Tarixi nofeiy

XX asr boshida Buxoro amirligida siyosiy ahvol murakkab edi. Bunga birinchi sabab amirlikdagi ijtimoiy inqiroz bo`lsa, ikkinchidan Rossiyadagi dastlab fevral, so`ngra oktabr inqiloblari edi. XX asr boshida Buxoro amirligi siyosiy jihatdan Chor Rossiyasining protektarati edi. Barcha tashqi aloqalar Chor ma`murlari ruxsati bilan amalga oshirilardi. Kelishuvga ko`ra askarlar va harbiy qurollar Buxoro tarafidan qisqartirilib, uni qoʻriqlash uchun harbiy asbob-uskunalar va askarlarni rus davlati oʻz zimmasiga olgan edi. Buxoroda esa mamlakatni himoya qilish uchun oʻn ikki ming askar boʻlishi kelishilgandi.³²

Mamlakat hukmdori amir bo`lib, barcha hokimiyat uning qo`lida edi. Lekin XX asr boshiga kelib qo`shbegi va qozikalonlarning mavqei yanada oshdi. Buxoroda turli millat vakillari – o`zbeklar, tojiklar, turkmanlar, eronliklar, arablar, yahudiylar, qozoqlar istiqomat qilishardi. Qo`shbegining qaysi millatdan bo`lishi shu millat vakillarining hokimiyatda yuqori lavozimlarni egallashiga yordam berardi. Ko`plab tarixchilar 1910 yil yanvar oyida bo`lgan shia va sunniy din vakillari o`rtasida qonli to`qnashuvlar bo`lib o`tganiga asosiy sababni amirlik qo`shbegisi bo`lgan Ostonaqul qo`shbegi bilan izohlashadi. Ostonaqul qo`shbegi amirlikdagi ko`plab yuqori lavozimlarni eronliklarga bergan. Natijada sunniy din mazhabi kishilari g`azablanib, ikki o`rtada to`qnashuvlar kelib chiqgan. Bu voqealar “Tarixi nofeiy ” asarida ham bayon qilingan. Unda: “O`sha asrda arki oliy saroyining qo`shbegisi Ostonaqulibek edi. U eroniylardan edi. Arzimagan bahona bilan janjal katta jangga aylangan edi. Poytaxt markazida bu nizo bir hafta davom etdi. Mir Do`stim hovuzi oldidan Qorako`l darvozasigacha bo`lgan joy harb va urush maydoniga aylanib ketdi”.³³

Mazkur qonli to`qnashuvlarda Buxoroning bir qancha aholisi halok bo`lgan. To`qnashuvlar natijasida o`lganlarning soni to`g`risida turli xil ma`lumotlar uchraydi. Arxiv manbalarining ma`lumotiga ko`ra 10- yanvarning o`zida 260 ta sunniy va 25-50 nafar shia mazhabiga sig`inuvchi Buxorolik halok bo`lishgan. 9-12 yanvarda bo`lgan qonli to`qnashuvda jami 1000 kishidan ortiq aholi halok bo`lgan.³⁴

“Tarixi nofeiy ” asarida esa to`qnashuvlarning birinchi kechasi sunniylardan Hazrat Imlo masjidida 14 kishi, umuman olganda 67 kishi halok bo`lgani, eroniylardan esa 300 kishi o`lgani bayon qilingan. Shu vaqtda valiahd(to`ra) bo`lgan amir Olimxon bu voqealarni taftish qilib, otasi amir Abdulahadxon buyrug`i bilan Ostonaqul qo`shbegini Xatirchiga yuborib, o`rniga mirzo Nasrulloni qo`shbegi mansabiga qo`yadi. Bu voqealar amirlikdagi ijtimoiy-siyosiy holatning barqaror emasligini ko`rsatib beradi.

1910-yilda taxtga amir Olimxon o`tiradi. U ham otasi yo`lidan borib, Rossiya bilan yaxshi aloqalarni davom ettiradi. 1915-yilda Buxorodan 10 ta jahongir to`pi va 500 ta beshotar miltiq birinchi jahon urushida qatnashayotgan Rossiya uchun yordam tariqasida berilgan. “Tarixi nofeiy ”da 1916-yilda ruslar mardikorlik uchun odam so`rashganda, Jizzax ahli odam bermagani, natijada Jizzax to`pga tutilib, yer bilan yakson qilingani, zo`ravonlik va noinsoflik avj olib, shaharda zulm va bedodlik bisyor haddan oshgani bayon qilingan.

Buxoroda amirligining Rossiya davlati bilan aloqalari 1917-yil fevral inqilobidan salbiy tomonga o`zgara boshladi. Rossiyada hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tgandan so`ng, ular yarim mustaqil bo`lgan Buxoro va Xiva xonliklarini to`liq o`z tobeligiga olmoqchi bo`ldi. Bunda ular “Yosh Buxoroliklar” kuchidan foydalanishdi.

Fevral inqilobidan so`ng Petrograddagi Muvaqqat hukumat Buxoro masalasida ikki xil fikrda edi. Tashqi ishlar vaziri P. N. Milyukov(kadetlar partiyasining yo`lboshchisi) amirlikda islohotlar o`tkazish tarafdori bo`lsa, keyinchalik bosh vazir bo`lgan A. F. Kerenskiy esa Buxoroni Rossiya tarkibiga qo`shib olishni qattiq turib yoqlagan.³⁵

Buxorodagi amirlik hokimiyatining tugatilishiga “Yosh Buxoroliklar”ning o`rni bor. Ular amirlikdagi jaholatparastlik va huquqsizlikni, odamlarning qoloqligi turmush tarzini yaxshilash maqsadida dunyoviy - huquqiy davlat qurmoqchi bo`lganlar. “Tarixi nofeiy ”da yozilishicha ularning soni 222 nafar bo`lgan. Ularning rahbarlari Muhiddin Sarrof(Muhiddin Mansurov), Fayzulla Xo`jayev, Olimbek ibn Jo`raboy po`st bo`lishgan. “Tarixi nofeiy ” asarida jadidlarga nisbatan salbiy kayfiyatda bo`lingan. Bunga sabab muallifning Buxoroning eski tuzumi tarafdori ekanligi bo`lishi mumkin. Bunga misol tariqasida “Tarixi nofeiy ”da: “Shu notinch (g`alayonlar) zamonida Buxoroning bir nechta tojirlari va kattakonlari Rusiya Sho`rolari bilan Buxoro amiriga "biz islom o`lkalarini ozod etib, hurriyat qilurmiz, lekin bu ish xotirjamlik va tinchlik bilan amalga oshsa yaxshi bo`lur edi" dedilaru, aslida o`zlari dushmanlik qilib qarshilik ko`rsatmoqchi edilar”- degan ma`lumotlarni keltirishimiz mumkin.³⁶ Yosh Buxoroliklar asosan yosh kadrlardan tuzilgan edi. “Yosh Buxoroliklar”ning va sho`ro hukumatining qistovi bilan amir Olimxon mamlakatda islohotlar o`tkazishga mo`ljallangan manifestni 1917 yil 7 aprelda e`lon qiladi. Amir farmoni rus elchixonasi vakillari, Samarqanddan tabrik uchun kelgan muftiy Mahmudxo`ja Behbudiy, shuningdek, qozikalon Sharifjon Maxdum, ulamolar va savdogarlar hozirligida o`qib eshittirilgan. Fayzulla Xo`jayevning xotirlashicha, manifest e`lon qilingan kunning o`zida Yosh Buxoroliklar yig`ilish o`tkazib, manifestdan keyingi holatni muhokama qilishdi. Undan yig`ilish qatnashchilari xursand bo`lib, bu voqea Buxoro xalqini asriy huquqsizlikdan ozod qilish uchun qo`yilgan dastlabki qadam deb baholaganlar. Mehnatkashlarga amir farmonining mazmunini tushuntirish uchun miting va yig`ilishlar o`tkazish to`grisidagi taklif barcha ishtirokchilar tomonidan ma`qullangan bo`lsada, maxsus inqilobiy namoyish o`tkazish g'oyasi birday qabul qilinmadi. A. Burhonov va uning tarafdorlari bo`lmish eski jadidlar bu taklifga qarshi chiqdilar. Ularning fikricha, namoyish hozirgi kunda qattiq g`azablangan mutaassiblarning yana ham jig`iga tegib, ularning amir atrofiga birlashuviga va hattoki qon to`kilishiga olib keladi. Namoyish bilan emas, balki mustahkamlash bilan shug`ullanish maqsadga muvofiqligi ta'kidlangan. Bu fikrni A. Burhonovdan tashqari, bir guruh Markaziy Qo`mita a`zolari, shuningdek S.Ayniyning o`zi ham qo`llab quvvatlagan.

Amir bilan to`qnashuvdan qochib bo`lmaydi, baribir Olimxon o`z dushmanlarini esdan chiqarib qo`ymaydi. Shuning uchun namoyish o`tkazib, mag`lubiyatga uchrasak ham o`z kuchlarimizning miqdorini bilish, omma orasida ochiq tashviqot yuritish, shiorlarimiz bilan xalqni tanishtirish va janjal tufayli safimizdagi ig`vogar va sotqinlarni aniqlash imkoniyatiga ega bo`lamiz, deb o`ylagan F. Xo`jayev boshchiligidagi “Yosh Buxoroliklar” jon-jahdi bilan namoyish o`tkazishni qo`llab-quvvatlaganlar.³⁷

Ertasi kuni(1917 y 8 aprel) namoyish vaqtida Buxoro mullalari va madrasada tahsil olayotgan mullavachchalar ham namoyish o`tkazib, ikki o`rtada to`qnashuv yuz beradi. Shundan so`ng jadidlar quvg`inga uchraydi. Ular asosan Yangi Buxoro(Kogon) va Toshkentga qochganlar.

Rossiyada 1917 yil oktabr inqilobidan so`ng, hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tgach, amirlik bilan aloqalar juda keskinlashadi. 1918 yil 1 martda Kolesov boshchiligidagi qizil askarlar Buxoroga hujum qilgan. Shu oyning 19-sida dushanba kuni(1918 y, 2 mart) eski Kogonda ham og`ir urushlar bo`lgan. O`sha kuni lashkarboshi va askariya boshlig`i Shams to`qsoba o`ldirildi. Buxoro askarining bayrog`i tushib ketdi. Shundan keyin tamomi askar orqaga chekindi. Muhoraba panjshanba³⁸ kuni jimod ul-avval oyining 22-sigacha(1928 y, 5 mart) 5 kun davom etdi. Buxoro askari temir yo`llarni buzib, telegraf simlarini kesib tashlab, Sho`ro davlatiga ko`p zarar yetkazdi. Sho`ro hukumati sulh taklif etib, 21-jimod ul-avval oyida 27 nafardan iborat ishbilarmon kishilarni Buxoroga yubordi. Bu elchilar sulh tuzish uchun emas, hujumga o`tib, davlat boshliqlarini asir qilmoqchi bo`ladilar. Ularning niyatini bilgach amir sarbozlari hamlaga o`tib, ularni o`ldirdilar.³⁹

Mazkur voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan davlat amaldori va tarixchi Mirzo Salimbek “Tarixi Salimiy” asarida elchilar 22 kishidan iborat bo`lib, ularning boshlig`i Utkin bo`lganini ta`kidlaydi. Shu bilan birga yana 28 nafar bolsheviklar ikki-uchtadan guruhlarga bo`linib, shahar rastalari orasida arkga hujum qilish uchun kutib turadi, lekin ularni ham topib yo`q qilinadi. 22 nafar elchilarni qo`shbegi saroyiga olib kirib, u yerda ziyofat berishadi. Utkin amir bilan to`rt soat davomida suhbatlashgach, uni ham qo`shbegi saroyiga olib kelinadi. Utkin telefon orqali Kogonga xabar qilib, Kolesovga sog`-salomat yetib kelganini aytishini bildiradi. Amir ularni maqsadini bilib, ularni qo`lga olishni buyuradi. Elchilarga tashqarida odamlar g`alayon ko`tarishdi, sizlarni ko`rmasligi uchun yer to`laga kirib yashirininglar, kechasi chiqarib yuboramiz deb hiyla ishlatishadi. Ular yerto`laga kirgach, qurollarni topshirishni aytishadi. Lekin Hoji Zikriya ularga qurollarni topshirmasliklarini aytadi. Natijada ikki o`rtada otishma vujudga keladi. Amir odamlari yerto`lani gilamlar bilan yopib, uni suv bilan to`ldirishadi. To`qqiz kundan so`ng yerto`lani ochishadi. Uch nafar bolshevikdan tashqari qolgani o`lgan edi. Bu uchchalasini ham o`dirishganini yozib qoldirgan.⁴⁰

Boshqa bir manbada esa: Mazkur elchilar soni 40 taligi va shundan 20 tasi arkga kirgani, qolgani ark oldida kutib turgani bayon qilingan. Shu bilan birga elchilar faqat sulh tuzish maqsadida kelgan va ularning hech qanday yomon maqsadi yo`q edi. Amir odamlari ularni arkdagi yerto`laga qamab, ustidan teshik ochib, suv bilan to`ldirgan. Yetti kundan so`ng amirlik ularni olib chqishganda, faqat yettitasi tirik qolgani, ularni ham o`ldirishgani to`g`risida ma`lumot berilgan.⁴¹

Buxoro qo`shinlari Buxoroga keladigan temir yo`l va telegraf simlarini uzib qo`yadilar. Natijada tashqi dunyodan uzilib qolgan ruslar sulh imzolashga majbur bo`ladilar. 1918 yil 25 martda Qiziltepada Turkiston XKS bilan Buxoro o`rtasida bitim tuzildi. To`qqiz banddan iborat bitimda Buxoro xalqi faqat jabr ko`rgangina emas, aksincha, o`z davlati hududidagi harbiy harakatlarda aybdor deb hisoblandi va tovon to`lashga majbur qilindi. Kolesov voqeasidan so`ng amirlikda 1500 kishi jadid deb qatl qilingan.⁴²

“Tarixi nofeiy ” asarining beshinchi va oltinchi boblarida Buxoro amirligining Sho`ro Rossiyasi bilan urushga tayyorlanishi, Buxoroning bosib olinishi va amir Olimxonning Afg`onistonga qochishi haqida ma`lumotlar berilgan. Asarda urush harakatlari kunma-kun yozilgani va urushda ishtirok etgan odamlarning yozib qoldirilishi katta ahamiyatga ega.

Kolesov hujumidan so`ng bolsheviklar bilan kelgusida urush harakatlari muqarrarligini bilgan Buxoro hukumati harbiy salohiyatini kuchaytirishga harakat qiladi. Amir inglizlar, tbilisiliklar, afg`onlar, xorazmliklar bilan ittifoq va do`stlik maqsadida muzokaralar olib borgan. Nizomiy askarlaridan bo`lmish arab jamoasidan ellik nafari Ashxobod cho`liga borib, ingliz davlatidan inglizcha pulemyot va miltiqlarni olib kelgan. To`raqulboy po`st" (qorako`l) qo`y terisi ortilgan tuya bilan Angliyaga yuborilgan. Buxoro va Angliya o`rtasida do`stlik o`rnatilishi haqida e`lon qilingan.

Rusiya urushlarida asir tushgan bir guruh avstriyalik askarlarga oylik tayinlanib, Imom (Abu) Hafsi kabir Buxoriy darvozasi oldida, qal'a ichida to`p va o`q ishlab chiqaradigan fabrikani ishga solganlar. Kofirobod guzarida ham o`q dori, to`p va miltiq sozlab yasashni yo`lga qo`yib, harbiy va davlat ishlarini rivojlantirdilar. Natijada, Buxoro askariyasida to`plarning soni 600ga⁴³ yetdi, yana qanchadan-qancha yevropacha snaryadlarni ishlab, tayyorladilar.⁴⁴

Do`stlik o`rnatish uchun Domullo Qutbiddin Sudurni To`raxo`ja naqib bilan Afg`onistonga yuborganlar. Afg`oniston amiri vazirlari bilan o`zaro bir necha qarorlar qabul qilib, Buxoro davlatiga yordam tariqasida oltita fil va ikki yuz nafar fidoyi askarni yuborgan.⁴⁵

Afg`onistonning Buxoro amirligiga yuborgan yordami to`g`risida turli xil ma`lumotlar uchraydi. Amir Olimxonnig ma`lumotiga ko`ra Afg`oniston amiri doʻstlikni mustahkamlash yoʻlida Fazl Ahmadxonni Buxoroga yuborgan. U ikki yuz nafar askar, bir guruh orkestr, yettita toʻp, yettita filni yuborgan.⁴⁶

Eshon Burxonxon Xiyoboniyni Domullo Burxoniddin maxdum Ko`lobiy bilan Xorazmga yuborganlar. Ikkala davlat ittifoq tuzib, yakdil bo`lib, Rusiyaga birgalikda qarshilik ko`rsatishga qaror qilganlar.

Buxoro amirligi o`zini himoya qilish uchun tashqi aloqalarini kengaytirib, qurol-yarog`larini mustahkamlayotganini bilgan ruslar: “Buxoro amirligi zo`r berib bizga qarshi urushga tayyorlanayapti. Biz bu narsani shoshilinch harbiy tayyorgarliklar, qo`shin va otliqlarning safarbar etilishi va mullalarning bizga qarshi ochiq targ`ibotlarida ko`rishimiz mumkin.”-kabi fikrlar bilan matbuotlarda chiqishgan.⁴⁷ Bular hammasi kelajakda bo`ladigan Sho`ro qo`shinlarining bosqinini, “o`zini va avom xalqni himoya qilish uchun qilingan urush”,- deb oqlash uchun qilingan targ`ibotlar edi. Go`yoki Sho`ro qoshinlari Rossiyaga Buxoroni qo`shib olishdi. Aslida bu xalqaro normalarni buzgan holda qilingan bosqinchilik urushi edi.

Bu vaqtga kelib amir armiyasida 16 ming sarboz bo`lib, safarbarlik e`lon qilinsa 27 ming sarboz to`planishi mumkin edi. Bu armiyada 55 ta eskirgan to`p va 12 ta pulemyot bo`lgan.⁴⁸

To`xtametov ma`lumotiga ko`ra amirlikda 8025 ta doimiy piyoda askarlar va 7260 ta otliq askarlar bo`lgan. Shu bilan birga 16 ta pulemyot va 23 ta to`p bo`lgan. Zahirada 23390 ta piyoda va otliq qo`shin ham bo`lgan.⁴⁹

Buxoro bosqini arafasida bolshevik qo`shinlari Chorjo`y, Kogon, Kattaqo`rg`on va Samarqand guruhlaridan iborat yagona Samarqand – Buxoro frontiga bo`ysundirildi. Samarqand – Buxoro frontining shaxsiy tarkibi quyidagicha bo`lgan: 7 ming piyoda, 2,5 ming otliq askar, 5 ta og`ir to`p, 206 ta zambarak, 5 ta broneavtomobil va 11 ta aeroplan.⁵⁰

Boshqa manbalarda esa qizil askarlarning ixtiyorida 7 ming askar, 230 ta pulemyot, 46 ta to`p, 5 ta bronepoyezd, 12 ta samolyot va 10 ta broneavtomobil bo`lganligi qayd etilgan.⁵¹

Buxoro “inqilob”i puxta reja asosida tayyorlanadi. 29 avgustda Beshim Sardor boshchiligidagi yollangan turkman otliqlarining yordami bilan Chorjo`yda qo`zg`olon ko`tarilib, u egallanadi. Shundan so`ng qizil askarlar qo`zg`olon ko`targan aholiga “yordam berish” maqsadida Buxoroga hujum qilishni buyurishgan. “Tarixi nofeiy ” asarida Buxoroning bosib olinish voqealari batafsil yoritilgan. Hijriy 1338 yil zulhijja oyining 18-si (1920 yil yil 29 avgust) yakshanba kuni Buxoroni bosib olish boshlangan. Ruslar taktik va harbiy texnika ustidan ustun bo`lgan. Ularning 3 ta aeroplani qorovullik qilib, Buxoro shahri ustida uchib yurgan. Yakshanba kechasi Kogonda urishayotgan amirlik sarbozlari rus askarlariga asir tushadilar. Yordamga kelgan 200 nafar afg`on askarlari Qarshi darvozasiga yuboriladi. Yakshanba kuni ular juda ham qattiq urushganlar. Ikki-uchtalari halok bo`lgan. Ikkita to`p yorilgan. Seshanba 31 avgustda og`ir jang davom etib, shu kuni Qarshi darvozasi to`p zarbidan buzilgan. Uning janubidagi 100 gazga yaqin qal'a devori qulab tushgan. Ana shu darvoza yo`lidagi mahallaning yarmi yonib xarob bo`lgan. Unga yondosh ko`p guzarlar ham yonib ketib, ancha odam halok bo`lganini Muhammad Ali Baljuvoniy alam bilan eslaydi. O`lganlar soni taxminan 2 ming nafardan oshib ketgan. Buxoro askarlari va sarbozlari vazoratpanoh(qo`shbegi) buyrug`i bilan 9 ta oq bayroq ko`tarib, Kogon tomon boradilar. Yo`lda bu askarlar ham o`ldirilgan.⁵²

Chorshanba birinchi sentabr kuni ham urush nihoyatda avj olgan. Qizil askarlar shaharga kirib ko`p joylarni vayron qilganlar. Chorshanba kuni Devonbegi hovuzi oldigacha jang bo`lgan. Abdusattorbek to`pchiboshi 5 ming askar bilan Devonbegi hovuzi oldida jang qilib turgan vaqtda, askari qochishga yuzlangan va shahar darvozalaridan chiqib keta boshlagan. Qolganlari esa Devonbegi hovuziga to`plarni tashlab qochganlar. To`pchiboshi shu yerda halok bo`lgan. Mozori Samarqand darvozasida turgan afg`onlar jamoasi ish qo`ldan ketganligini fahmlab, qurol-yarog`larini olib piyoda Sitorayi Mohi Xossaga, amir huzuriga kelganlar. Odamlar jonini saqlash uchun ahli ayolini olib shahardan chiqib tumanlarga qarab qochgan. Birinchi sentabr kunini “Tarixi nofeiy ” muallifi kichik qiyomat "qiyomati asg`ar" deb atagan. Chunki, hatto, devonalar ham shahardan ikki farsax⁵³ masofagacha qochib ketgan edilar.⁵⁴

Vaziyatdan chiqish yo`li yo`qligini sezgan amir Olimxon 5-6 foytun bilan avval G`ijduvonga keladi. Uning orqasidan 10 mingdan ortiq Buxoro aholisi keladi.<sup>55</sup> U yerdan Sharqiy Buxoro orqali Afg`onistonga o`tadi. 2 sentabr payshanba kuni ruslar Buxoro va uning atroflarini qo`lga kiritadilar. Bosqin natijasida 34 ta guzar, uch mingdan ortiq do`kon, 20 tachaga yaqin saroy, 29 ta masjid yonib xarob bo`lgan. Minorai Kalonning bir nech qismlari qulab tushgan. Olimxon madrasasining peshtoqi ham to`p zarbidan buzilib, tashqi darvozasi, darsxona eshiklari yonib ketgan. Miri Arab madrasasining peshtoqi qulab tushgan. Hazrati imom darvozasidan Guzari Nazarchagacha, Kofirobod, O`g`lon darvozasi, masjidi Kalon, Zindondan To`qimdo`zi hammomigacha batamom yonib ketgan. Buxoroning janubidan Mehtari Orif guzarininig uchdan biri, Qarshi darvozasi oldidagi guzarning yarmi, Nahor darvozasining yarim guzari yonib, kultepaga aylangan. Qarshi darvozasi ham yonib ketgan. Ko`plab Buxoroliklarning mol-mulklari yonib ketgan. Ko`p aholi boshqa viloyatlarga ketib qolgan. Shaharda 3 mingga yaqin hovli yonib, kul bo`lgan. Yosh Buxoroliklar shaharga kirib bu ahvolni ko`rib, ancha afsuslanganlar. Buxoro shahri qariyb 20 kun yongan. Yong`inni o`chirish uchun moshinalar olib kelingan. Arkdagi qariyb 300 ta imorat to`p o`qi va bombalar zarbidan yonib, ancha qimmatbaho mollar yonib ketgan. 1916 yilda Buxoro shahrida 80 ming aholi bo`lgan bo`lsa, Rus bosqinidan so`ng 60 ming aholi qolgan.⁵⁶

Chor askarlari Buxoro amiri va boylarning xazinalarini, oddiy aholining xonadonlarini talaganlar. Buxoroda qariyb 15-sentabrgacha davom etgan talonchiliklarni ko`rgan Turkkomissiya vakili G. Safarov bu voqealarni quyidagicha ta`riflagan. “Buxoroga kelgan rus qo`shinlari va qizil gvardiyachilar, eng avvalo, talonchilik va zo`ravonlik bilan shug`ullandilar. Ular hammani, hamma narsani taladilar. Umuman, ular Buxoroni talash uchun kelgan edilar.”⁵⁷ Buxorodan olingan boyliklar ikki eshelonda Moskvaga yuborilgan.

Buxoro bosib olingandan so`ng Buxoro inqilobiy qo`mitasi va Xalq Nozirlar Soveti tuzildi. Buxoro inqilobiy qo`mitasi raisi A. Muhiddinov, Xalq Nozirlar Sovetining raisi F. Xo`jayev bo`lgan. Yangi hukumat Buxoroda bir qator o`zgarishlarni amalga oshirdi. 50 ga yaqin yangi maktablar tashkil etilgan. “Tarixi nofeiy ”da ba`zi maktablar to`g`risida fikr bildirilgan: “Arki oliyda bir siyosiy harbiy maktab, Devonbegi hovuzi oldidagi Olimxon imorati passajida yana bitta siyosiy maktab, Dasturxonchi hovuzi yonidagi Xoldorbekjon hovlisida hisob va qarz maktabi, shuningdek, "Turon to`dasi", Avliyoqulbek devonbegi hovlisida sanoat maktabi, Dasturxonchi hovuzining yonidagi To`rai Chorjo`yi Mir Muhammad Siddiq Hashmat hovlisida musiqiy maktab ochib, Fitrat afandini mudir etdilar. Qozi kalon hovuzi oldida "Shams ul-orifin" maktabini ochdilar. Xiyobon guzarida "Dor ul-muallimini forsiy" maktabini ochdilar. Bundan tashqarida yana telefon (aloqa) va aeroplan maktablari ham tayin bo`ldi. Ilmi hisob, jug`rofiya, siyosiy, handasa, sarf-u nahv va boshqa ilmlar forsiy, turkiy va rus tilida ta'lim berilardi.”⁵⁸

Yangi hukumat Xo`rjin madrasasini, Pushaymon madrasasini, O`tkir qo`shbegi madrasasini va Fathali qo`shbegi madrasasini Buxoro inqilobi davrida qamoqxonaga, Hazrati Imom darvozasi ichidagi Mirzoi Urganjiy hovlisini "ikkinchi ariston" deb zindonga aylantirganlar. Inqilobning birinchi yilida Registon maydonini kengaytirib, unga “istiqlol maydoni" deb nom qo`yganlar.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “Tarixi nofeiy ” asarida XX asr boshlaridagi Buxoro amirligining siyosiy ahvoli, “Yosh Buxoroliklar” bilan amirlik o`rtasidagi munosabat, islohotlarni o`tkazishga urinishlar va uning qonga belanishi, Sovetlar hukumati va qizil armiyasining amirlikni qurol va zo`ravonlik yo`li bilan bosib olib, talagani bayon etilgan. Shu bilan birga 1920 yil urush harakatlari va unday keyingi o`zgarishlar to`liq bayon etilgan. Undagi ma`lumotlarning ko`pchiligini boshqa asrlarda uchratmaymiz.

II.BOB. BUXORO AMIRLIGINING MA`MURIY TUZILISHI.

II.1. Amir va uning vakolatlari.

Buxoro mamlakati Amudaryoning sharqiy sohillaridan, ya'ni Rossiya Pomiridan to Xivaning keng dashtlarigacha choʻzilib boradi. Rossiya bilan Buxoro oʻrtasida boʻlgan urushdan oldin 1868 yili va bolsheviklar hukumati tasarrufida(1920) boʻlgan chogʻda Buxoro shimol tarafdan Qizilqum sahrosi bilan, Gʻarb tarafdan Sirdaryo bilan hamda Qoʻqon xonligi bilan, janubdan esa Afgʻoniston, Sharqdan turkman oʻlkasi ham Xiva dashti bilan chegaradosh bo`lgan.

Buxoro aholisi uch yarim million nafardan iborat. Uning maydoni 225 000 km² , ya'ni taxminan Italiya maydoni bilan teng bo`lgan. Amirlik aholisining asosiy qismi oʻzbek, tojik, turkman, qirgʻiz, qozoq, yahudiy va arablardan iborat. Buxoroning gʻarbiy qismi, xususan, Amudaryo sohillaridan tashqari joylariga ekin ekish va dehqonchilik qilish mumkin bo`lmagan. Aksincha daryoga yaqin joylar ancha serhosil yerlar hisoblangan. Qashqadaryo, Surxondaryo, Zarafshon, Kofirnahang va Gʻiyshlar tevaragida dehqonchilik qilishgan.⁵⁹

Buxoro mamlakati yigirma sakkiz beklikga boʻlingan. Shu qarorga muvofiq Nurota, Qorakoʻl, Qaboqli, Chahorjoʻy, Qarshi, Burdoliq, Kalif, Shahrisabz, Yakkabogʻ, Kitob, Gʻuzor, Qarotegin, Boysun, Hisor, Dehnav, Qoʻrgʻon (tepa), Baljuvon, Koʻlob, Qabodiyon, Darvoz, Ro`shon bekliklari va mirliklariga boʻlinib, bu vazifalar qadim-qadim ayyomlardan buyon irsiy, ya'ni meros boʻlib qolgan. Biroq Amir Sayid Olimxon zamoniga kelib saylash usuliga oʻtilgan.⁶⁰

“Majma` ul -arqom” ma`lumotiga qaraganda amirlik yana quyidagi ma`muriy-hududiy bo`laklarga bo`lingan. Chunki bu tartibda xiroj, zakot va soliqlarni olish qulay bo`lgan. 100 tanobdan iborat sug`oriladigan yer “tuman”, 50 ming tanobdan iborati “hazora” (minglik), 25 ming tanob sug`oriladigan yer “nimhazora”, 10-15 ming tanob yer biror bir anhor (ariq)ning “obxo`r”i (sug`oriladigan), 400 tanobga ega bo`lgan mulk “qariya” va 300 tanobli yerni “mazra`a” (ekinzor) deb atalgan.⁶¹

Buxoronning tabiiy boyliklari: oltin, kumush, qoʻrgʻoshin, mis, temirlar Buxoroda koʻp miqdorda topiladi. Xususan Sharqiy qismlarda ma'danlar borki, ular to shu mahalgacha ishlab chiqilmagan. Tabiiy boyliklar ichida neft, koʻmir, gugurt, nashatirlar bor. Savdo-sotiq ishida teri, yung, shoyi gilamlar — mamlakatning tashqariga chiqaradigan asosiy mollarini tashkil etgan⁶².

Said Mansur Olimiy mang`it amirlarining shajarasini quyidagicha bergan: “Hazrat Sayidino va mavlono Muhammad sallallohi alayhi vasallam hazrat siyodat onsiyot Fotima-Zuhro, hazrat Sayid Imom Ali bin al-shahid Husayn roziolloh-hazrat Sayid Imom Muhammad Boqir bin Sayid imom Ali, hazrat Sayid Imom Ja'far Sodiq bin Sayid Imom Muhammad Boqir, hazrat Sayid imom Muso Kozim bin Sayid imom Ja'far Sodiq, hazrat imom Ali Muso Rizo bin Sayid imom Muso Kozim, hazrat Sayid imom Muhammad Naqi bin Sayid Muso Rizo, Sayid imom Ali Naqi bin Sayid imom Muhammad Taqi, Sayid imom Husayn Askari bin Sayid imom Ali Taqi, Sayid Amir Abu Muhammad bin Sayid imom Husayn Askari, Sayid Amir Jaloliddin Muhammad bin Sayid Amir Abu Muhammad, Sayid Amir Nuriddin bin Sayid Jaloliddin Muhammad, Sayid Amir Hidoyatullo bin Sayid Nuriddiya Muhammad, Sayid Amir Muhammad Mu'yin bin Sayid Hidoyatullo, Sayid Amir Abu Solih bin Sayid Muhammad Mu'yin, Sayid Amir Muhammad Taqi bin Sayid Amir Abu Solih, Sayid Amir Ali Rizo bin Sayid Amir Muhammad Taqi, Sayid Amir Muhsin bin Sayid Ali Rizo, Sayid Amir Ja'far bin Sayid Amir Muhsin, Sayid Amir Muhammad Amin bin Sayid Ja'far, Sayid Mirzo Abu Tolib Badi' Zamon bin Sayid Muhammad Amin, Sayid Shahr-bonu bent Badi' Zamon Sayid Amir Nadr Muhammad bin Shahr-bonu, Sayid Amir Subhonqulixon bin Sayid Nadr Muhammadxon, Sayid Amir Ubaydulloxon bin Sayid Subhonqulixon, Sayid Amir Abulfayzxon bin Sayid Amir Ubaydulloxon⁶⁴, Shamsiya - bonu bent Sayid Abulfayzxon, Sayid Amir Haydar bent Shamsiya - bonu⁶⁵, Sayid Amir Nasrulloxon bin Sayid amir Haydarxon, Sayid Amir Muzaffarxon bin Sayid Amir Nasrulloxon, Sayid Amir Abdulahadxon bin Sayid Muzaffarxon, Sayid Olimxon bin Sayid Abdulahadxon”⁶⁶.

Buxoroning so`nggi amiri Olimxon hisoblangan. U davlatda bir qator o`zgartirishlar qilgan. Masalan, soliqlarni kamaytirgan, din peshvolari-mullalarning, amaldorlarning maoshini ko`paytirgan, tortiq va hadyalarni man etib, gazeta chiqarishga ruxsat bergan. Amir Sayid Olimxon 1881 yilda Karmanada tugʻilgan. Soʻngra boshlangʻich tahsilni tugatgach, 1893-yilda oʻn uch yoshligida harbiy fanlardan ta'lim olish maqsadida otasi buyrugʻi bilan Moskvaga borgan. Oʻn yetti yoshgacha Qarshi viloyatida hokim bo`lgan.

Amir Olimxonning hayoti va faoliyati.

1881 — Buxoroda mangʻit oʻzbeklari sulolasidan boʻlmish Amir Olimxon Karmanada tugʻilgan.

1893 — 1896 yillar Amir Olimxon Peterburgda oʻqigan.

1896 — Amir Olimxon Peterburgdan Buxoroga qaytadi.

1898 — Amir Olimxon Nasaf viloyatiga hukmron etib tayinlanadi.

1910 — Amir Olimxon Karmana voliysi bo`lgan.

1911 — Amir Olimxon Buxoro mamlakati taxtiga oʻtiradi.

1921 — yili Amir Olimxon Afgʻonistonga o`tadi.

1944 — yili Amir Olimxon Qobilda vafot etadi.

Amir Sayid Olimxon toʻqqiz yil hukmronlik qilib, 1921 yil aprel oyida Afgʻonistonga qochishga majbur boʻlgan. Ma`lumotlarga ko`ra amirning maqbarasi Qobul shahri tevaragidagi «Shahidoni islom» («Islom shahidlari») qabristonida boʻlib, qabr toshiga ushbu soʻzlar bitilgan: «Bu qabr sohibi alam-sitamga toʻla amir boʻlmish va saltanat surmish zoti oliyning bir kaft tuprogʻidan xotira boʻlib, bu kishi Buxoroi sharifdagi mangʻitlar sulolasining yettinchi va oxirgi saodatpanoh podshohlaridan edilar. Ya'ni bu janob Allohning magʻfiratiga sazovor boʻlgan Amir Sayid Olimxon ibn marhum Amir Sayid Abdulahadxon ibn Amir Muzaffarxon ibn Amir Sayid Nasrullaxon ibn Amir Haydarxon ibn Amir Shohmurod - bu kishi ma'sum Gʻoziy laqabi bilan ham mashhur — ibn Amir Doniyolxondurlar. Bul marhumning Buxoroi sharifda amirlik saltanatining oʻninchi yilida rus kofirlari tomonidan Buxoroi sharif bosqinchilik bilan istilo qilingach, fisabililloh muhojir sifatida qoʻshni yurt boʻlgan Afgʻonistonda panoh topgan edilar. Oradan yigirma uch yil oʻtgach, 64 yil umr koʻrib, bu islom mamlakati yerida 1323 shamsiy yili savrning beshinchi shanbasi kuni va hijriy qamariyga muvofiq 1363 yili jumodil avval oyining beshinchisida (1944 yil 28 aprel kuni) bu foniy dunyodan koʻz yumdilar”.⁶⁷

Buxoro amirlari hukm yuritishlarida shariat usul va odatlariga rioya qilganlar. Buxoroning islom ulamolari amirni paygʻambar xalifasi oʻrinbosari, usul va shariat himoyachisi deb bilardi. Amirning tirikchiligi butunlay shariatga mos boʻlardi, uni buzishi mumkin emas edi. U doim shariat asnosida ish olib borgani uchun “amir al-mo`minin” deb atashgan. Buxoro amirlari butunlay mangʻitlarning oʻzbek toifasidan boʻlgan. Buxoro podshohlarining moʻgʻil odatlariga koʻra, oq kigiz ustiga tabarrukona oʻtqazilib, Sayid lar, xoʻjalar va mullolar uni yerdan koʻtarib, taxtga o`tqazib, toj kiydirganlar. Keyin Qur'onni oldiga qo`yib aytganlar, "shariat yo`lidan chiqish mumkin emas, hukmi shariatga mos kelgan ahkomlarga rioya qilib, iqror va farmonbardor bo`lish zarur", deb ont ichirganlar. Agar shariy hukumlarga, ya'ni Kalom hukmlarini buzsa, Qur'onga havola etish joiz bo`lmagan. Diniy shart-sharoitlarni tushuntirib, shoh nomiga shohona tabl(nog`ora)larga urib, "islom podshosi, amir al-mo`minin sayid amir falon ibn falonning saltanat davri bo`ldi, Olloh uning hukmronligini va sultonligini abadiy qilsin" deb jar solganlar.<sup>68</sup> Mamlakatning hamma ixtiyori uning qo`liga o`tib, hokimlarni tayinlash va ishdan olish ham amirning buyrug`i bilan bo`lgan.

Mang`it amirlarining hukmronlik yillari:

Muhammad Rahimxon – 1756-1758.

Amir Doniyolbiy(G`oziy)⁶⁹ – 1758-1785.

Amir Shohmurod(Ma`sum)⁷⁰ – 1785-1800.

Amir Haydar – 1800-1825.

Amir Nasrullo – 1825-1856.

Amir Muzaffar – 1856-1885.

Amir Abdulahadxon(Ojiz)⁷¹ – 1885-1910.

Amir Olimxon – 1910-1920.

Amir taxti oldida bir qancha Shig`ovul Mahramu Mahramboshi, mehmonxona mahramlari xizmatda turgan. Ariza va muborak nomalarni olib amirga berganlar. Hudaychi ham amir xizmatida bo`lib, amirni doim duo qilib turgan. Hudaychining mansabi Shig`ovul amalidan yuqori turgan. Safar va harakat chog`ida (uzanguda) Shig`ovul va Hudaychi amir bilan yurgan.

Amirga barcha hokimlar har yili bir necha marta sovg`a-salomlar(tortiq) berishgan. Tortiqlar ikki xil bo`lgan. Biri “tortig`i shukrona” – shukrona tortig`i bo`lib, hokim yoki biror mansabga tayilanganda berilgan. Ikkinchisi “tortig`i to`qson”<sup>72</sup> bo`lib, kech kuzda hosil yig`ib olingach berilgan.<sup>73</sup> Hadya har xil sovg`alardan iborat bo`lgan. Sovg`alarni hokimning o`g`li, yaqinlari keltirgan. Ularning yoshi 35-40 yoshdan kam bo`lmasligi kerak bo`lgan. Bular orasida otlar bo`lishi shart bo`lgan. Agar “Rahmatnoma tortiq”lari bo`lsa bitta ot, bir tugun sarpo va shirinliklardan iborat bo`lgan. Shirinliklar: 9 quticha holva, 9 dona rafinad-shakar, 9 dona nozik did bilan pishirilgan katta nonlardan iborat bo`lgan.

Buxorodagi odatga ko`ra tortiqlar 3, 5, 7, 9, 12, 15 tadan shuncha xil buyumlardan iborat bo`lgan. Masalan 9 talik tortiq bo`lsa, to`qqiz xil buyum, to`qqiztadan bo`lgan: to`qqizta tugun choponi bilan, to`qqizta ot va boshqa to`qqiztalik buyumlardan iborat bo`lgan. Eng boy hokimlar amirga ko`p xillik tortiqlar qilishgan. Boy hokimlardan birinchilikda Chorjo`y hokimi, keyin Ziyouddin, Qarshi, Hisor, Shaxrisabz hokimliklari bo`lgan. Eng katta tortiq 15 tadan shuncha xil buyumlardan iborat bo`lgan. Eng kambag`al hokimlar, Burdaliq, Kalif hokimlari beshtadan va hatto uchtadan xil tortiq yuborishgan. Amirga yuborilgan otlar qabul qilingach, ularga “manzur” deb nom berishgan.⁷⁴

Amirning uchta maxsus imomi bo`lgan. Namoz vaqtida qaysi imomning namozni boshlashini amirning o`zi belgilagan. Amir huzurida doimo, hattoki hayit bayramlari vaqtida ham imomlar faqat amirning ruxsati bilan oldinga chiqib, namozni boshlashgan. Uning ruxsatisiz hech bir imom oldinga chiqishi va namoz o`qishi mumkin bo`lmagan. Chunki amir “imom al-muslimin” –“ musulmonlar imomi” hisoblangan.⁷⁵ Mavjud guzar masjidlarining imomini tasdiqlash amirning vakolatiga kirgan.

Mirza kalon amirga kelgan ma`lumotlarni yetkazgan. Amir ularni ko`rib, muhrini qo`ygan. Amirga hujjatlarni darbon olib kelgan. “Darbon” (eshik qo`riqlovchisi, eshik oldida turuvchi) amirlikda asosiy kishi hisoblangan. Uning vakolatiga amirlik markazidagi xavfsizlik kirgan. U qamalganlarni nazorat qilish, ashaddiy jinoyatchilarni so`roq qilish kabi vazifalarni bajargan. U to`pchiboshi yoki to`pchiboshi arki oliy nomi bilan qo`shbegi kalon singari hech qachon arkni tark etmagan. Namozlarni ham arkdan tashqaridagi masjidda o`qimagan. Hatto yilda ikki marta bo`ladigan eng katta hayit bayramlarida umumiy namozni arkdan tashqarida o`qishi mumkin bo`lmagan. Qo`shbegi va darbon hech qachon amirning buyrug`isiz arkni tark etishi mumkin bo`lmagan.⁷⁶

Amir amirlikdagi barcha katta lavozimlarni o`zi tayinlagan va lavozimidan ozod etgan. Amir davlatning nafaqat siyosiy balki, diniy rahnamosi ham bo`lgan.

Mang`it amirlari davrida Karmanadagi Chorbog`i Mirzo, Chorbog`i Charmgari hamda Chorbog`i Olchin poytaxt amirlarining dam oladigan joyi sifatida ma'lum bo`lgan. Podsho har yili bu yerlarga dam olish uchun a'yonlari bilan kelgan. Yana Qarshi, Shahrisabz va Buxoro tumanlarida ham xos joylar bo`lgan. Har xil chorbog`lar va yasatilgan qasrlar boshqa joylarda ham bo`lgan.⁷⁷