Randi Kristin Strand Med gardsnamnregister utarbeidd av Bjørn Austigard

Matrikkelen vert forkasta

Trass i at eit stort arbeid var lagt ned med den nye landsomfattande matrikkelen⁵⁷, enda det heile med at arbeidet vart nedlagt ved kongeleg resolusjon 8. desember 1724: ”At bemeldte nye Matruculs-Verk ganske og aldeles skal være ophævet, og at det i Norge herefter skal forblive ved den gamle Matrucul og de sædvanlege Skattebreve.” ⁵⁸ Årsakene til at matrikkelen vart forkasta var derimot mange, og ikkje alle handla direkte om matrikuleringa. Matrikkelen hadde motstandarar høgt oppe i systemet: Det dreidde seg om profesjonskamp, intrigar og maktkamp mellom embetsmenn, sjalusi og misunning i kampen om kongens velvilje, frykt for intern uro i Noreg og sist men ikkje minst om storpolitikk som munna ut i spørsmålet om nordmenns truskap i den dansk-norske unionen.

Intrigar og maktkamp

I København hadde bisp Deichmann mange fiendar på grunn av sitt spesielle tilhøve til kongeparet. Spesielt oversekretæren i Krigskollegiet, kammerherre⁶⁰ Christian Carl Gabel, var ein arg motstandar. Gabel var sonen til tidlegare visestatthaldar i Noreg, Fredrik Gabel. Han var ein dyktig mann som stod kongen nær. Antakeleg har han kjend sin eigen posisjon truga av Deichman. Gabel hadde alt før granskingskommisjonen vart nedsett målet klart: ”den Matrikul forretning skal over ende.” Nobel var på si side redd for å bli tilsidesett i arbeidet og hadde difor eit skiftande tilhøve til Deichman.⁶¹ Men stort sett støtta desse to opp om kvarandre. Både Nobel og Deichman hadde stor økonomisk eigeninteresse i å få matrikkelarbeidet i hamn, for kongen ville ikkje løne dei før matrikkelen var ferdig og godkjent. Nobel hevda sjølv at han la ut 6000 riksdalar i alle dei åra han arbeidde med saka.⁶² I tillegg kom den prestisjen dei ville få om matrikkelen gjekk igjennom som ein viktig motivasjonsfaktor for begge.

Storpolitikk

Atmosfæren i København i 1724 var heller ikkje den aller beste. Biskop Deichmann oppfatta at mange sådde tvil om den norske truskapen ovanfor kongen i hovudstaden. I København vart det sagt at nordmenn var ”Egennyttige, Vankelmodige, Ubestandige og altid Misfornøyede”. Dette uroa bispen, og i eit forsvarsskrift til kongen fann han det naudsynt å syne til nordmennenes innsats og truskap under den store nordiske krig: Ein innsats som burde vere til eksempel for alle nasjonane i verda.⁶⁵ Bispen, som ville ha matrikkelen godkjent, prøvde å overtyde kongen om at den nye matrikkelen ville ha positiv innverknad på truskapen til dei norske bøndene sidan den gamle matrikkelen var så urettvis.

Når dette likevel ikkje hjelpte noko særleg, låg nok årsaka i to rettssaker om landssvik og forræderi frå 1722 og 1723. Den første saka mot Povel Juel frå Trondheim gjekk på nokre høgtsvevande planar om vondsinna samarbeid med den russiske tsaren. Russland hadde vore alliert med Danmark-Noreg under den store nordiske krig, men slike stormaktsalliansar var gjerne flyktige og ein fordelaktig situasjon kunne fort endre seg. I Danmark var ein redde for at russarane skulle ta seg til rette både i Slesvig-Holstein, Sverige og Nord-Noreg. Povel Juel hadde tidlegare vore amtmann i Lister og Mandal amt, men vart avsett. Han hadde store planar som han mislukkast med, og han ville difor hemne seg på motstandarane sine. Saman med ein tidlegare svensk general og ein svensk major ville han med tsarens hjelp ta Grønland, Island, Færøyane og Noreg frå Fredrik IV og Danmark. Som takk skulle den russiske tsaren få ein koloni på Grønland mot at Juel sjølv vart løna med ein høg tittel. Juel vart derimot teken, og under tortur oppgav han fleire medlemmer i den norske Overhoffretten som tilhengjarar av planane. Granskarane av saka fann likevel ikkje hald i dette. Derimot kunne etterretninga føre prov for at Juel hadde korrespondert med tsaren og dessutan gjort tingingar med tsarens utsending i København. Juel vart dømt for landssvik og avretta på Nytorv i København.⁶⁶

Same år kom Kommerseassesor⁶⁷ Peter Ryssel, som hadde bakgrunn frå Skien, med sterke skuldingar både mot Nobel og Deichman. Han meinte det eigentlige føremålet med matrikuleringa var å skape uro og opprør i Noreg for å få landet rive laus frå Danmark. Ryssel hadde ei problematisk fortid med mange prosessar og jamvel dom og fengselsopphald for underslag. Han var ein bitter mann som ikkje hadde oppnådd den framgangen i livet som han ønskte. Ryssel hadde kontakt med presten Hans Trojel i Christianshavn. Trojel retta dristige skuldingar mot dronninga og hennar næraste medarbeidarar. Både Ryssel og Trojel vart arresterte og fengsla på Munkholmen ved Trondheim. Trojel fekk dødsdom. Ryssel mista ære og gods. Desse sakene skapte naturleg nok ei mistru i København mot alt som kunne skape uro og aksjonar, ein var redde for at noko alvorleg kunne skje i Noreg.⁶⁸