Tibbi ve aromatik biTKİler
|
|  Yüklə 59 Kb.
|
| EGE ÜNİVERSİTESİ
TARIMSAL UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ Teknik Bülten: 29 Ekim-1996
Prof.Dr. Ayhan CEYLANTibbi ve aromatik bitkilerin insanlar tarafindan tuketiminin, ilk insanin varligi ile basladigi, bunu onceleri icguduler sayesinde, daha sonralari ise bilincli bir kullanim seklinde surduruldugu belirtilmektedir. Bugun dunyada tanimi yapilmis 375.000'den fazla bitki bulundugu, ancak insanlarin bunlardan yine yaklasik 20.000'inden faydalandigi literaturlerde kayitlidir. Cok sayida yararlanilan bitkilerin oldukca buyuk bir kismi tibbi ve aromatik bitkiler grubunu olusturmaktadir. Zira bu grup bitkilerin tuketim alanlari cok genistir. Sayet bunlari tuketim alanlarina gore bir gruplandirmaya tabi tutacak olursak asagidaki 10 farkli grupta toplanabilcecegini, yani 10 degisik amacla tuketildigini goruruz. - Mesrubat, keyf ve uyarici bitkiler (kahve, cay, tutun) - Ilac bitkileri (Digitalis, Atropa ve digerleri) - Zamk ve musilaj bitkileri (Aracica, Plantago ve digerleri) - Recine bitkileri (Liguidamber, Ferula ve digerleri) - Tanen bitkileri (Astronium ve digerleri) - Boya bitkileri (Rubia ve digerleri) - Insektisid bitkileri (Pyrethrum ve digerleri) - Mum bitkileri (Jojoba, Myrica ve digerleri) Ancak tuketim ve kullanimlari disinda tibbi ve aromatik bitkileri icerdikleri etken maddelere, yararlanilan organlara, farmakolojik etkilerine ve daha bircok ozelliklerine gore de gruplandirmak mumkundur. Her ne sekilde gruplandirilirsa gruplandirilsin bu bitki grubunun genis bir tuketim alani bulundugu gorulmektedir. Tuketimi oldukca fazla olan tibbi ve aromatik bitkilerin hem dunyada ve hem de yurdumuzda saglikli istatistiki rakamlarini bulmak mumkun degildir. Diger bitki gruplarina gore cok daha detayli olan, kullanim alanlari, tuketim sekilleri, elde edilis yontemleri cok farkli oldugundan hepsini iceren toplu istatistiki rakamlar mevcut degildir. Ancak bunun bulunmayisi bu grup bitkilerin dunya ticaretinde yer almadigi anlamina gelmemektedir. Zira ornegin yalniz ucucu yag miktarinin dunyada yaklasik 45.000 ton oldugu ve bunun 700 milyon dolar degerinde bulundugu bildirilmektedir. Dunya'da yillik 500 tonun uzerinde ucucu yagi elde edilen bazi bitkiler asagida verilmistir.
Ilac sanayinde de tibbi bitkilerin oldukca buyuk payi bulunmaktadir. Bugun Avrupa'da bitkisel ilaclarin pazar payi 2.4 milyar dolarin uzerindedir. Tibbi bitkilerin diger buyuk pazarlarindan birisi de parfum sanayidir. Eski dogu kulturlerindeki tutsu ve yaglardan, gunumuzdeki buyuk parfum kuruluslarina kadar, guzel koku caglar boyunca insanoglunun ilgisini cekmistir. Zira baslangicta tutsu vardi. Kokulu odunlar, zamklar ve recineler tanrilari hosnut etmek, dilekte bulunmak icin yakilirdi. Eski Cinliler tapinma sirasinda kokulu cubuklar sallamislar, kokulu maddeler tutsulemisler ve. ayrica ruhlari kokulu dumanlarla gondermisler, krallara ait giysileri kokulandirmislar, sandal agacindan yapilmis aromatik sandiklara koymustardir. Misirlilar olulerini kokulu odunlar ve recineler ile doyurulmus su ve yaglarla mumyalamislardir. Firavunlar gomulmeden once yaglanmis, ve parfumler yasam otesine goturulecek hazinelerden sayilmistir. Parfumeri, uzun yillar dogunun en gizemli sanati idi. Babilliler kokulu maddeleri cok tuketirlerdi. Yunanlilar ve Romalilar bu sanati daha da gelistirmislerdir. Yahudiler parfum ve tutsuyu tanriya yapilan dinsel kuruluslarda kullanmislardir. Gullerden ucucu yagi ilk defa Ortacagda Araplar hazirlamislardir. Haclilar esansi Avrupa'ya goturmuslerdir. 14. yuzyilda Fransa'da ilk cicek ciftligi kurulmustur. Daha sonraki yillarda bu sanayi kolu Avrupa'da hizla gelismistir. Tibbi ve kokulu bitkilerin onemli bir kolunu olusturan ilac sanayi de zaman icinde ozellikle Avrupa'da hizli gelismis ve bugun Escop (Eurupean scientific cooperative on phytotheropy)'nun kurulmasina kadar gelmistir. Escop'un en onemli gorevi bitkisel droglar icin hazirlanmis ve ulkelerin ayri ayri ulusal veya uluslararasi farmokopilerinde yer almis monograflarda birlik saglamaktir. Bugun Avrupa'da yaklasik 2000 drogun kullanildigi belirtilmektedir. Turkiye'de de Tibbi ve Kokulu bitkiler yaklasik 4000 yildan beri ozellikte tedavi amaci ile kullanilmaktadir. Bu sureci bes buyuk doneme ayirmak mumkundur. Bunlar: 1. Asur ve Hitit donemi: Asur ve Hitit tabletleri Turkiye'nin tibbi ve aromatik bitkileri hakkindaki ilk bilgileri olusturmaktadir. M.O. 1500 yillarina ait Bogazkoy (Hattusas) kaynaklarindan Hitit donemine ait tibbi ve kokulu bitkiler droglarinin listesini yapmak mumkundur. O zamanlar Anadolu'da kullanilan droglar liste halinde bulunmaktadir. 2. Roma ve Bizans donemi: Romalilar doneminde Anadolu'da kullanilan droglar hakkindaki bilgiler Dioscorides'in "De Materia Medica" eserinde bulunmaktadir. Bu eserde 500 kadar drogtan bahsedilmektedir. 3. Selcuklular donemi: Selcuklular doneminde hekimlik ve eczacilik Anadolu'da cok ilerlemistir. Droglar hakkinda en detayli bilgi Ziyaettin Ibn Baytar tarafindan yapilan eserde bulunmaktadir. 4. Osmanlilar donemi: Yaklasik 600 yillik (1299-1923) donemi kapsiyan bu donemde tibbi ve kokulu bitkilerle tedavi konusunda ilk Turkce yayin 1390 yilinda Geredeli Ishak bin Murat tarafindan yayinlanmistir. Ancak en onemli yayin Osmanli Imparatorlugu bas eczacisi Franiois Della sudola (Faik Pasa) tarafindan 1856 yilinda yayinlanan kitaptir. 5. Bugun: Turkiye'den bugun bir cok drog ihrac edilmektedir. Asagida ihrac edilen bazi bitkisel droglar bulunmaktadir.
Ancak listenin incelenmesinden anlasilacagi gibi birkaci haric hemen tum droglar floradan toplanan bitkilerden olusmaktadlr. Diger bir ifade ile uretimi yapilarak ihracat edilen yeni droglar bulunmamaktadir. Halbuki yurdumuz zengin bir floraya sahip bulunmaktadir. Bugun 9000 kadar bitki turunun bulundugu belirtilmektedir. Farkli ekolojik kosullarin bulunmasi, cok degisik bitkilerin yetistirilmesine olanak saglamaktadir. Ancak yurdumuzda Tibbi ve Aromatik bitkiler uzerinde surekli calismalar yapilmamis, uygulamaya yonelik arastirmalar yurutulmemistir. Ozellikle eczacilik fakulteleri floradan topladiklari cok sayida bitkilerin analizlerini yapmislar, fakat teknisyenlik islerinden ileri gidemedikleri icin bugune kadar tedaviye girecek bir preparati onerememislerdir. Ayni sekilde tarimsal amacli calismalarda 1940'larda hem Tarim Bakanligi'nda ve hem de Ankara Ziraat Fakultesinde baslamasina karsin surekli ve amacli arastirmalar yurutulmediginden ureticilerimize yeni kultur bitkileri kazandirilamamistir. Tarim Bakanligi Tibbi ve Aromatik bitkilerde ulkesel projeyi ancak 1991 yilinda uygulamaya koyabilmistir.
Ege Universitesi Ziraat Fakultesi Tarla Bitkilori Bolumu Tibbi ve Aromatik bitkilerle arastirmaya 1971 yilinda baslamis, bugune kadar kesintisiz devam etmis, artik ureticiye onerilen ve onerilebilecek bazi yeni bitkileri ortaya cikarmistir. Uzerinde calistigimiz bitkiler icerdikleri etken maddelere gore gruplar halinde yukarida bulunmaktadir. Burada, yukarida belirtilen ve uzerinde arastirma yapilan bitkilerin bazilarinin elde edilen uzun yillara ait toplu sonuclari verilmektedir. Salvia officinalis L. (Tibbi adacayi): Dunyanin bircok ulkesinde uretimi yapilari bu bitki ile yaptigimiz calismalar sonucu kosullarimizda yuksek verim alinabilecegi kanitlanmistir. Ortalama degerler asagida bulunmaktadir. Salvia triloba L. (Anadolu adacayi): Dunyada cok tuketilmesine karsin agronomik ve Islah calismalari ilk defa bolumumuzde yapilmis ve iyi sonuclar alinmistir. Bazi ortalama degerler asagida verilmistir.
Origanum onites (Izmir kekigi): Turkiye dunya kekik tuketiminin yaklasik %70'ini karsilamaktadir. Ancak tumu floradan toplanmaktadir. Son yillarda yaptigimiz calicmalarin ureticilere tanitilmasi sonucu bazi firma ve onder ciftciler kekik tarimina baslamistir. Bolumumuzde yapilan uzun yillarin ortalama degerleri asagida bulunmaktadir.
Ozellikle parfum sanayiinde cok kullanilan ve gelismis Bati Avrupa ulkelerinde daha genis olcude uretilen lavanta (Lavandula angustifolia Mill.) ile yuruttugumuz calismalardan birinin sonucu asagida cikartilmistir. Acagida verilen bazi orneklerden de anlasilacagi gibi yurdumuzda tibbi ve aromatik bitkilerin tarimi karli olarak yapilabilir. Ancak bu bitkilerin hem verim ve hem de kalite bakimindan yeterli olabilmesi tarimin bu konuda yetismis uzmanlarin kontrolunde yapilmasi ile mumkundur. |