy rahbar unsurlar mahalliy shart-sharoit bilan hisoblashmadilar, chor Rossiyasining bosib olgan mustamlakasi bo‘lgan Turkistonda buyuk rus shovinizmi siyosatini zo‘rlik yo‘li bilan davom ettirdilar. Bu narsa hatto Turkiston o‘lkasi sovetlarining III qurultoyi qabul qilgan qarorida ham o‘z aksini topdi. Jumladan, qurultoy qarorida «Mahalliy aholi o‘rtasida proletar sinfiy tashkilotlar bo‘lmaganligi sababli» vakillarning o‘lkadagi hokimiyat organlarida ishlashlariga yo‘l qo‘ymaslik kerakligi ta’kidlanadi. Bunday buyuk davlatchilik - shovinistik siyosat keyinchalik ham doimiy sur’atda o‘lka mehnatkashlari o‘rtasida oddiy bir qoida tariqasida olib borildi. Mahalliy tub yerli Turkiston xalqlariga muxtoriyat huquqi u yoqda tursin, hatto vakillarini sovetlar hukumati tarkibida qatnashishiga ham imkon berilmadi.

Bu masalaga alohida urg‘u berilayotganligining sababi shunda-ki, shovinizm, buyuk davlatchilik va mustamlakachilik siyosatining o‘zagi va tayanchi markazda edi. V.I.Lenin boshliq sovetlar hukumati Turkiston o‘lkasi xalqlarining muxtoriyat talab qilib kurash olib borayotganligini bilmasligi mumkin emas edi. Chunki bu masala Muvaqqat hukumat davridayoq Petrograddagi hukmron doiralar o‘rtasida keng va oshkor qo‘yildi. Muvaqqat hukumatning bosh vaziri A.F. Kerenskiy quyidagi so‘zlari bilan buni yaqqol isbotlaydi: «Muvaqqat hukumat Turkistonning ehtiyojlaridan xabardor va unga diqqat bilan quloq soladi. Turkistonliklar ta’sis majlisi qarorlarini sabr-toqat bilan kutishlariga to‘g‘ri keladi»¹⁶.

Bundan tashqari Mustafo Cho‘qayev xarakterli bir voqeani xotirlaydi. U aprel oyida Petrograd ishchi va askar deputatlari soveti raisligiga saylangan N.S.Chxeidze bilan Turkiston to‘g‘risida bo‘lgan suhbat chog‘ida: «Biz Turkiston uchun muxtoriyat istaymiz. Shuning uchun ham bizning faoliyatimiz mana shu muxtoriyatga tayyorgarlik yo‘lida boradi», deb tushuntirganda Chxeidze Mustafo Cho‘qayevning bu so‘zlaridan cho‘chib ketganday bo‘lib: - «Xudo haqqi, siz mamlakatda yurtdoshlaringiz orasida muxtoriyat haqida so‘zlamang. Birinchidan, hozir bu to‘g‘risida so‘zlashga erta. Ikkinchidan, sizning Turkiston kabi bir mamlakatda muxtoriyat darhol istiqlol va ayrilish tomon otilgan odim bo‘ladi»¹⁷: deydi. Yana shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, V.I.Leninning shaxsan o‘zi milliy masala bo‘yicha bir qator asarlar yozib oktabr to‘ntarishidan so‘ng matbuotda e’lon qilgan edi. Ularda millatlaming to milliy mustaqil davlat bo‘lib ajralib chiqishga qadar o‘z taqdirini o‘zi belgilashi g‘oyasi ilgari surilgan edi. Ana shunday hujjatlardan biri 1917-yil 22-noyabrda V.I.Lenin tomonidan yozilgan «Rossiya va Sharqning barcha musulmon meh- natkashlariga»² murojaatnomadir. Unda shunday jumlalarni o‘qiymiz... «Bundan buyon sizlarning urf-odatlaringiz, sizlarning milliy va madaniy muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin va bemalol uyushtira beringiz, sizlarning bunga haqqingiz bor.

...Sizlar o‘zlaringiz o‘z vataningizning hokimlari bo’lishingiz lozim. O‘z rasm-rusumingizga binoan hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga haqqingiz bor, chunki sizlarning taqdiringiz o‘zingizning qo‘llaringizda».

Ammo shunga qaramasdan sovetlar hukumati va bolsheviklar firqasi Turkiston musulmon xalqlariga muxtoriyat huquqini berish emas, hatto vakillarining sovetlar hukumati tarkibida qatnashishi uchun ham nega yo‘l bermadi, degan qonuniy savol tug‘iladi. Chunki Turkistonda o‘rnatilgan F.I.Kolesov boshchiligidagi sovetlar hukumati tashqi ko‘rinishi jihatidan ilgarigi chor Rossiyasi mustamlaka huku­mati va uning Turkiston general-gubematorligidan farq qilganday ko‘rinsada, o‘z ichki mazmun va mohiyati jihatidan undan hech qanday farq qilmas edi. Boz ustiga sovetlar hukumronligi yillaridagi o‘ta noziklik va ayyorlik bilan amalga oshirilgan qizil saltanat mustam­lakachiligi siyosati, mamlakat xalqlari boshiga tushgan ayanchli qirg‘inbarot va qatag‘onliklar Vatanimiz tarixida chor Rossiyasi davridagiga qaraganda yanada dahshatli iz qoldirdi.

«Oktabr to‘ntarishi o‘zbek xalqi uchun kutilmagan bir voqea edi, - deb yozgandi Rahim Inog‘omov va unga o‘zbek mehnatkashlari hozirlik ko‘rmagan edilar. Chunki o‘zbeklar orasida o‘zgarishga hali zamin hozirlanmagan edi. O‘zbeklar orasidagi Oktabrgacha bo‘lgan harakatning eng kuchli yo‘li yolg‘iz ruslarga va rus istibdod huku- matiga qarshi bo‘lib, mustaqillikka intilish edi».

Keyinchalik sovet hokimiyati vakillarining o‘zlari ham Turkiston xalqlari oktabr to‘ntarishi va sovet hokimiyati prinsiplarini tan olma- ganliklarini ro‘yirost aytgan edilar. Jumladan, 1920-yil iyunda Biryushev imzosi bilan Turkiston jumhuriyati Markaziy ijroiya qo‘mitasi nomiga yozilgan hisobotda aytiladiki, bu yerda sanoat yo‘qsillari shu darajada kamki, sovet hokimiyati prinsiplarini yetarli darajada qabul qilishmaydi va o‘zida mustamlakachilik qoldiqlarini to‘la saqlagan juda oz sonli yo‘qsillar sinfi diktaturasini amalda qo‘llash nihoyatda xavflidir va bu mahalliy aholi bilan batamom aloqani uzishga olib kelishi mumkin. G.Safarov «Pravda» gazetasining 1920-yil 20-iyunda bosilgan maqolasida: «Proletariat diktaturasining Turkistondagi haqiqiy vakili rus xalqidir» deb juda to‘g‘ri yozgan edi. Xullas, oktabr to‘ntarishi Turkiston o‘lkasining obyektiv taraq- qiyot qonunlariga zid suratda o‘lkaga chetdan - Rossiyadan kelgan bir guruh shaxslar tomonidan zo‘rlik bilan amalga oshirildi, ya’ni zo‘rlik yo‘li bilan eksport qilindi. Uni mahalliy xalq qabul qilmadi.


XULOSA

Mustaqillikning tarixan qisqa davrida mamlakatimiz hayotida ham, odamlar turmushida ham keskin burilish yasaldi. Turmush tarzimiz o’zgardi. Tafakkurimiz kengaydi. O’zligimizni anglay boshladik. Mustaqillik yillari ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning tezkorligi, voqea va hodisalarning shiddatliligi, dunyoviy muammolaru serqirra hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan umumiy qarashlarimizdan tortib, eng kichik, eng shaxsiy yumushlarimizgacha bo’lgan barcha hodisalarni o’zida mujasam etdi. Endi tarixchilarimiz xalqning istiqlolga erishish yo’lidagi fidoyi mehnatini, milliy mustaqillikka erishish yo’llari va vositalarini, milliy davlatchilik qurilishiga doir tajribani, istiqlolni mustahkamlashning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy omillarni o’rganish va milliy istiqlol mafkurasini va milliy g’oyani yaratish kabi muammolarni har tomonlama mushohada qilmoqlari lozim. "Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q," - degan edi I.Karimov. Tarix xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta’sir o’tkazadi, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy tafakkur xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini o’rganish, undan saboq chiqarish bilan bog’liq.

Sobiq sovet hokimiyati hukmronligi davri (1917-1991 yillar) mamlakatimiz tarixida o’ziga xos o’rin egallaydi. 1917 yil oktabrida bolsheviklar zo’rlik bilan amalga oshirgan to’ntarish sobiq Ittifoq xalqlari, jumladan O’zbekiston xalqlari tarixida ham salkam 75 yil davom etgan yangi mustamlakachilik sahifasini ochib berdi. Chor mustamlakachilik imperiyasi o’rnini "qizil imperiya" egalladi. Respublikadagi ijtimoiy-siyosiy tarixiy jarayonning o’ta murakkab va ziddiyatli kechishi ko’plab qurbonlar berilishiga, madaniy va ma’naviy yo’qotishlarga olib keldi. Oktabr to’ntarishidan keyin O’zbekistonning anchagina qismi Turkiston avtonom Respublikasi sifatida RSFSR tarkibiga qo’shib olindi. 1924- yilda o’tkazilgan milliy-hududiy chegaralash natijasida O’zbekiston SSR tashkil topib, SSR Ittifoqi tarkibiga kiritildi. Oqibatda O’zbekiston to’la-to’kis Moskvaga qaram bo’lib qoldi. Mustabid tuzum O’zbekistonni Markaz tarkibidagi mustamlaka sifatida o’z iskanjasida doimiy saqlab qolish va uni metropoliyaning xom ashyo bazasi va mahsulot bozori sifatidagi holatini yanada mustahkamlashga intildi. O’zbekiston sanoati asosan qishloq xo’jaligi ehtiyojlariga xizmat qilishga yo’naltirilgan edi. Markazning O’zbekistondagi mustamlakachilik siyosati respublikaning madaniy rivojida ham o’zining ifodasini topdi. Sho’rolar davrida xalqimizning og’ir va mashaqqatli mehnatlari evaziga yaratilgan moddiy-ma’naviy boyliklar uning farovonligi uchun xizmat qilmadi.

Aksincha, bu boyliklar o’zbek xalqini kamsitish, milliy g’uro’rini oyoq osti qilish, o’zligini unuttirish, kommunistik mafkurani yanada kuchaytirish uchun xizmat qildi. O’zbekiston hududida bunyod etilgan korxonalar, keragidan ortiqcha o’zlashtirilgan qo’riq va bo’z erlar, qazilgan kanallar, qurilgan suv omborlari respublikamizning ekologik ahvolini murakkablashtirdi, Orol dengizining qurib borishini tezlashtirdi, dehqonchilik erlari tarkibini o’zgartirib yubordi, atrof muhitni, ichimlik suvini zaharlanishiga yo’l qo’ydi.

O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritishim bilan tarixiy haqiqatni tiklash uchun, yangicha va xolis yondashuv, sovet davrida yuzaga Vatanimiz tarixidagi noxolisliklarni milliy mustaqillik mafkurasi asosida tugatish uchun qulay shart-sharoit qaror topdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov "Turkiston" gazetasi muxbirining savollariga bergan javoblarida mustabid sovet tuzumi davriga munosabat bildirar ekan: "…bugun biz ota-bobolarimizga… sun’iy ranglar bilan ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davrning mohiyatini to’g’ri tushunishga harakat qilishimiz lozim", deb ta’kidlagan edi. Modomiki, shunday ekan, his-hayajonga berilmasdan, mustabid siyosiy tuzum tarixi bilan xalqimiz tarixini ajrata bilishimiz, uni xolisona yoritishimiz zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “Sharq” 1998.

2. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. 7-jild.Toshkent O’zbekiston. 1999 yil

3. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008.

4. A’zamxo’jayev S. Turkiston birligi uchun. Toshkent. “Fan” 1995.

5. Geller M. , Nekrich A. Rossiya tarixi. “Утопия и власти” 1- kitob.

6. Lenin V.I. TAT 35- jild T.: O’zbekiston, 1978.

7. O’zbekiston SSR tarixi 3- jild. T.:”Fan” 1971.

8. A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati , 26- bet.

9. Mustafo Cho’qay o’g’li. Istiqlol jallodlari (1917- yil xotiralari) T.: G’. G’ulom, 1992. 45- bet

10. Alimova D. va boshqalar. O’zbekiston tarixi (1917-1991) Toshkent. “Sharq”, 2005.- C.12.

11. Shamsutdinov R. Karimov Sh. “Vatan tarixi” Toshkent “Sharq” 2010.

wwwgoogle.uz.

wwwlouvre. historic. ru.

wwwziyonet.uz

wwwhistoric.ru

1 Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “Sharq” 1998. 10- bet.

2 Karimov I.A. O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz. "Turkiston". 1999 yil, 2 fevral.

3 Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” Toshkent “Sharq” 1998. 13- bet.

4 Federal – ayrim mustaqil davlatlarning birlashuvidan tashkil topgan yaxlit bir davlat.

5 Unitar – faqat ma’muriy-hududiy qismlarga bo’linadigan yagona davlat tuzilmasi.

6 Sodiqov X. Hurriyatdan muxtoriyatgacha – “Fan va turmush”, 1993. 2- son, 18- bet.

7 Anneksiya – bosib olish

8 Kontributsiya – tovon to’lash ya’ni urushda mag’lub bo’lgan davlatning g’olib davlatga tovon to’lashi

9 Istiqlol uchun kurash tarafdorlarining bir guruhi o’zlarini “qadimiylar” deb atashar edi. Ular ruhoniyat tarafdorlari bo’lib maydonga chiqdilar va muxtoriyatga qarshi yagona va mustaqil Turkiston g’oyasini ilgari surdilar. Qadimiylar 1917- yildan jadidlardan ajralib chiqib “Sho’royi Ulamo” nomli o’z tashkilotlarini tuzdilar.

10 “Muborovat” – parlament.

11 A’zamxo’jayev S. Turkiston birligi uchun. Toshkent. “Fan”, 1995. 22-23-bet.

12 Lenin V.I. TAT 35- jild T.: O’zbekiston, 1978. 225- bet.

13 O’zbekiston SSR tarixi , 3- jild , 102- bet. T.: “Fan” 1971.

14 A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati , 26- bet.

15 A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati , 26- bet.

16 A’zamxo’jayev S. Turkiston muxtoriyati , 28- bet.

17 Mustafo Cho’qay o’g’li. Istiqlol jallodlari ( 1917- yil xotiralari ) T.: G’. G’ulom , 1992. 45- bet