Qäzänfär Räcäbov Azärbaycan Pedaqojì Rus dìlì vä

Tarìxì öyränmäyìn elmì-prak­tìk ìdrakì ähämìyyätì ìlä yanaåí tär­bìyävì ähämìyyätì dä vardír. Gänc näsìl tarìxì öyränmäklä özü­nün cämìyyät qaråísínda borcunu vä väzìfälärìnì därk edìr, beynälxalq münasìbätlärdän vä ölkänìn daxìlì häyatínda baå verän hadìäslärdän düzgün nätìcä çíxarmaõí bacarír. Ta­rìx gänclärdä sìyasì sayíqlíq, düå­män hansí cìldä gìrìrsä gìrsìn onu tanímaq bacaríõí vä ona qaråí baríåmazlíq ruhu tärbìyä edìr. Ta­rìx gänclärì ìgìd, märd, mätìn, mü­barìz vä düåmänä qaråí amansíz ol­maõa çaõírír. Müasìr ìnsan ulula­rí­nín tarìxì täcrübäsìnì öyränmäk­lä baå verän hadìsälärì tählìl et­mäk, qìymätländìrmäk, qärar çíxar­maq vä cämìyyätìn ìdarä olunmasínda åüurlu surätdä ìåtìrak etmäk vär­dìå­lärìnä yìyälänìr.

T
Qädìm Sümär pìktoqrafìya - åäk­lì yazísín­dan nümunälär:
1-ìnsan baåí, 2-öküz baåí, 3-ìnäk baåí, 4-qoyun, 5-ov tulasí, 6-gözätçì ìtì, 7-síõín, 8-daõ keçìsì, 9-donuz, 10-qaban, 11-su quåu, 12-balíq, 13-arpa sünbülü, 14-yazlíq buõda növü olan pärnìc sünbülü, 15-xíå, 16-burõu, 17-dämìrçì küräsì, 18-qamíå koma, 19-ev, mä'bäd, 20-äkìnçìlìk ìlahäsì olan Ìnannanín /vä ya Ìnnìnìn/ rämzì ìåaräsì.
arìx elmì vasìtäsìlä bäåä­rìy­yät özünün maddì vä mä'nävì häya­tí­nín bìr neçä mìn ìllìk täcrü­bä­sì­nì bü günä qädär qoruyub saxlaya bìl­mìådìr. Cämìyyätìn än qädìm ta­rìxì åìfahì xalq yaradícílíõínda, e.ä.III mìnìllìyìn baålanõícíndan ìsä gìl lövhälär üzärìndä häkk olun­muå, sümärlärä [1] mäxsus pìk­toq­rafìya /åäklì yazí, - bax: älavä cäd­väl/ vä mìxì yazílarda öz äksìnì tapmíådír [2]. Qädìm Sümär vä Ak­kad mänbälärìndän baålayaraq bütün qädìm vä orta äsrlärìn tarìxì qay­naq­larí Ìkìçayarasí, Mìsìr, Çìn, Hìn­dìstan, Ìran, Turan, Qafqaz vä Av­ropa ölkälärìndä baå verän hadì­sä­lärìn xronìkasí vä ìcmalíndan ìbarät olmuådur. Hämìn mänbälärdä öy­ränìlän ölkänìn täbìätì, coõra­fì­yasí, tarìxì vä etnoqrafìyasí haq­qín­da kompleks vä ümumì mä'lumat verìlìrdì.

Tarìxìn öyränìlmäsì uzun müd­dät empìrìk vä täsvìrì xarakter da­åímíådír. Yalníz XIX äsrdä el­mì metodologìyanín tätbìqì nätìcä­sìn­dä tarìx elmì yarandí. Tarìx elmì öz täåäkkülü prosesìndä, täbìät elm­lärì tarìxì vä cämìyyät tarìxì ol­maqla, ìkì hìssäyä bölündü. Müa­sìr dövrdä tarìx elmì dedìkdä, mähz cä­mìyyät elmlärì näzärdä tutulur.

Cämìyyät tarìxì XIX äsrìn or­ta­larínda üç müstäqìl tarìx elmì kì­mì formalaåír: mülkì tarìx /ay­rí-ayrí ölkälär üçün o, Vätän ta­rìxì dä adlanír/, arxeologìya vä et­noq­rafìya. Mülkì tarìx-cämìyyätìn so­sìal-ìqtìsadì vä sìyasì proses­lä­rì­­nìn tarìxìnì, arxeologìya-tarì­xì abìdälärìn vä torpaõín altínda qal­míå maddì mädänìyyät nümunä­lä­rì­nìn tarìxìnì öyränìrsä, etnoqra­fì­ya-xalqlarín canlí maddì vä mä'­nä­vì mädänìyyätìnì, täsärrüfat vä aìlä mäìåätìnì, adät vä än'änä­lä­rì­nì, xalq­larín täåäkkülü vä Yer küräsì­nä yayílmasí prosesìnì vä mädänì-tarìxì älaqälärìnì öyränìr.

Etnoqrafìya yunanca etnos /xalq, tayfa/ vä qrapo /yazíram, yä'nì täs­vìr vä tädqìq edìräm/ sözlärìndän yaranmíådír. "Etnoqrafìya" anlayí­åí ìlä yanaåí bìr síra ölkälärdä "etnologìya" /sözün tärkìbìndäkì "lo­­gìka" yunanca "loqos"-dan götü­rül­müådür kì, bu da "söz", "bìlìk", "elm" mä'nalaríní verìr/ anlayíåí da ìålädìlìr. Eynì elmìn ìkì adí­nín olmasínín tarìxì kökü vardír. Ìlk vaxtlar etnoqrafìyaní tarìx el­mìnä qaråí qoyur, onu coõrafìya, psì­xologìya vä hätta bìologìya elm­lä­rì qrupuna aìd edìrdìlär. Buna säbäb mürtäce ìrqçì näzärìyyälärìn tä'sìrì ìdì. Hämìn näzärìyyälär bä­åä­rìyyätì "tarìxì", "mädänì" xalq­lar /kulturvolker/ vä "qeyrì-mädänì", "täbìì" xalqlar /Naturvolker/ olmaq­la ìkì hìssäyä ayírírdílar vä elä he­sab edìrdìlär kì, tarìx elmì yal­níz Avroranín ìnkìåaf etmìå "mä­dä­nì" xalqlaríní, etnoqrafìya ìsä "qeyrì-mädänì", "täbìì" xalqlarí öy­rän­­mälìdìr. Sonralar "mädänì" xalq­­larín mädänìyyät vä mäìåätìnì, adät vä än'änälärìnì öyränmäk zä­ru­rätì meydana çíxdí. Hämìn vaxta qädär etnoqrafìya "az ìnkìåaf et­mìå" xalqlarí öyrändìyì üçün, "mä­dä­nì" xalqlarí öyränän elmì etno­lo­gìya adlandírdílar. Almanìyada ìsä bìr müddät etnoqrafìya vä etno­lo­gìya täkcä tädqìqat obyektlärìnä gö­rä deyìl, häm dä tädqìqat metod­la­rí­na görä, hätta müxtälìf elmlär kì­mì färqländìrìlìrdìlär. Burada et­noq­rafìya sírf täsvìrçì elm kìmì, etnologìya ìsä etnoqrafìyanín ver­dìyì faktlarí ümumìläådìrmäk yolu ìlä bäåär mädänìyyätìnìn ìnkìåaf qanunauyõunluqlaríní ìzah etmälì olan bìr elm kìmì baåa düåülürdü. Son­ralar ìsä etnoqrafìya vä etno­logìya elmlärì tädrìcän bìr-bìrìnä yaxínlaåíb qaríådílar vä hazírda etnoqrafìya vä etnologìya anlayíå­la­rí eynì elmìn adíní bìldìrän sìnonìm sözlär kìmì ìålädìlìrlär.

Etnoqrafìya bä'zì Qärb ölkä­lä­rìndä arxeologìyanín ìbtìdaì ìc­ma dövrünü öyränän hìssäsì vä an­tro­pologìya ìlä vahìd bìr elm åäk­lìndä bìrläådìrìlìb "antropolo­gì­ya" /sözün tärkìbìndäkì "antropos" yu­nanca "ìnsan" demäkdìr/ adlan­dí­rí­lírdí. Hämìn ölkälärdä "antro­po­logìya" elmì "fìzìkì antropo­lo­gìya" /bìzìm baåa düådüyümüz ìnsan haqqínda elm olan antropologìya mä'nasínda/ vä "mädänì antropolo­gì­ya" /bìzìm baåa düådüyümüz etnoq­ra­fìya vä qìsmän dä arxeologìya mä'na­sín­da/ olmaqla ìkì hìssäyä bölünür­dü. Bu amìl etnoqrafìyanín antropo­lo­gìya ìlä síx älaqäsì olduõunu gös­tärìr. Etnoqrafìya elmì xalqlarín etnogenezì mäsälälärìnìn öyränìl­mä­sìndä antropologìya elmì ìlä bìr­­­gä çíxíå edìr.

Etnoqrafìyaya än yaxín elmlär ìsä, qeyd etdìyìmìz kìmì, mülkì ta­rìx vä arxeologìyadír. Ìbtìdaì ìc­ma quruluåu vä etnìk tarìx mäsä­lälärìnì öyränmäkdä etnoqrafìya mül­­kì tarìxlä yaxínlaåír. Här han­sí bìr xalqín maddì vä mä'nävì mä­dänìyyätìnì öyränärkän etnoqrafìya arxeolojì materìallara müracìät edìr. Arxeologìya da öz növbäsìndä ta­rìxì abìdälärì tädqìq edärkän qä­dìm ähalìnìn maddì mädänìyyät ta­rìxìnì bärpa etmäk üçün etnoqrafìk materìallardan ìstìfadä edìr. Azär­baycan Elämlär Akademìyasínín müx­bìr üzvü, professor T.Bünyadov çox gözäl müqayìsä apararaq arxeo­lo­gìyaní tarìx elmìnìn ìxtìraçísí, etnoqrafìyaní ìsä onun bärpaçísí adlandírmíådír[3].

Etnoqrafìya hämçìnìn epìk vä bädìì xalq yaradícílíõínín öyrä­nìl­mäsìndä folklor, mädänìyyät ta­rìxì, sänätåünaslíq vä konkret so­sìa­logìya elmlärì ìlä, xalqlarín dìl qohumluõu vä etnìk proseslärìn öyränìlmäsìndä dìlçìlìk elmì ìlä, etnìk proseslärlä täbìì mühìtìn qar­åílíqlí älaqälärì, etnìk kartoq­rafìyalaådírma vä etnìk demoq­ra­fìya mäsälälärìndä coõrafìya elmì ìlä bìr síra baåqa elmlärlä síx älaqädardír. Etnoqrafìya elmì mähz hämìn elmlärlä qaråílíqlí älaqä sa­yäsìndä tädqìq olunan mövzu vä predmetì kompleks halínda öyränä bìlìr.

Etnoqrafìyanín ìlk mänbä­lä­rì qaråílíqlí münasìbätdä olan xalq­la­­rín bìr-bìrìnì öyränmäk ehtìya­cín­dan doõmuådur. Ìqtìsadì vä sìya­sì älaqälär, müharìbälär müqabìl tä­räfìn häyat tärzìnì, maddì vä mä'­nä­vì mädänìyyätìnì, mäìåätìnì, adät-än'änälärìnì vä ìctìmaì mü­na­sì­bätlärìnì öyränmäyì täläb edìrdì.

Qädìm dünya sìvìlìzasìyasí mär­­käz­lärì olan Ìkìçayarasí vä Mì­­sìrdän bìzä gälìb çatan ìlk ya­zí­lí mänbälärdä müxtälìf etnoq­ra­fìk mä'lumat vardír. Antìk müäl­lìf­lärìn äsärlärì dä etnoqrafìk ma­terìallarla zängìndìr. Tarìxìn ata­sí Herodotu, eynì däräcädä et­noqrafìyanín da atasí adlandírír­lar. Ksenofont Kìçìk Asìya vä Cä­nubì Qafqaz xalqlarínín täsvìrìnì, Meqasfen ìsä Hìndìstan xalqlarí haqqínda mä'lumat qoyub getmìålär. Sezar vä Tasìt qädìm qall vä alman tayfalaríní täsvìr etmìå, onlarín mäìåätì vä adätlärì haqqínda mä` lumat vermìålär. Strabonun "Coõra­fì­ya", Böyük Plìnìnìn "Täbìät ta­rìxì", Ptolomeyìn "Coõrafìya" vä s. äsärlärìndä dä zängìn etnoqrafìk mä'lumat vardír. Qädìm Çìn xronì­ka­larí Åärqì, Cänubì vä Orta Asì­yanín qädìm xalqalaríní öyränmäk üçün än zängìn etnoqrafìk mänbä hesab edìlìrlär. Qädìm müällìf­lä­rìn än'änlärìnì orta äsrlär äräb, fars vä türk müällìflärì Ìbn-Xor­datbeh, Ìbn-Rüstä, Ìbn-Hämävì, Ìbn-Batutì, ìbn-Fädlan, Äl-Ìstäxrì, Äl-Mäs'udì, Äl-Müqäddäsì, Äl-Hämä­da­nì, Mahmud Kaåqarì, Fäzlullah Rä­åì­däddìn, Äbülqazì xan Xìvälì vä b. davam etdìrmìålär.

Böyük coõrafì käåflär Avrora elmìnìn etnoqrafìyaya maraq daìrä­sìnì genìåländìrdì. Avstralìyanín käåfìndän sonra bìr síra täd­qì­qat­çí­lar gerìdä qalmíå xalqlara tä­näz­zülün nätìcäsì kìmì yanaåír­dí­lar. Dìgärlärì ìsä onlarí sìvìlì­za­sìyanín ìnkìåafí nätìcäsìndä ìtì­rìlmìå saflíq vä xeyrxahlíq kì­mì keyfìyyätlärì özündä qoruyub sax­la­yan "qízíl äsrìn" nümayändälärì he­sab edìrdìlär.

XVIII äsrdä tarìxì dövrläå­mä­yä vä gerìdä qalmíå xalqlarí öyrän­mä­yä ìlk täåäbbüslär edìldì. Bu cä­hät­dän fransíz xrìstìan mìssìo­ne­rì Lafìtonun 1724-cü ìldä çíxan "Amerìka vähåìlärìnìn adätlärì qä­­dìm zamanlarín adätlärì ìlä mü­qa­yìsädä" adlí kìtabí xüsusì maraõa sä­bäb oldu. Bu kìtabda ìlk däfä ola­raq Amerìka hìndularínín qohumluq sìstemì vä ìbtìdaì nìkah adätlärì tädqìq edìlmìådìr.

Lakìn etnoqrafìyanín müstäqìl elm kìmì formalaåmasí, qeyd etdì­yì­mìz kìmì, XIX äsrìn ortalarína aìddìr. Bu dövrdä täkamül näzärìy­yä­sìnä äsaslanan klassìk etnoqrafìya mäktäbì täåäkkül tapír. Bu mäk­tä-bìn görkämlì nümayändälärìndän A.Bas­tìan, T.Vays, E.Teylor, C.Lob­bok, Q.Spenser, Y.Lìpperon, C.Mak-Lennan, Ì.Bahoven vä L.Morqanín adlaríní qeyd etmäk olar. Ìsveçrälì alìm Ì.Bahoven 1861-cì ìldä yazdíõí "Ana hüququ" äsärìndä aìlä tarì­xì­nìn öyränìlmäsìnìn vä matrìarxat haq­qínda bìlìklärìn äsasíní qoydu. Lakìn L.Morqana qädär "matrìarxat" härfì mä'nada, yä'nì ana /qadín/ ha­kì­mìyyätì dövrü kìmì baåa düåü­lür­dü. Görkämlì amerìkan alìmì 1871-cì ìldä yazdíõí "Qädìm cämìyyät" kì­ta­bínda sübut etdì kì, tarìxdä qa­dín­larín hakìmìyyätì dövrü olma­yíb vä matrìarxat ana näslì kìmì baåa düåülmälìdìr [4]. Böyük alman alì­mì F.Engelsìn etnoqrafìya el­mì­nìn ìnkìåafínda xüsusì ähämìyyätì olan "Aìlänìn xüsusì mülkìyyätì vä dövlätìn mänåäyì" äsärì dä L.Mor­qa­nín "Qädìm cämìyyät" kìtabí äsa­sínda yazílmíådír.

Klassìk etnoqrafìya mäktäbì­nìn nümayändälärìndän A.Bastìan, E.Teylor, L.Morqan vä b. sìvìlì­za­sì­ya­larín yaranmasí vä ìnkìåafí ta­rì­xìndä paralelìzm kìmì çox maraq­lí problemä toxunaraq qeyd edìrlär kì, paralelìzm ìkì yolla ämälä gälä bìlär: 1. Spontan yol, yä'nì müx­tä­lìf ölkälärdä vä ya müxtälìf xalq­lar­da eynì mädänìyyätìn daxìlì sä­bäb­lär nätìcäsìndä öz-özünä, müstä­qìl surätdä ämälä gälmäsì yolu; 2. Dìffuzìya yolu, yä'nì qaråílíqlí tä'sìr vä qaråílíqlí mänìmsämä va­sì­täsìlä mädänìyyätlärìn qaríå­ma­sí yolu.

Alman etnoqrafí vä coõra­fì­ya­çísí F.Rastel bu näzärìyyäyä qar­åí özünün mänìmsämänìn unìver­sal­lí­õí näzärìyyäsìnì qoydu. Bu näzä­rìy­yä müx­tälìf ölkälärdä eynì müstäqìl käåflärìn mümkünlüyünü, yä'nì spon­tan yolu rädd edäräk, ìddìa edìr­dì kì, guya nä vaxtsa bütün xalqlar vahìd ärazìdä yaåamíålar vä sonralar Yer küräsìnìn müxtälìf bölgälärìnä yayílarkän bìrgä yarat­díqlarí mädänìyyät nümunälrìnì dä özlärì ìlä yenì Vätänlärìnä gätìr­mìålär. Nätìcädä müxtälìf ölkä­lär­dä vä müxtälìf xalqlarda unìver­sal mädänìyyät ünsürlärì meydana çíx­míådír[5].

F.Rastelìn ardícíllarí olan alman etnoqraflarí F.Qrebner vä V.Åmìdt etnoqrafìyada mädänì-ta­rì­xì mäktäbìn äsasíní qoydular. Hä­mìn mäktäbìn numayändälärìnä görä, här hansí mädänì naìlìyyät yalníz bìr däfä vä bìr "märkäzdä" yaranír, müxtälìf ölkälärdä onlarín täza­hü­rü ìsä xalqlarín köçünün nätìcä­sì­dìr. Mädänì-tarìxì mäktäbìn Per­rì, Elìotta vä Rìvers kìmì nümayän­dä­lärì elä hesab edìrdìlär kì, hätta än uzaq mädänìyyätlär belä, o cüm­lä­dän Amerìka mädänìyyätì dä qädìm Mìsìr mädänìyyätìnìn tä'sìrì al­tín­da, qädìm Mìsìrdä dänìzçìlìyìn çìçäkländìyì dövrdä tacìrlär vä ka­lo­nìstlär vasìtäsìlä müxtälìf öl­kä­lärdä yayílmasí yolu ìlä täåäkkül tapmíådír.

Müasìr etnoqrafìya elmì elä hesab edìr kì, paralelìzm vä unì­ver­sallíq bìr-bìrlärìndän asílí olma­yan problemlärdìr, spontan vä dìf­fuzìya yollarí bìr-bìrlärìnì rädd etmìrlär. Här hansí paralelìzm häm spontanlíõín, häm dä dìffuzìyanín nätìcäsìdìr; müstäqìl yaradícílíq ìlä qaråílíqlí tä'sìr vä qaråí­líq­lí älaqä bìr-bìrlärìnì tamamla­yír­lar.

Etnoqrafìyanín fäalìyyät daì­rä­sì keçmìådä yalníz känd ähalì­sì­nì öyränmäklä mähdudlaådírílír­dí. Müasìr dövrdä etnoqrafìya elmì åähär ähalìsìnì dä öyränmäklä, cä­mìy­yätìn bütün täbäqälärìnìn, o cüm­lä­dän fählälärìn dä mäìåätìnì özü­nün genìå tädqìqat obyektìnä çe­vìrmìådìr.

Müasìr etnoqrafìya tarìxì qay­naq­larla yanaåí, äsas mänbä kìmì, xalq­larín häyatí, onlarín maddì vä mä'nävì mädänìyyätì, aìlä mäìåätì, ìctìmaì tä'sìsatí, xalq sänätì peåä­lä­rì vä s. üzärìndä bìlavasìtä mü­åa­hìdä nätìcäsìndä äldä olunan mä'­lumatdan da genìå ìstìfadä edìr. Müasìr etnoqrafìya qaynaqlardan vä tädqìqat äsärlärìndän äldä etdìyì faktlarí canlí müåahìdä yolu ìlä toplanmíå çöl etnoqrafìk mate­rìal­larí ìlä müqayìsä edäräk xalq­la­rín mädänìyyät vä mäìåätìnìn ta­rìxì ìnkìåaf mänzäräsìnì canlan­dí­rír.

Demälì, etnoqrafìya xalqlarín mäcmu e'tìbarìlä etnìk sìmasíní täå­kìl edän säcìyyävì vä än'änävì mädänìyyät vä mäìåät xüsusìy­yät­lä­rì­nì öyränän tarìx elmìdìr.