Sosyal haklarin uluslararasi korunmasi
|
|  Yüklə 308 Kb.
|
Kaynak: Committee on Economic, Social and Cultural Rights – Sessions, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/sessions.htm, 05.01.2005. Çizelge 1’de görüldüğü üzere, Komite her toplantısında ortalama beşer ülkenin raporunu incelemektedir. ESK’ya sunduğu yıllık raporunda ayrı ayrı her taraf devlet raporu üzerindeki tartışmaların özetini sunmaktadır. Komite’nin raporların sunulmasıyla incelenmesi sürecini kısaltma yönündeki çabaları sonucunda 2000 yılına değin 30-36 ay arasında değişen bu süre, 12-18 aya kadar inmiştir.44 1.3.2. Yakınmalara Dayalı Koruma - Seçmeli Protokol Tasarısı Komite 1990 yılında, bireysel yakınmalara dayalı ek bir protokol tasarısı hazırlama kararı alarak, 1991 yılındaki 6. toplantısında bunu ifade etmiştir. Bu gelişme üzerine İnsan Hakları Komisyonu 1994/20 sayılı kararıyla bireysel yakınmalara olanak tanıyan bir protokol tasarısı hazırlanması amacıyla bir rapor hazırlanmasını istemiştir. 17 maddeden oluşan protokol tasarısı metni, 1996 yılında tamamlanmıştır. Tasarı, ek protokole taraf olacak devletlere yönelik olarak bireysel yakınmalara olanak tanımasının yanı sıra, hükümetlerin oluru koşuluyla ziyaretlere de imkan vermektedir. 27 Ağustos 1997’de tasarı Genel Sekreter tarafından hükümetler, hükümetler-arası kuruluşlar ve hükümet dışı kuruluşlara iletilerek gözlemleri istenmiş, iletilen gözlem ve yanıtlarla birlikte 16 Ocak 1998 tarihinde Genel Sekreter’in konuyla ilgili raporu yayımlanmıştır. İnsan Hakları Komisyonu 2001/30 sayılı kararıyla bu konuda çalışmak üzere bir bağımsız uzman atamış ve bu uzmanın önerisi doğrultusunda da, 2002 yılında bir çalışma grubu oluşturulmasına karar vermiştir.45 Protokol tasarısı üzerinde çalışma grubunun ikinci toplantısı, yukarıda belirtildiği şekilde 10-21 Ocak 2005 tarihleri arasında Cenevre’de gerçekleştirilecektir. Toplantının çalışma planına göre İnsan Hakları Yüksek Komiseri’nin açılış konuşmasının ardından özel raportörler, ILO/UÇÖ uzmanları, bölgesel uzmanlar ve sözleşme organı uzmanlarının panelleri gerçekleştirilecektir. Sonraki oturumların programına göre ise, Sözleşme’nin I. ve II. bölümleri ile III. bölümünün ek protokolle geliştirilmesine ilişkin öneriler değerlendirilecek ve özel raportörün ek protokol konusundaki görüşleri de dikkate alınarak bir başlangıç raporu hazırlanacaktır.46
Merkezi Fransa’nın kuzeydoğusundaki Strasbourg’da bulunan Avrupa Konseyi, 1949 yılında kurulmuştur. Avrupa Konseyi, kıtanın en eski siyasi örgütü niteliğini taşımaktadır. Ekim 2004 itibariyle 46 üye ülkenin üye olduğu örgüte bir ülke (Beyaz Rusya) yaptığı üyelik başvurusunun sonucunu beklemektedir, ayrıca gözlemci statüsüne sahip 5 ülke (Vatikan, ABD, Kanada, Japonya ve Meksika) bulunmaktadır.47 Öte yandan, İsrail, Kanada ve Meksika, kuruluşun Parlamenterler Meclisi’nde gözlemcisi sıfatıyla yer almaktadır. 48 Winston Churchill, 16 Eylül 1946’da Zürih’te yaptığı bir konuşmada, beş yıllık savaştan çıkmış olan “tüm Avrupa’yı İsviçre kadar özgür ve mutlu kılacak bir çareden … bir çeşit Avrupa Birleşik Devletleri’nin inşasından” söz etmekteydi. Bu düşüncelerle 7 Mayıs 1948’de Hague’da gerçekleştirilen Avrupa Kongresi ile önemli bir adım atıldı.49 Konsey’in kuruluşunu gerçekleştiren antlaşma ise, 5 Mayıs 1949’da on devlet tarafından Londra’da imzalandı.50 Kuruluşunu takip eden yaklaşık ilk 20 yıllık dönemde Avrupa Konseyi’nin önemi artarken, 70li yılların sonrasında siyasi ağırlığını giderek kaybetmiş ve Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun gölgesinde kalmıştır. 1989’dan sonra, eski sosyalist rejimlerin yıkılmasının ardından gelişmeler Konsey’in siyasal etkinliğini yeniden arttırmış ve bu devletlerin katılımıyla genişleme sürecine girmiştir.51 Avrupa Konseyi, bu ülkelerdeki demokratikleşme ve diğer alanlardaki reform çabalarına destek vermektedir. Temel organları Bakanlar Komitesi, (yarısı temsilci, yarısı ise yedek) 630 üyeli Parlamenterler Meclisi, Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi ile birlikte şu anki Genel Sekreterliği’ni İngiltere’den Terry Davis’in yaptığı 1800 kişilik güçlü bir Sekreterlik örgütünden oluşmaktadır.52 Burada dikkat çeken bir nokta, 1998 verilerine göre 1300 kişilik Sekreterlik örgütü ve daha az sayıda üye devletten oluşmasına karşın 222,3 milyon Euro olan Konsey’in bütçesinin53, 2004 tarihinde çalışanların ve üye devletlerin sayısı yükselmesine rağmen 180,5 milyon dolara kadar düşmesidir.54 Avrupa Konseyi girişimlerinin başında ulusal düzeydeki yasal düzenlemeleri birbirleri ve Konsey standartları ile uyumlu hale getirme amacıyla hazırlanan sözleşmeler gelmektedir.55 Bu anlamda Avrupa Sosyal Şartı, Avrupa Konseyi çerçevesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin sosyal haklar alanındaki karşılığını oluşturmaktadır ve onaylayan devleti hukuksal anlamda bağlayıcı nitelik taşımaktadır.56 Birleşmiş Milletler “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi” ile kıyaslandığında, ilk elden göze çarpan farklılıkları arasında bölgesel nitelik taşıması ve çeşitli defalar ek protokollerle içeriğini zenginleştiren ve koruma sistemini etkinleştiren kimi değişikliklerin gerçekleştirilmiş olması başta gelmektedir. Kapsamı gittikçe genişleyen57 Avrupa Sosyal Şartı’nın ilk metni 18 Ekim 1961’de imzaya açılmış, 26 Şubat 1965’te yürürlüğe girmiştir. Bu şekliyle ilk metni, 12 Kasım 2004 itibariyle 26 devlet onaylamış, 6 devlet ise imzalanmıştır.58 Buradaki rakamın üye sayısından epeyce az olması, şartın ek protokollerle değiştirilmesi sonrasında Avrupa Konseyi’ne üye olan devletlerin Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nı imzalamayı ve onaylamayı tercih etmesiyle açıklanabilir. Konsey’e üye 46 devlet arasında yalnızca Sırbistan-Karadağ’ın Avrupa Sosyal Şartı’nı ve hiçbir protokolünü imzalamadığı görülmektedir. Ayrıca Bosna-Hersek, Gürcistan, Liechtenstein, Rusya, San Marino, İsviçre, Makedonya, Monako ve Ukrayna’nın ise, herhangi bir sözleşmeyi imzalamakla birlikte henüz hiçbirini onaylamadığı anlaşılmaktadır.59 38 maddeden oluşan sözleşme, 19 farklı sosyal hakkı güvenceye almaktadır. Bunlar arasında çalışma, adil çalışma şartları, güvenli çalışma koşulları, adil ücret, örgütlenme ve toplu pazarlık hakları yer almaktadır. Çocukların, gençlerin ve çalışan kadınların haklarının yanı sıra göçmen işçilerle ailelerinin korunma ve yardım haklarını da kapsamaktadır.60 İlk bölümde haklar tek tek sayıldıktan sonra, İkinci Bölüm’de söz konusu haklar ayrıntılarıyla belirtilmiştir. İkinci Bölüm’deki 20. maddeden, sözleşmenin ek maddesini oluşturan 38. maddeye kadar olan kısımda ise, taraf devletlerin taahhütleri, rapor sunma ve incelenme prosedürü, ilgili organların görevleri, kısıtlamalar, uygulama ve yürürlüğe giriş konusundaki düzenlemeler yer almaktadır.
5 Mayıs 1988 tarihinde imzalanan Ek Protokol, 10. maddesinde belirtildiği şekilde üçüncü onay belgesinin iletilmesinden otuz gün sonra, 4 Eylül 1992 tarihinde yürürlüğe girmiştir.61 13 maddeden oluşan sözleşme, ilk bölümde Sosyal Şart’ın ilk metnine eklenen dört yeni sosyal hakkı tanımlamakta, sonraki bölümde ise, bu hakların ayrıntıları belirtilmektedir. İzleyen bölümlerde de, taraf devletlerin yükümlülükleri, uygulama ve onay koşulları açıklanmaktadır. Protokolün ikinci bölümünde güvence altına aldığı hakların başında, çalışma yaşamında cinsiyet ayrımcılığına karşı güvence gelmektedir. Diğer haklar ise, çalışanların bilgilendirilmesi ve karar alma sürecinde çalışanlara danışılması, çalışma ortamının iyileştirilmesi ile yaşlıların sosyal korunma hakkını içermektedir.62 Konsey üyesi 6 devletin Ek Protokol’ü imzalamadığı, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 14 devletin ise imzalamakla yetindiği görülmektedir. Geriye kalan 26 devlet Ek Protokol’ün güvenceye aldığı hakları (yada bazı hakları) kapsayan sonraki metinleri onaylamıştır.63
Yirmi yıl boyunca süren Avrupa Sosyal Şartı’nın varolan raporlara dayalı denetim sistemini iyileştirme girişimlerinin ilk sonucu olarak, 21 Ekim 1991 tarihinde Avrupa Sosyal Şartı’nı Değiştiren Protokol imzalanmıştır.64 Son maddesinde, Avrupa Sosyal Şart’ına katılan tüm tarafların Protokol’e bağlılıklarını iletmelerinden sonraki otuzuncu gün yürürlüğe gireceği belirtilen metin henüz yürürlüğe girmemiştir.65 Yürürlüğe girebilmesi için ilk Sosyal Şart sözleşmesini onaylayan beş ülkenin (Danimarka, Almanya, Lüksembourg, Türkiye, İngiltere) onayı beklenmektedir. Beş ülke (Danimarka, Almanya, Liechtenstein, Sırbistan-Karadağ ve İsviçre) sözleşmeyi imzalamamıştır. 31 devlet ise Protokol’ü yada Protokol’ü kapsayan Avrupa Sosyal Şartı’nın Gözden Geçirilmiş yeni metnini onaylamış bulunmaktadır.66 Sosyal Şart’ın etkinliğini arttırmak ve özellikle de denetim mekanizmasının işleyişini iyileştirmek amacı taşıyan sözleşmenin 23, 24, 25, 27, 28 ve 29. maddelerini değiştirmektedir. Son iki maddesi ise, Protokol’ün onay koşullarını belirlemektedir.67
Kolektif Yakınmalar Sistemi Getiren Ek Protokol, 9 Kasım 1995 tarihinde imzaya açılmış, beşinci onayın iletilmesinden otuz gün sonra 1 Temmuz 1998’de yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. 6 Ocak 2005 tarihine göre, 11 ülke Ek Protokol’ü onaylamış, 7 ülke imzalamıştır.68 Bununla birlikte Bulgaristan ile metni önceden imzalamış olan Slovenya, Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nın kolektif yakınmaya imkan tanıyan D maddesinin 2. fıkrasını kabul ettiğini bir beyanla açıklamıştır. Diğer ülkeler arasında Avrupa Sosyal Şartı’nın Gözden Geçirilmiş Şekli’ni imzalayarak dolaylı yoldan imza verenler dışında 13 ülke bu konudaki düzenlemeyi henüz imzalamamıştır.69 Metnin ilk maddeleri başvuruda bulunabilecek kuruluşları ve başvuru koşullarını, 13’e kadar olan maddeler ise başvurunun kabul edilme ve değerlendirilme sürecini ortaya koymaktadır. 16 maddeden oluşan metnin son dört maddesi onay ve yürürlüğe giriş koşullarını belirtmektedir.70
Yeni Sosyal Şart bu şekliyle 6 Ocak 2005 tarihi itibariyle, Avrupa Konsey’i üyesi 19 devlet tarafından onaylanıp 18 devletçe imzalamıştır. 9 devlet ise, herhangi bir tasarrufta bulunmamıştır.72 Altı ayrı bölüm ve bir ek bölümünden oluşan sözleşme ilk bölümünde, Şart’ın ilk şeklinde 19 olan hak sayısını 31’e çıkarmaktadır. İkinci bölümde, hukuksal güvenceye alınan sosyal hakların çerçevesi ortaya konulmakta, III. bölümde tarafların yükümlülükleri, IV. bölümde denetim yöntemi, V. bölümde sınırlamalar, uluslararası anlaşmalarla Şart arasındaki bağlantı vb. konular, VI. bölümde ise onay ve uygulama koşulları belirtilmektedir.73
Sözleşmenin kapsadığı hakların sayısı Sosyal Şart’ta yapılan değişiklikler ve ekler nedeniyle zaman içinde artmıştır. Öte yandan, her taraf devletin Şart’ın kapsadığı hakların tamamını onaylamak zorunda olmadığı ilkesi, baştan bu yana benimsenen bir ilke olarak karşımıza çıkmaktadır. Genel olarak bakılacak olursa, Şart’ın üç alanda koruma getirdiği görülmektedir:
Genel olarak bakıldığında Avrupa Sosyal Şartı’nın Gözden Geçirilmiş Şekli ile aşağıdaki 31 farklı hakkın koruma altına alındığı görülmektedir:
Görüldüğü üzere Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı pek çok alanda sosyal hakları güvence altına almaktadır. Son düzenlemeyle 31 hak güvence altına alınırken, 1961’de imzaya açılan ilk metin yalnızca ilk 19 maddeyi kapsamaktaydı. Bu maddeler arasında onaylanması zorunlu temel haklar ise, oldukça sınırlı sayıdadır. Şart’ın 1, 5, 6, 7, 12, 13, 16, 19, 20. maddelerdeki hakların onayı zorunlu tutulmuştur. 7. ve 20. maddelere Avrupa Sosyal Şartı’nın Gözden Geçirilmiş Şekli ile onay zorunluluğu getirilmiştir.76 Öte yandan Sosyal Şart’ın üç bakımdan sınırlı olduğu belirtilmektedir. Öncelikle Konsey üyeliği bağlamında ASŞ’yi onay zorunluluğu bulunmamaktadır. İkinci olarak, taraf devletlerin değişiklik içeren protokol metinlerini ve Değiştirilmiş ASŞ’yi onaylayıp onaylamadıklarına göre korunan hakların kapsamı farklılık göstermektedir. Son olarak da, taraf devletin Şart’ın bazı hükümlerini onaylamama olanağı bulunmaktadır. Bu anlamda Değiştirilmiş ASŞ’yi kabul eden devletlerin dokuz temel haktan altısını ve geriye kalan yirmi iki haktan on altı madde yada 63 fıkrayı onaylaması yeterli görülmektedir. Şart’ı ilk haliyle onaylayan devletlerin ise yedi temel haktan beşi ile beş madde yada 45 fıkrayı onaylaması zorunludur.77 2.3. KORUMA YÖNTEMLERİ Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nın IV. bölümünün C ve D maddeleri, denetim sistemine ilişkin bilgi sunmaktadır. C maddesine göre taraf devletler Şart’ta yer alan hukuksal yükümlülüklere uygunluk konusunda Avrupa Sosyal Şartı ile aynı denetime tabi olacaklardır. D maddesi ise, “kolektif yakınma” sistemini getiren Ek Protokol’e göndermede bulunmaktadır. Maddenin 2. fıkrası ise Ek Protokol’e bağlı olmayan herhangi bir devletin bildirimde bulunmak yoluyla “kolektif yakınma” yöntemini kabul ettiğini açıklama olanağı vermektedir.78 Avrupa Sosyal Şartı’nın 1961 yılında imzalanan şeklindeki koruma sistemiyle ilgili 20-29. maddelerin kapsamı şu şekildedir:
21 Ekim 1991 tarihinde imzalanan Avrupa Sosyal Şartı’nı Değiştiren Protokol, yukarıda sayılan 23, 24, 25, 27, 28 ve 29. maddeleri değiştirerek daha etkin bir denetim sistemi getirmeyi amaçlamıştır. Ancak bu Protokol’ün henüz tüm taraf devletlerce onay koşulu yerine getirilemediğinden yürürlükte olmadığını belirtmek gerekir. Buna rağmen uygulamada bu Protokol’ün birçok hükmünün yürürlüğe girdiği ifade edilmektedir.80 Kolektif yakınma yöntemine yer vermeyen ilk sözleşmeden sonra 1995’te imzalanıp, üç yıl sonra yürürlüğe giren Kolektif Yakınma Sistemi Getiren Ek Protokol ile koruma sistemine farklı bir boyut kazandırılmıştır. 16 maddeden oluşan Protokol’ün kolektif yakınmalara dayalı koruma sistemine ilişkin ilk 10 maddesinin içeriği aşağıda özetlenmiştir:
2.3.1. Raporlara Dayalı Denetim 2.3.1.1. Rapor Sunma ve İnceleme Süreci Taraf devletler, Avrupa Konseyi Genel Sekreteri’ne iki yılda bir onayladıkları hükümlere ilişkin rapor sunarlar. Ayrıca Bakanlar Komitesi, taraf devletlerden onaylamadıkları hükümler konusunda makul süreler içerisinde rapor sunmasını isteyebilir. Bu yöntemin geliştirilmesinde, UÇÖ/ILO uygulamalarından esinlendiği belirtilmektedir. Tüm rapor örnekleri uluslararası örgütlere üye işçi ve işveren kuruluşlarına gönderilir ve bu örgütlerden Hükümet Komitesi toplantılarına katılmaları istenilir. Ulusal örgütler kendilerine gönderilen raporlar konusundaki yorumlarını Genel Sekreter’e gönderebilir.82 Günümüzde taraf devletlerin Şart’ın iki farklı biçimi, 1961 tarihli ilk Soysal Şart ve 1996’da Gözden Geçirilmiş ASŞ bağlamında raporları incelenmektedir. Ayrıca raporlar, “zorunlu çekirdek maddeler” ve “diğer madde hükümleri” olarak iki farklı şekilde sunulmaktadır. Taraf devletler, tek rakamlı yıllarda en az altısını kabul etme zorunlulukları bulunan (1, 5, 6, 7, 12, 13, 16 ve 19.) maddelere ilişkin rapor sunarken, çift rakamlı yıllarda geriye kalan diğer madde hükümleri için rapor sunmaktadırlar.83 Buna göre tek rakamlı yılların 30 Haziran tarihi “zorunlu çekirdek maddeler” için son tarih olarak belirlenirken, çift rakamlı yılların 31 Mart tarihi diğer madde hükümleri için son tarihtir. Diğer madde hükümlerine ilişkin sunulan raporlar, iki farklı rapor halinde ikişer yıl arayla sunulmakta, buna göre taraf devletler “zorunlu çekirdek maddeler” için iki yılda bir, diğer madde hükümleri içinse dört yıla yayılan iki aşamalı bir süreçle rapor sunma yükümlülüğü altında bulunmaktadırlar.84 Bu sisteme göre, örneğin Gözden Geçirilmiş ASŞ kapsamında 1999-2000 yıllarına dair ilk “temel hükümler” raporunu 30 Haziran 2001 tarihinde sunan bir devletin raporuna ilişkin Bağımsız Uzmanlar Komitesi/Avrupa Sosyal Haklar Komitesi85 raporu 2002 yılında hazırlanmıştır.86 Benzeri biçimde 1961 tarihli ASŞ kapsamında 2001-2002 dönemindeki “temel hükümler” raporları 30 Haziran 2003’te sunulmuş, 8 ay kadar sonra 28 Şubat 2004’te raporla ilgili karar açıklanmıştır. Diğer madde hükümlerine ilişkin raporların incelemesinin ise, 9 ay kadar sürdüğü görülmektedir.87 2.3.1.2. Denetimle İlgili Organlar ve İşlevleri 2.3.1.2.1. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi Eski adıyla Bağımsız Uzmanlar Komitesi ve yeni adıyla da Avrupa Sosyal Haklar Komitesi, taraf devletin hazırladığı raporları, devletin kabul etmiş olduğu hükümlerine uygunluk bakımından değerlendirmektedir.88 3 Ocak 2005 tarihine göre 15 kişiden oluşan Komite üyeleri,89 taraf devletlerin sunduğu adaylar arasından Parlamenterler Meclisi tarafından seçilirler.90 Başkanlığı’nı şu an Fransız Jean-Michel Belorgey’in yaptığı Komite’de, Türkiye’den Tekin Akıllıoğlu görev yapmaktadır. 4’ü kadın, 11’i erkek üyelerden oluşan Komite üyeleri91 bağımsız hukukçulardan oluşmaktadır. Bu üyelere bir UÇÖ/ILO temsilcisi de eşlik etmektedir.92 UÇÖ/ILO temsilcisi Komite’ye danışman oy sahibi statüsüyle katılmaktadır.93 Yılda yedi kez toplanan Komite’nin 2005’teki ilk toplantısı 14-18 Mart tarihleri arasında gerçekleştirilecektir.94 Komite, devletler tarafından sunulan raporların incelenmesi sonucunda ulaştığı sonuçları yayınlar. İlgili taraf devletin mevzuatı yada uygulaması Şart’ta kabul edilen hükümlere kısmen yada tamamen uygun görülmezse sonuç olumsuz, ikna edici bulunursa ise sonuç olumlu olur. Herhangi karara varabilmek için elde yeterli veri bulunmuyorsa ise sonucun açıklanması ertelenir. Bu aşamada Komite ilgili devlete ek açıklayıcı sorular yöneltebilir. Tüm taraf devletleri ilgilendiren bir durum söz konusu ise, Komite bir “genel soru” sorabilir.95 2.3.1.2.2. Hükümet Komitesi Taraf devletlerin sunduğu raporlarla Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’nin vardığı sonuçlar Hükümet Komitesi’ne gönderilir.96 Her taraf devletin bir temsilciyle yer aldığı Hükümet Komitesi ise, yılda üç kez toplanmaktadır. Komite’nin 2005’teki ilk toplantısının 17-20 Mayıs tarihlerinde yapılması planlanmaktadır.97 Hükümet Komitesi, her yıl Bakanlar Komitesi’ne bir rapor sunar. 2002 yılında beri, 1961 tarihli Sosyal Şart ile ilgili rapora ilaveten Gözden Geçirilmiş Sosyal Şart’a ilişkin bir rapor daha sunmaktadır. 2001 yılından beri bir özet, bir de ayrıntılı (yada tam) rapor hazırlanmaktadır.98 Hükümet Komitesi, inceleme sürecinde hazır bulunmak üzere iki uluslararası işveren ve işçi örgütüne çağrı yaparak gözlemci olarak katılımlarını sağlar. Ayrıca gerekli görürse ilgili konuda uzmanlaşmış ve Konsey’e kayıtlı hükümet dışı iki uluslararası kuruluşun temsilcisine de yer verebilir. Bu şekilde toplanarak hazırlanan sonuçlar Bakanlar Komitesi’ne iletilmek üzere rapor haline getirilir. Bu rapor Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi raporu ile birlikte Bakanlar Komitesi’nin yanı sıra Parlamenterler Meclisi’ne de yollanır.99 2.3.1.2.3. Parlamenterler Meclisi Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, üye ülkelerin parlamentolarından seçilen 315 asil, 315 yedek üyeden oluşmaktadır ve üyeleri parlamentodaki güç dengesine göre seçilir.100 Parlamenterler Meclisi, iki komitenin değerlendirmeleri temelinde görüş oluşturmak üzere bir sonraki aşamada devreye girer. Bu organın görüşü, Bakanlar Komitesi’nin dikkatine sunulmak üzere oluşturulmaktadır.101 2.3.1.2.4. Bakanlar Komitesi Avrupa Konseyi’nin “karar organı” niteliğine sahip olan organ, Bakanlar Komitesi’dir. Üye devletlerin birer temsilcisinden (genelde Dışişleri Bakanları’ndan) oluşan organ kendisine iletilen rapor ve değerlendirmeleri dikkate alarak söz konusu denetim döneminin tümü ve taraf devletlere bireysel nitelikli tavsiyeler iletilmesi doğrultusunda genel bir karar almak amacıyla oylama yapmaktadır.102 Önceleri bireysel tavsiyeler yoluna pek fazla başvurmayan Bakanlar Komitesi, 1991’de denetim mekanizmasının güçlendirilmesine paralel olarak çoğunlukla karar almasını sağlayan bir karar sonucunda, son zamanlarda tavsiye kararı alma yoluna giderek daha çok başvurmaktadır.103 Tavsiye kararları genellikle devletlerin ulusal mevzuatlarında değişiklik yapılmasını amaçlamaktadır.104 Bu tavsiyelerin hukuki yaptırımı olmasa da, önemli bir karar olarak görülmektedir. Sosyal Şart’ta belirtilmemiş olmakla birlikte Avrupa Konseyi’nin insan haklarını ağır biçimde ihlal eden devletlerin üyelikten çıkarılmasına kadar varabilen yaptırımlara başvurabilmesi bile olası görülmektedir.105 2.3.2. Kolektif Yakınmalara Dayalı Koruma Avrupa Sosyal Şartı’na kolektif yakınmalara dayalı bir koruma sistemi getirme düşüncesinin, Parlamenterler Meclisi’nin 1978 yılında kabul ettiği 839 sayılı Tavsiye’ye kadar uzandığı belirtilmektedir. UÇÖ/ILO sistemindekine benzer bir yakınma sisteminin106 somut bir görünüm kazanması, 9 Kasım 1995’te imzaya açılan ve 1 Temmuz 1998’de yürürlüğe giren Ek Protokol ile mümkün olabilmiştir. Bunun dışında Avrupa Sosyal Şartı’nın Değiştirilmiş Şekli’nin IV. bölümünün D maddesine göre, Şart’ı bu şekliyle kabul eden devletler de “kolektif yakınma” sistemini benimsediklerine ilişkin bildirimde bulunabilmektedirler. 2.3.2.1. Başvuru Koşulları ve İnceleme Süreci İlgili Ek Protokol’ün 1. maddesine göre, yakınmada bulunma olanağına sahip olan üç farklı grup örgüt bulunmaktadır. Bunlar ASŞ’nin 27/2 maddesine göre Hükümet Komitesi’nin çalışmalarına katılma şansı olan uluslararası işveren ve işçi kuruluşları, Avrupa Konseyi’nde danışsal statüye sahip ve ilgili alanda yetkili olarak Hükümet Komitesi’nin listesinde yer alan hükümet dışı uluslararası kuruluşlar ile taraf ülkedeki işveren ve işçi kuruluşlarını kapsamaktadır.107 Bunların yanı sıra, Ek Protokol’e taraf devletin önceden kendi hukukuna bağlı hükümet dışı kuruluşların yakınma hakkını tanıdığını bildirmesi kaydıyla ulusal hükümet dışı kuruluşlar da bu haktan yararlanabilmektedirler.108 Yakınma sisteminde bireysel başvurulara imkan tanınmamıştır. Bunun ötesinde, yakınmada bulunan kuruluşun kendi ilgi alanına girmeyen konularda başvuruda bulunması olanaklı değildir.109 7 Aralık 2004 tarihi itibariyle ilk yakınmanın alındığı 1998 yılından bu yana şimdiye kadar 28 yakınma incelenmiş, bunlardan biri dışında tamamı kabul edilebilir bulunmuştur. 13 yakınma sonuca bağlanmış olup, bir yakınma henüz kabul edilebilirlik açısından inceleme aşamasındadır. Yakınmaların incelenme süresinin, 14 ile 24 ay arasında değiştiği görülmektedir. En çok yakınmada bulunan taraf devletlerin başında Çizelge 2’de de görülebileceği gibi Fransa gelmektedir.110 Çizelge 2.- Kolektif Yakınmaların Devletlere Göre Dağılımı
Kaynak: http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/4_Collective_complaints/List_of_collective_complaints/01List_%20of_complaints.asp#TopOfPage, 06.01.2005. Çizelge 3.- Kolektif Yakınmaların Yıllara Göre Dağılımı
Kaynak: http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/4_Collective_complaints/List_of_collective_complaints/01List_%20of_complaints.asp#TopOfPage, 06.01.2005. 2.3.2.2. İlgili Organlar ve İşlevleri 2.3.1.2.1. Avrupa Sosyal Haklar Komitesi Yakınmalar Avrupa Konseyi Genel Sekreteri’ne iletilir. Genel Sekreter yakınılan taraf devlete bilgi vererek yakınmayı hemen Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’ne gönderir. Yakınmayı hukuksal açıdan inceleme yetkisi bulunan Komite, yakınılan taraf devletten ve yakınmada bulunan kuruluştan yakınmanın kabul edilebilirliği konusunda yazılı bilgi ve gözlemler sunmasını isteyebilir. Kabul edilebilir bulunan yakınmalar konusunda Şart’ın sözleşmeci taraflarına bilgi verilir. Her iki taraftan belirli bir süre içerisinde tüm uygun açıklama yada bilgileri iletmeleri istenir. Ayrıca Ek Protokol’e taraf tüm devletlerden de kendi gözlemlerini iletmeleri istenir.111 Bu aşamada ilk Sosyal Şart bağlamında özel danışma rolü olan uluslararası işçi ve işveren kuruluşlarından gelen gözlem ve raporlar da kabul edilir. Komite daha sonra yakınmayla ilgili rapor hazırlayarak yakınmada bulunulan taraf devletin ASŞ’ye uygun davranıp davranmadığı yönündeki sonuç kararını Bakanlar Komitesi’ne iletir.112 Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’nin devrede olduğu bu süreç gizlidir; ancak yakınmada bulunulan taraf devlet ve kabul edilebilirlik kararı konularında açıklamada bulunulabilmektedir.113 2.3.1.2.2. Hükümet Komitesi Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’nden Bakanlar Komitesi’ne iletilen yakınma konusunda Hükümet Komitesi’ne danışma olanağı bulunmaktadır. Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi raporunun yeni sorunlara yer vermesi yada sözleşmeci tarafın istekte bulunması halinde Hükümet Komitesi’ne danışılabilmektedir.114 2.3.1.2.3. Parlamenterler Meclisi Parlamenterler Meclisi’nin denetim sistemi içerisindeki yetkileri azaltılmakla birlikte Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’nin hazırladığı rapor aynı zamanda bu organa da gönderilmektedir.115 2.3.1.2.4. Bakanlar Komitesi Kolektif yakınma sisteminde nihai karar yetkisi denetim sistemine doğrudan doğruya katılan Bakanlar Komitesi’ndedir. Kendisine iletilen rapora dayanılarak oylamaya katılanların çoğunluğuyla bir karar kabul eder. Raporda ASŞ’nin uygulanmasında yetersiz bir durumun saptanması durumunda ise, üçte iki çoğunlukla yakınılan taraf devlete yönelik olarak bir tavsiye kabul edebilir. Bu oylamalara yalnızca ASŞ’nin sözleşmeci tarafları katılabilir. Bakanlar Komitesi ayrıca yukarıda da belirtildiği üzere belirli durumlarda üçte iki çoğunlukla Hükümet Komitesi’ne danışma kararı da alabilmektedir.116 2.3.1.2.5. Yakınılan Taraf Devletin Görevi İlgili devlet mevzuatını yada uygulamasını değiştirmesi yönündeki tavsiye kararı uyarınca durumu düzeltmekle yükümlüdür. Bu bağlamda alınan tedbirlerle ilgili soru sorulmadan açıklama yapma görevi bulunmaktadır. Bu ödevini ASŞ’nin 21. maddesi uyarınca Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’ne sunacağı raporla yerine getirir.117 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÖZLEŞMELERİN KARŞILAŞTIRILMASI VE TÜRKİYE 3.1. İÇERİK YÖNÜNDEN ASŞ118 bölgesel, ESKHUS ise evrensel nitelikli koruma sistemleridir. Uzlaşacak tarafların sayıca az olması ASŞ’nin içerik yönünden daha zengin ve kapsamlı olmasını da beraberinde getirmektedir. Öte yandan ESKHUS, ekonomik, sosyal ve kültürel ölçekte geniş bir haklar yelpazesini kapsarken, ASŞ sosyal düzlemde özellikle çalışanların haklarını çok daha ayrıntılı olarak içermektedir. Bu açıdan bakıldığında ASŞ’de, ESKHUS’ta yer alan halkların kendi kaderlerini tayin hakkı, eğitim hakkı, kültür ve bilim hakkı gibi haklar bulunmamaktadır. Ayrıca, ESKHUS’un 3. maddesinde belirtilen kadın-erkek eşitliği, ASŞ’de iş yaşamı alanında ayrımcılık yapılmaması bağlamında belirtilmiştir. Öte yandan, çalışma hakkı kapsamında, adil çalışma koşulları, dinlenme, izin, adil ücret, eşit işe eşit ücret gibi pek çok konuda ASŞ ile ESKHUS benzerlikler göstermektedir. İlgi çekici bir nokta ise, ESKHUS 8/d maddesinde ilgili devletin yasalarına uygun olarak grev hakkını açıkça tanırken, Avrupa sisteminde grev “toplu pazarlığı” düzenleyen 6/4 madde kapsamında toplu eylem hakkı kapsamında tanımlanmasıdır. ASŞ’nin grev hakkını, “daha önce yapılan toplu sözleşmelerden doğabilecek yükümlülüklere bağlı olmak koşuluyla” sınırlı tutmasına karşılık, ESKHUS bu hakkı ülkelerin yasal düzenlemelerine bırakmaktadır. Bu anlamda grev hakkının, ASŞ’de, ESKHUS’ye kıyasla daha geniş olarak güvenceye alındığı söylenebilir. Avrupa Sosyal Şartı’nda çalışma alanında tanınan hakların kapsamının çok daha geniş olduğu görülmektedir. Bunlar arasında mesleki yönlendirme, mesleki eğitim, taraf ülkelerde iş edinme, çalışanların bilgilendirilmesi ve kendilerini ilgilendiren konularda danışılması, işten çıkarma yada işverenin acze düşmesi durumunda korunma, onurlu çalışma gibi pek çok hak vardır. Özellikle işten çıkarma konularında ASŞ’nin ESKHUS’a kıyasla daha zengin olduğu açıktır. Sosyal alanda Avrupa sisteminde diğerinden farklı biçimde yaşlıların, özürlülerin, yoksulların, çocuk ve gençlerin ve çalışan annelerin haklarının da dikkate alındığı görülmektedir. Sonuç olarak ASŞ haklara 31 maddesinde yer verirken, ESKHUS hakları 15 madde altında sınıflandırmaktadır. Değiştirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nın başta çalışma yaşamı olmak üzere evrensel sistemden çok daha kapsamlı bir hak kümesini içerdiği açıktır. 3.2. KORUMA YÖNTEMLERİ YÖNÜNDEN 3.2.1. Raporlara Dayalı Denetim Raporlara dayalı denetim özelinde incelendiğinde, Avrupa Konseyi sisteminin BM sistemine oranla daha karmaşık ve çok aktörlü olduğu görülmektedir. ESKHUS’un yetkili organı Ekonomik ve Sosyal Konsey dışında, “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi” olmak üzere iki organlı bir denetim mekanizması vardır. Komite’nin kendi içinden seçilen Toplantı-öncesi Çalışma Grubu da düşünüldüğünde toplamda üçlü bir yapı karşımıza çıkmaktadır. Ancak çalışma grubu asıl organın alt grubu olarak görülmelidir. Bu anlamda karar organı ESK olmasına karşın raporlar doğrudan Komite tarafından değerlendirilmektedir. Öyleyse, raporlara dayalı denetim sisteminin temelde tek bir organın ağırlığı altında olduğu söylenebilir. ASŞ bağlamında ise, Avrupa Sosyal Haklar Komitesi, Birleşmiş Milletler sistemindeki Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’nin görevini yerine getirmektedir. Benzeri biçimde bağımsız uzmanlardan oluşan Komite’nin BM sisteminden farklı olarak alt çalışma grubu bulunmamaktadır. Komite’nin yıllık toplantı sayısının mali olanaklarının genişliğine bağlı olarak, BM’deki benzerinden daha fazla olduğu görülmektedir. BM sisteminden farklı olarak Avrupa Sosyal Haklar Komitesi’nde UÇÖ/ILO temsilcisi de yer almaktadır. ASŞ sisteminde Hükümet Komitesi’nin de belirleyici bir rolü vardır. Devlet temsilcilerinin yer aldığı bu komite, en üst organ konumundaki Bakanlar Komitesi’ne gidecek rapora son şeklini vermek ve Bakanlar Komitesi’nin tavsiyelerine konu olabilecek durumları seçmekle görevlendirilmiştir. Hükümet Komitesi toplantılarına, uluslararası işçi ve işveren örgütleri ile uluslararası hükümet dışı kuruluşların katılabilmesi de önemlidir. Bu aşamada siyasi nitelikli bir organ olan Komite’nin bu özelliği bir ölçüde yumuşatılabilmektedir. ESKHUS sisteminde ise, Hükümet Komitesi’ne benzer nitelikli herhangi bir organ bulunmamaktadır. Siyasi bir organ niteliğindeki Bakanlar Komitesi’nin tavsiye kararına varması öncesinde, bir başka organ olan Parlamenterler Meclisi’nin de Bakanlar Komitesi’nin dikkatine sunulmak üzere danışma nitelikli görüş hazırlama olanağı vardır. Nihai organ olan Bakanlar Komitesi, ESKHUS’taki ESK’nın benzeri bir işleve sahip bulunmaktadır. Hükümetlerin talimatlarına bağlı temsilcilerin oluşturduğu Bakanlar Komitesi’nin bu nedenle değerlendirme ve tavsiyelerinde ılımlı bir çizgide durması beklenebilir.119 Raporlar incelenme süresi açısından karşılaştırıldığında, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’nin rapor inceleme süresi 12-18 ay arasında değişirken, Avrupa Sosyal Haklar Komitesi incelemesinin 8-9 ay içerisinde sonuçlandığı görülmektedir. 2000 yılı öncesine kıyasla ESKHUS sistemi içerisindeki rapor inceleme süresi kısalmış olsa da, henüz Avrupa sistemi düzeyine erişememiştir. Bu durumun iki nedeninden biri BM sisteminde taraf devletlerin sayıca fazlalılığıdır. Diğer neden ise, yılda yedi kez toplanan Avrupa Sosyal Haklar Komitesi’ne karşılık Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi’nin yılda yalnızca iki kez biraraya gelebilmesidir. 3.2.2. Yakınmalara Dayalı Koruma ESKHUS bağlamında 1990 yılında başlayan yakınmalara dayalı bir koruma sistemi geliştirme çabaları on beşinci yılına girmiş bulunmaktadır. ASŞ kapsamında 1978 yılında başlayan süreç ise, 1996’da buna ilişkin Ek Protokol’ün imzaya açılıp, 1998’de yürürlüğe girmesiyle beraber yirmi yıl sonra sonuçlanıp işlerliğe geçirilebilmiştir. ESKHUS için oluşturulan “Seçmeli Protokol Taslağı”nın, bireyler yada birey grupları temelinde protokole taraf olacak devletlere karşı yakınmada bulunma olanağı verdiği belirtilmektedir.120 Oysa Avrupa Sosyal Şartı’nın yakınma sistemi yalnızca kolektif başvuru hakkını tanımakta, üstelik bu haktan yararlanabilecek örgütleri de çok sınırlı sayıda tutmaktadır. “Seçmeli Protokol Taslağı”, şimdiki şekliyle onaylandığı takdirde yakınmalar bağlamında ASŞ mekanizmasından daha etkin bir koruma sağlayacaktır. Bununla birlikte taslağın herhangi bir şekilde kabul edilip edilmeyeceği bile halen belirsizliğini korumaktadır. 3.3. EKONOMİK, SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR ULUSLARARASI SÖZLEŞMESİ VE TÜRKİYE Türkiye ESKHUS’u, 15 Ağustos 2000 tarihinde imzaladıktan sonra, 23 Eylül 2003 tarihinde BM’ye onayladığını bildirmiştir.121 İkizi olarak bilinen “Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi” ile eş-zamanlı imzalanan sözleşmenin onaylanmasına ilişkin 4867 yasa 4 Haziran 2003 tarihinde TBMM’de kabul edildikten sonra Bakanlar Kurulu’nun 10 Temmuz 2003 tarihinde 2003/5923 sayılı kararıyla da ikinci onay işlemi gerçekleştirilmiştir.122 Dışişleri Bakanlığı, İkiz Sözleşmeler’in imzalanmasının ardından 16 Ağustos 2003 tarihinde yaptığı yazılı açıklamada, 140 civarında devletin bu sözleşmelere taraf olduğunu belirterek, Türkiye’nin sözleşmeye taraf olmayan az sayıdaki ülke arasında bulunmaktan dolayı uluslararası camiada yadırgandığını vurgulamıştır. Aynı açıklamada AB adaylığı ve AGİT yükümlülükleri kapsamında da sözleşmenin imzalanmasını gerekli kıldığı da söylenmektedir.123 Sözleşmeyi üç açıklama (beyan), bir çekince koyarak onaylayan Türkiye eğitim hakkıyla ilgili 13. maddenin 3. ve 4. fıkralarına TC Anayasası’nın 3., 14. ve 42. maddelerindeki hükümleri uygulama hakkını saklı tuttuğunu belirterek çekince koymuştur.124 Beyanlardan en dikkat çekici olanı ise sözleşme hükümlerinin sadece diplomatik ilişkide bulunan devletlere karşı uygulanacağı yönündeki maddedir. Türkiye’nin koyduğu bu çekincelere karşı çeşitli devletler itirazda bulunmuşlar, ancak bu itirazlarının sözleşmenin karşılıklı olarak yürürlüğe girmesini engellemediğini belirtmişlerdir. Söz konusu devletler ve itiraz tarihleri şu şekilde sıralanmaktadır: (Güney) Kıbrıs, 26 Kasım 2003; İsveç, 30 Haziran 2004; Yunanistan, 11 Ekim 2004; Almanya, 13 Ekim 2004; Finlandiya, 13 Ekim 2004; Portekiz, 13 Ekim 2004.125 ESKHUS bağlamında rapor sunma yükümlülüğü, ilk rapor için onay tarihinden itibaren iki yıl olarak belirlenmiştir. Türkiye’nin ilk raporunun hazırlık çalışmaları devam etmektedir. 3.4. AVRUPA SOSYAL ŞARTI VE TÜRKİYE 3.4.1. Onaylanan ve İmzalanan Sözleşmeler Avrupa Konseyi’ne, kurulduktan birkaç ay sonra 9 Ağustos 1949 tarihinde üye olan Türkiye, şimdiye kadar Avrupa Sosyal Şartı bağlamındaki 5 sözleşme ve protokolden yalnızca ASŞ’nin ilk sözleşmesini onaylamıştır. Kolektif yakınma hakkını tanıyan 1995 tarihli Ek Protokol dışındaki metinler ise imzalanmış bulunmaktadır.126 1961 tarihli ASŞ’nin 18 Ekim 1961 tarihindeki ilk imzacıları arasında bulunan Türkiye, Şart’ı neredeyse otuz yıl sonra 16 Haziran 1989 tarih ve 3581 sayılı kanunla onaylanmasını uygun bulmuştur.127 Bu yasadan sonra da, Bakanlar Kurulu ASŞ’yi onaylamıştır. Bu onay kararı, Avrupa Konseyi’ne 24 Kasım 1989 tarihinde tevdi edilmiştir. Öte yandan, Avrupa Sosyal Şartına Ek Protokol 5 Mayıs 1998, Avrupa Sosyal Şartını Değiştiren Protokol ile Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı ise 6 Ekim 2004 tarihinde imzalanmıştır.128 Avrupa Sosyal Şartı’nın 20. maddesinin 1(b) fıkrası uyarınca yedisinden beşinin kabul edilmesi istenen “zorunlu çekirdek maddeler” bağlamında Türkiye çalışma, sosyal güvenlik, sosyal ve tıbbi yardım, ailenin korunması, çalışan göçmenler ve ailelerinin korunmasını düzenleyen (1, 12, 13, 16 ve 19.) maddeleri kabul ettiğini bildirmiştir. 20. maddenin 1(c) fıkrası gereğince ise mesleki yönlendirme, mesleki eğitim, sağlığın korunması, sosyal refah hizmetlerinden yararlanma, çocukların ve gençlerin sosyal, ekonomik ve yasal düzeyde korunması, diğer taraf ülkelerde iş edinme hakkını düzenleyen maddeleri bütünüyle kabul etmiştir. Bunun yanında adil ücret hakkını düzenleyen 4. maddenin kadın-erkek arasında ücret eşitliği hakkını düzenleten 3. fıkrası ile aynı maddenin ücretlerde kesinti yapılmasını sınırlayan 5. fıkrası dışında, çocukların ve gençlerin korunma haklarını içeren 7. maddenin 3, 4, 5, 6, 8 ve 9. fıkralarını onayladığını açıklamıştır.129 Buna göre Türkiye, Şart’ın 72 fıkrasından 46’sını kabul etmiştir.130 3.4.2. Raporlara Dayalı Denetim ve Türkiye ASŞ raporlara dayalı denetim mekanizması kapsamında Türkiye, Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği’ne şu ana kadar 11 rapor göndermiş bulunmaktadır. 11 numaralı rapor, 4 Haziran 2004 tarihinde sunulmuştur. 114 sayfadan oluşan rapor ASŞ’nin 7, 11, 14, 17 ve 18 maddelerine ilişkin olarak 1 Ocak 2001 - 31 Aralık 2002 tarihleri arasındaki dönemi kapsamaktadır. Söz konusu rapor, talep edilen tarihten (31 Mart 2004) iki ay kadar sonra iletilebilmiştir.131 Şart’ın “zorunlu çekirdek maddeleri”ne ilişkin 12 numaralı raporun ise, 30 Haziran 2005 tarihine kadar yollanması gerekmektedir.132 Türkiye’nin bundan önce ilettiği raporlara ilişkin olarak Bakanlar Komitesi’nin aldığı çeşitli tavsiyeler bulunmaktadır. Bakanlar Komitesi, Bağımsız Uzmanlar (Avrupa Sosyal Haklar) Komitesi’nin olumsuz görüşleri doğrultusunda Türkiye’den aşağıdaki konulara ilişkin önlemler almasını ve bir sonraki raporunda gelişmeleri iletmesini istemektedir:
Raporlara dayalı denetim değerlendirmeleri sonucunda sosyal güvenlik, ayrımcılık yapmama, eğitim, kişilerin (dolaşımı) dolaşımı alanlarında belirli konularda ilerleme sağlandığı belirtilirken, sağlık, istihdam, eğitim, ayrımcılık yapmama, sosyal güvenlik, kişilerin (serbest) dolaşımı kapsamına giren kimi alanlarda Şart’a uymayan durumlara rastlandığı ortaya çıkmaktadır.134 SONUÇ Bu çalışmada, “İkinci Kuşak Haklar” alanındaki iki farklı uluslararası sözleşme, içerik ve koruma sistemleri bağlamında karşılaştırılmalı olarak incelenmeye çalışılmıştır. Avrupa Konseyi çerçevesinde bölgesel bir niteliğe sahip olan Avrupa Sosyal Şartı, karmaşık ve siyasi müdahalelere oldukça açık denetim süreçlerine rağmen etkili bir koruma sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye örneğinde görüldüğü üzere, tek başına raporlara dayalı denetim mekanizması bile olumlu gelişmelere yol açabilmektedir. Ayrıca, evrensel nitelikli ESKHUS’tan farklı olarak, yakınmalara dayalı denetim sistemi yedi yıla yakın zamandır işlerliğini sürdürmektedir. Ancak, ASŞ’nin eksik yönlerinin olduğunu da gözardı etmemek gerekir. Öncelikle Şart’ı onaylamanın geçerli sayılması için, maddelerin belirli bir bölümünün onaylanması yeterli görülmektedir. Bu anlamda yine Türkiye örneklenecek olursa, 72 fıkranın 46’sı onaylanarak ve böylece ASŞ’nin üçte ikisinden daha az kuralı için hukuksal yükümlülük üstlenerek Şart’ı onaylamak olanaklıdır. Ayrıca, Şart’ın çok fazla sayıda ek metinler ile değiştirilmiş olması da, taraf devletler arasında farklı uygulamalara imkan veren bir açıklık getirmektedir. Yine de, 1996’da Gözden Geçirilmiş ASŞ’nin imzaya açılması, bu alandaki boşluğu dolduran önemli bir adım olmuştur. ESKHUS’a taraf 150’den fazla devletin bulunması, denetim sisteminin ASŞ’ye kıyasla çok daha yetersiz kalmasını da beraberinde getirmektedir. ESKHUS, ASŞ gibi belirli sayıda değil tüm maddelerinin onaylanmasını temel alan bir yaklaşımın ürünüdür ve çekinceler de istisnadır. Gelecekte yakınmalara dayalı bir koruma sisteminin getirilmesi, ESKHUS’u daha etkin bir uluslararası koruma sistemi konumuna yükseltecektir. Denetim organları açısından bakıldığında, ASŞ sisteminin ESKHUS’a kıyasla siyasi müdahalelere çok daha açık olduğu görülmektedir. Özünde her iki sözleşmenin temel denetim organları, bağımsız uzmanlardan oluşuyor olsa da, ASŞ’deki denetim mekanizmasında Hükümet Komitesi, Parlamenterler Meclisi ve Bakanlar Komitesi gibi siyasi organların önemli yetki ve sorumlulukları bulunmaktadır. Bu anlamda siyasi nitelikli bir organ olarak yalnızca Ekonomik ve Sosyal Konsey’in devreye girdiği ESKHUS, daha nesnel ve bağımsız bir denetim sistemine sahip bulunmaktadır. Sonuçta, hem raporlara hem de yakınmalara dayalı koruma yöntemleri açısından her iki sözleşmenin de eksik yönlerinin olduğu ortadadır. Her iki koruma yönteminin daha etkin bir hale getirilmesi için, öncelikle denetim organlarının mali olanaklarının güçlendirilmesi gerekmektedir. Bunun ötesinde, özel ve tüzel kişilerin bu sözleşmeler karşısında “uluslararası hak öznesi” kimliğini güçlendirecek köklü değişikliklere ihtiyaç bulunmaktadır. ESKHUS örneğinde, yakınmalara dayalı koruma sisteminin geliştirilmesi yönünde siyasi irade eksikliği olduğu göze çarpmaktadır. Başta hükümet dışı kuruluşlar olmak üzere, konuya duyarlı tüm kesimlerin bu doğrultuda çaba harcaması gereklidir. ESKHUS’a kıyasla daha etkin bir denetim sistemine sahip olan ve toplu yakınmalara dayalı koruma sistemi ile de denetim sistemi daha da güçlendirilmiş olan ASŞ’nin, denetim sürecindeki siyasi müdahalelerin azaltılması ve bağımsız uzmanların oluşturduğu Komite’nin gücünün arttırılması, sistemin etkinliğini ve hukuksal anlamda bağımsızlığını arttırabilir. Böylece uluslararası hak öznelerine dayalı bağımsız bir hukuk sisteminin altyapısı oluşturulmuş olacaktır. KAYNAKÇA I. KİTAPLAR Akıllıoğlu, Tekin, (1995), İnsan Hakları: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, A.Ü. S.B.F. İnsan Hakları Merkezi Yayınları, Ankara. (Gen. Ed.) Bedjaoui, Mohammed, (1991), International Law: Achievements and Prospects, UNESCO, Dordrecht. Buergenthal, Thomas, (1990), International Human Rights, West Publishing Co., Minnesota, 1990. Gülmez, Mesut, (Mayıs 2004), Birleşmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara. (Yay. Haz.) Gülmez, Mesut, (1993), Avrupa Sosyal Şartı ve Türkiye Kolokyumu, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara. Kaboğlu, İbrahim Ö., (1994), Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, İstanbul. Kenny, Tom, (1998), Sosyal Hakları Avrupa’nın Her Yerinde Uygulatalım, (Çev. Akıllıoğlu, Tekin), A.Ü. S.B.F. İnsan Hakları Merkezi Yayınları, Ankara. United Nations, (1983) Basic Facts about the United Nations, United Nations Publication, New York. II. MAKALELER Gülmez, Mesut, (1998), “Geliştirilen İçeriği ve Etkinleştirilen Denetim Sistemi ile Yeni Avrupa Sosyal Şartı”, Prof. Dr. Metin Kutal’a Armağan, Türk Ağır Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası, Ankara, s. 327-358. Sur, Melda, (1997-98), “Sosyal Hakların Uluslararası Alanda Korunma Sistemleri”, İnsan Hakları Yıllığı / Cilt 19-20, TODAİE, Ankara, s. 65-91. III. ELEKTRONİK ORTAM KAYNAKÇASI About the Council of Europe, http://www.coe.int/T/e/Com/about_coe/, 06.01.2005. Additional Protocol to the European Social Charter Providing for a System of Collective Complaints, http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/158.htm, 06.01.2005. Akıllıoğlu, Tekin, “’Avrupa Sosyal Şartı’ Üzerine Bazı Gözlemler”, Türk İdare Hukuku Sitesi, http://www.idarehukuku.gen.tr/akillioglu-sosyalsart.htm, 06.01.2005. A short History of the Council of Europe, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/10_points_intro.asp, 06.05.2005. Avrupa Konseyi, http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/akpm/orta/main_genel.html, 06.01.2005. Avrupa Sosyal Şartı, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_35.htm, 06.01.2005. Avrupa Sosyal Şartı (değiştirilmiş şekli), http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_163.htm, 06.01.2005. Avrupa Sosyal Şartı'na Ek Protokol, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_128.htm, 06.05.2005. Avrupa Sosyal Şartını Değiştiren Protokol, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_142.htm, 06.01.2005. Biz kimiz?, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/konsey/bizkimiz.htm, 06.01.2005. BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, (3 Ekim 2000) http://www.belgenet.com/arsiv/bm/bmekohak.html, 05.01.2005. Calender of sessions, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/2_ECSR_European_Committee_of_Social_Rights/Calendar_of_sessions_2005.asp#TopOfPage, 06.01.2005. Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/, 05.01.2005 Committee on Economic, Social and Cultural Rights – Members, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/members.htm, 05.01.2005. Committee on Economic, Social and Cultural Rights – Sessions, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/sessions.htm, 05.01.2005. Committee on Economic, Social and Cultural Rights - Working Methods,http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/workingmethods.htm, 05.01.2005. The Council of Europe's Member States, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/default.asp, 06.01.2005. Dışişleri Bakanlığı Açıklaması, http://www.belgenet.com/arsiv/dip16082000.html, 06.01.2005. Follow-up to the Conclusions : Governmental Committee, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/3_Reporting_procedure/3_Follow-up_to_the_Conclusions/, 06.01.2005. Frame Full List of Treaties, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/CadreListeTraites.htm, 06.01.2005. 3. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights New York 16 December 1966, http://www.ohchr.org/english/countries/ratification/3.htm, 02.01.2005. Key Dates, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/dates.asp, 06.05.2005. List of declarations made with respect to treaty, http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=035&CM=8&DF=1/7/05&CL=ENG&VL=1, 07.01.2005. List of members, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/2_ECSR_European_Committee_of_Social_Rights/List_of_members.asp#TopOfPage, 06.01.2005. 2005Meetings, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/3_Reporting_procedure/3_Follow-up_to_the_Conclusions/2005Meetings.asp#TopOfPage, 06.01.2005. Open-ended working group to consider options regarding the elaboration of an Optional Protocol to the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Geneva, 10 – 21 January 2005, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/group.htm, 05.01.2005. Pre-Session documents, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/document.htm, 05.01.2005. Pre-Session documents, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/docs/programmeofwork.doc, 05.01.2005. Reports submitted by states, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/3_Reporting_procedure/1_State_Reports/, 06.01.2005. Turkey Factsheet 2004, http://www.coe.int/T/E/Human%5FRights/Esc/3%5FReporting%5Fprocedure/4%5FSurvey%5Fby%5Fcountry/Turkey_Factsheet_2004.asp#TopOfPage, 07.01.2005. Turkey 11th report, http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/3_Reporting_procedure/1_State_Reports/Social_Charter/XVII-2/Turkey%2011th%20report.asp#TopOfPage, 07.01.2005. UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.stopvaw.org/UN_Committee_on_Economic__Social_and_Cultural_Rights.html, 05.01.2005. UN - ECOSOC: Members and Officers, http://www.un.org/esa/coordination/ecosoc/members.htm, 05.01.2005. UNESCO, http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID=4064&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html, 05.01.2005. United Nations Economic and Social Council, http://www.un.org/esa/coordination/ecosoc/about.htm#topic_03, 05.01.2005. WCDSearch, http://www.coe.int/T/CM/System/WCDsearch.asp?ShowRes=yes&BeginDate=01/01/1949&DocType=docRecommandation&SectorLevel=levCMPlenary&Geo=geoTurkey&Language=lanEnglish&Sector=secCM&CritTitle=Recommendations%20of%20the%20Committee%20of%20Ministers%20concerning%25, 07.01.2005. http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/1_General_Presentation/Sig+rat_nov_2004.pdf, 06.01.2005. http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/3_Reporting_procedure/1_State_Reports/Systeme1996_RN-1.pdf, 06.01.2005. http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/4_Collective_complaints/List_of_collective_complaints/01List_%20of_complaints.asp#TopOfPage, 06.01.2005. http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.asp?NT=163&CM=8&DF=1/6/05&CL=ENG, 06.01.2005. http://conventions.coe.int/Treaty/EN/CadreListeTraites.htm, 06.01.2005. 1 List of Member States - http://www.un.org/Overview/unmember.html, 02.01.2005. 2 Mesut Gülmez, Birleşmiş Milletler Sisteminde İnsan Haklarının Korunması, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara, Mayıs 2004, s. 227. 3 Council of Europe - http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/default.asp, 02.01.2005. 4 İbrahim Ö. Kaboğlu, Özgürlükler Hukuku, Afa Yayınları, İstanbul, 1994, s. 266, dipnot 2. 5 United Nations, Basic Facts about the United Nations, United Nations Publication, New York, 1983, s.1. 6 Tekin Akıllıoğlu, İnsan Hakları: Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, A.Ü. S.B.F. İnsan Hakları Merkezi Yayınları, Ankara, 1995, s. 374-5. 7 a.g.e, s. 190. 8 Kéba Mbaye, “Human Rights and Rights of Peoples-Introduction”, (Gen. Ed.) Mohammed Bedjaoui, International Law: Achievements and Prospects, UNESCO, Dordrecht, 1991, s. 1050. 9 a.g.m., s. 1050-51. 10 Michéle Jacquart, “Economic, Social and Cultural Rights”, (Gen. Ed.) Mohammed Bedjaoui, International Law: Achievements and Prospects, UNESCO, Dordrecht, 1991, s. 1085. 11 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 227. 12 3. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights New York 16 December 1966, http://www.ohchr.org/english/countries/ratification/3.htm, 02.01.2005. 13 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 232-3. 14 Gérard Cohen-Jonathan (derl. ve yorumlayan), La protection internationale des droits de l’homme: II. Organisation universelles, Documents d’études, No 3.06, édition 1999, La documentation française, Paris, 1999, s. 18’den aktaran a.g.e, s. 232-3. 15 UN - ECOSOC: Members and Officers, http://www.un.org/esa/coordination/ecosoc/members.htm, 05.01.2005. 16 United Nations Economic and Social Council, http://www.un.org/esa/coordination/ecosoc/about.htm#topic_03, 05.01.2005. 17 a.g.e., s. 233. 18 Nicolas Valticos, “International Mechanisms for the Protection of Human Rights”, (Gen. Ed.) Mohammed Bedjaoui, International Law: Achievements and Prospects, UNESCO, Dordrecht, 1991, s. 1152. 19 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 233-4. 20 Committee on Economic, Social and Cultural Rights – Members, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/members.htm, 05.01.2005. İlgili kaynakta görev süreleri dolan üyeler yerine yeni üye seçilip seçilmediğine dair bilgi bulunmamaktadır. 21 Committee on Economic, Social and Cultural Rights – Sessions, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/sessions.htm, 05.01.2005. 22 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 234. 23 UNESCO, http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID=4064&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html, 05.01.2005. 24 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/, 05.01.2005. 25 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 247. 26 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/, 05.01.2005. 27 Open-ended working group to consider options regarding the elaboration of an Optional Protocol to the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, Geneva, 10 – 21 January 2005, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/group.htm, 05.01.2005.28 Toplantılar ve protokol hazırlık çalışmalarıyla ilgili kapsamlı belgeler için: Pre-Session documents, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/document.htm, 05.01.2005. 29 BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi, (3 Ekim 2000) http://www.belgenet.com/arsiv/bm/bmekohak.html, 05.01.2005. 30 T. Akıllıoğlu, 1995, s. 200-1. 31 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 231. 32 a.g.e., s. 232. 33 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/, 05.01.2005. 34 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 235-7. 35 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/, 05.01.2005. 36 Committee on Economic, Social and Cultural Rights - Working Methods,http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/workingmethods.htm, 05.01.2005. 37 a.g.y., 05.01.2005. 38 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 240. 39 UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights, http://www.stopvaw.org/UN_Committee_on_Economic__Social_and_Cultural_Rights.html, 05.01.2005. 40 Committee on Economic, Social and Cultural Rights - Working Methods,http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/workingmethods.htm, 05.01.2005. 41 a.g.e., 05.01.2005. 42 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 242. 43 Committee on Economic, Social and Cultural Rights - Working Methods,http://www.ohchr.org/english/bodies/cescr/workingmethods.htm, 05.01.2005. 44 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 241. 45 M. Gülmez, Mayıs 2004, s. 247-9. 46 Pre-Session documents, http://www.ohchr.org/english/issues/escr/docs/programmeofwork.doc, 05.01.2005. 47 About the Council of Europe, http://www.coe.int/T/e/Com/about_coe/, 06.01.2005. 48 The Council of Europe's Member States, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/default.asp, 06.01.2005. 49 A short History of the Council of Europe, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/10_points_intro.asp, 06.05.2005. 50 Key Dates, http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/dates.asp, 06.05.2005. 51 Avrupa Konseyi, http://www.tbmm.gov.tr/ul_kom/akpm/orta/main_genel.html, 06.01.2005. 52 About the Council of Europe, http://www.coe.int/T/e/Com/about_coe/, 06.01.2005. 53 Biz kimiz?, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/konsey/bizkimiz.htm, 06.01.2005. 54 About the Council of Europe, http://www.coe.int/T/e/Com/about_coe/, 06.01.2005. 55 Biz kimiz?, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/konsey/bizkimiz.htm, 06.01.2005 56 İ. Ö. Kaboğlu, 1994, s. 266. 57 Tom Kenny, Sosyal Hakları Avrupa’nın Her Yerinde Uygulatalım, (Çev. Tekin Akıllıoğlu), A.Ü. S.B.F. İnsan Hakları Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s. 8. 58 http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/1_General_Presentation/Sig+rat_nov_2004.pdf, 06.01.2005. 59 a.g.y., 06.01.2005. 60 Thomas Buergenthal, International Human Rights, West Publishing Co., Minnesota, 1990, s. 117. 61 T. Kenny, 1998, s. 8. 62 Avrupa Sosyal Şartı'na Ek Protokol, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_128.htm, 06.05.2005.63 http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/1_General_Presentation/Sig+rat_nov_2004.pdf, 06.01.2005. 64 Mesut Gülmez, “Geliştirilen İçeriği ve Etkinleştirilen Denetim Sistemi ile Yeni Avrupa Sosyal Şartı”, Prof. Dr. Metin Kutal’a Armağan, Türk Ağır Sanayi ve Hizmet Sektörü Kamu İşverenleri Sendikası, Ankara, 1998, s. 328. 65 Frame Full List of Treaties, http://conventions.coe.int/Treaty/EN/CadreListeTraites.htm, 06.01.2005. 66 http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/1_General_Presentation/Sig+rat_nov_2004.pdf, 06.01.2005. 67 Avrupa Sosyal Şartını Değiştiren Protokol, http://www.avrupakonseyi.org.tr/tur/antlasma/aas_142.htm, 06.01.2005. 68 http://conventions.coe.int/Treaty/EN/CadreListeTraites.htm, 06.01.2005. 69 http://www.coe.int/T/E/Human_Rights/Esc/1_General_Presentation/Sig+rat_nov_2004.pdf, 06.01.2005. |