O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Тuzilishi. Aminokislotalar molekulalarida bir vaqtning o‘zida qarama–qarshi kimyoviy xossaga ega bo‘lgan ikkita funksional gruppa tutadi. Aminogruppa asos xossaga ega bo‘lsa, karboksigruppa kislotali xossaga ega. Bu ikki gruppa molekulada ichki tuz (bipolyar ion) hosil qiladi:

Izomeriyasi. Aminokislotalar uchun strukturaviy va stereoizomeriya xos. Aminokislotalarning strukturaviy izomeriyasi uglevodorod radikali (zanjir izomeriyasi) va karboksil gruppaga nisbatan aminogruppa joylashuvi hisobiga ro‘y bersa, stereoizomeriya to‘rtta turli atomlar gruppasi bilan bog‘langan uglerod atomining asimmetriyasi bilan bog‘liq. Stereoizomerlar optik faollik namoyon qiladilar va optik izomerlar deb ataladilar.

Optik izomerlar bir xil fizik (suyuqlanish va qaynash temperaturalari, zichlik) va kimyoviy xossalarga ega bo‘lsada, ulardan biri qutblangan nurni chapga (L yoki (–)–shakl), boshqasi o‘ngga (D yoki ()–shakl) buradi.

• 
  Eng muhim aminokislotalar –aminokislotalar bo‘lib, ulardan oqsil molekulalari tuzilgan.
  

• 
  Oqsillar tarkibiga kiruvchi barcha aminokislotalar L–izomerlar bo‘lib hisoblanadi.
  

Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Aminokislotalar tabiatda erkin holda va boshqa birikmalar tarkibida ham uchraydi. Barcha o‘simlik va hayvon oqsillari aminokislotalardan tashkil topgan. Aminokislotalar–rangsiz, suvda yaxshi eruvchan, ko‘pchiligi shirin ta’mli kristall moddalardir.

Kimyoviy xossalari. Aminokislotalar organik amfoter moddalar bo‘lib, ular asos xossasini ham kislota xossasini ham namoyon qiladi. Noorganik amfoter moddalardan farqi shuki, ularning amfoterligi turli funksional gruppalar borligi bilan belgilanadi. Aminokislotalar bipolyar ionlar hosil qiladi.

Indikatorlar rangiga ta’siri. Monoaminomonokarbon va diaminodikarbon aminokislotalar indikator rangini o‘zgartirmaydi. Diaminomonokarbon aminokislotalar ishqoriy, monoaminodikarbon aminokislotalar kislotali tabiatga ega va shunga qarab indikator rangiga ta’sir ko‘rsatadi.

Kislota xossalari (karboksil gruppa reaksiyalari). Aminokislotalar odatdagi kislotalar kabi metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi.

Spirtlar bilan noorganik va organik kislotalar kabi murakkab efirlar hosil qiladi.

• 
  –CO–NH–bog‘i peptid (amid) gruppasi, uglerod va azot orasidagi bog‘ peptid (amid) bog‘i deb ataladi
  

Kapronning yuqori darajadagi pishiqligi makromolekulalaridagi –NH– va –CO–gruppalarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida hosil bo‘lgan ko‘p sonli vodorod bog‘lari mavjudligi natijasidir.

Ammo kapron tolalari ba’zi kamchiliklardan holi emas: kislotalar (amid bog‘i bor joydan gidrolizlanib ketadi) va yuqori harorat ta’siriga (215°C da suyuqlanadi) chidamli emas.

Kapron tolalaridan kiyim–kechak, sun’iy mo‘yna, parashyut, arqon, baliq to‘rlari tayyorlanadi. O‘ta pishiq kapron tolalaridan avto–va aviashinalar uchun, mashina detallari va mexanizmlari uchun kord to‘qima materiali tayyorlanadi.

Olinishi va ishlatilishi. Aminokislotalarni oqsillar gidrolizining ohirgi mahsuloti sifatida olinadi.

Aminokislotalarni sintetik usulda olishning bir usuli ikki bosqichdan iborat:

a) galogen almashgan karbon kislota sintezi:
CH₃COOH  Cl₂  Cl–CH₂COOH  HCl
b) ammiak ta’sir ettirib aminokislota olish:
Cl–CH₂COOH  2NH₃  H₂N–CH₂COOH  NH₄Cl
Aminokislotalar tirik organizmlarda azot almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Ular hayotiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan oqsil, peptid, ferment, gormon, va boshqa moddalar hosil bo‘lishida asosiy manba bo‘lib hisoblanadi.

• 
  Inson va hayvon organizmida boshqa aminokislotalardan yoki oqsil bo‘lmagan komponentlardan sintez qilinishi mumkin bo‘lgan aminokislotalar almashinuvchi aminokislotalar deb ataladi.
  
• 
  Inson va hayvon organizmida sintez bo‘lmaydigan, lekin normal hayotiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan aminokislotalar almashinmaydigan aminokislotalar deb ataladi (lizin, izoleysin, fenilalanin... ja’mi 8 ta aminokislota).
  
• 
  Almashinmaydigan aminokislotalar faqat yashil o‘simliklar tomonidan sintezlanadi.
  

Aminokislotalar tibbiyotda, hayvonlar ozuqasini boyitish uchun chorvachilikda, plastmassalar va sun’iy tolalar olish uchun ishlatiladi.

1. 
   Darslikdan §48 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

1. 
   Oqsillarning tarkibi.
   
2. 
   Oqsillarning turlari.
   
3. 
   Sinflanishi.
   
4. 
   Fizikaviy xossalari.
   
5. 
   Kimyoviy xossalari.
   
6. 
   Oqsillar uchun sifat reaksiyalari.
   
7. 
   Oqsillarning biologik ahamiyati.
   

Oqsillar–organik moddalar rivojlanishining oliy shaklidir. Oqsillar tiriklikning asosidir. Hayot–oqsillarning yashash shaklidir.

• 
  Oqsillar (proteinlar)–ma’lum ketma–ketlikdagi peptid bog‘lari orqali birikkan, kamida yuzta aminokislotadan tashkil topgan biopolimerlardir.
  

Тarkibi va tuzilishi. Тurli oqsillar ma’lum bo‘lib, ularning molekulyar massalari 6000 dan bir necha milliongacha boradi. Тurli oqsillarning element analizi natijalari bo‘yicha ularda C50–55 %, O21,5–23,5 %, H7 % atrofida, N15–17 %, S 0,3–2,5 % yana biroz miqdorda P, galogenlar, metallar bo‘ladi. Masalan, qon oqsili–gemoglobinning empirik formulasi (C₇₃₈H₁₁₆₆O₂₀₈S₂Fe)₄ .

Oqsillarning tarkibi va kimyoviy tuzilishi haqidagi asosiy ma’lumotlar ularni gidroliz qilib aniqlangan. Har qanday oqsil gidrolizida –aminokislotalar hosil bo‘ladi. Oqsillar tarkibida 23 ta aminokislota ko‘p uchraydi. Oqsillarda aminokislotalar peptid bog‘i orqali bog‘langan.

• 
  Aminokislotalarning ma’lum izchillikda joylashgan polipeptid zanjiri oqsilning birlamchi strukturasi deb ataladi.
  
• 
  Polipeptid zanjiridagi peptid bog‘lari hosil qilgan vodorod bog‘lari ta’sirida murakkab spiralsimon fazoviy struktura oqsilning ikkilamchi strukturasi deb ataladi.
  
• 
  Ikkilamchi strukturaning yig‘ilishi natijasida, polipeptid zanjiri radikallari funksional gruppalari o‘zaro ta’sirlaridan (karboksil va aminogruppadan tuz ko‘prigi, karboksil va gidroksigruppadan murakkab efir ko‘prigi, oltingugurtdan disulfid ko‘prigi) vujudga keladigan uch o‘lchamli fazoviy struktura oqsilning uchlamchi strukturasi deb ataladi.
  

Sinflanishi. Oqsillarning kimyoviy tarkibiga ko‘ra oddiy va murakkab oqsillarga bo‘linadi.

Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ularning molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Oqsillar turli fizik xossalarga ega: ba’zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxum oqsili), ba’zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umuman erimaydi (qoplama to‘qimalarining oqsillari).

Ba’zi oqsillar kristall holda ajratib olinishi mumkin (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili)

Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta’sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrolizlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsuloti aminokislotalardir.

Oqsillarni kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil bo‘ladi. Bu hodisadan oqsillarni aniqlashda foydalaniladi.

• 
  Biuret reaksiyasi–oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta’sir ettirilganda binafsha rang hosil bo‘ladi.
  
• 
  Ksantoprotein reaksiyasi–benzol xalqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislotasi ta’sir ettirilganda sariq rang hosil bo‘ladi, ishqor qo‘shilsa sariq rang zarg‘aldoq rangga o‘tadi.
  

Oqsillarning biologik ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, ular barcha o‘simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarning yashash usulidir. Hayvon organizmlari o‘zlarining oqsillarini olayotgan ozuqalaridagi oqsillar aminokislotalari hisobiga quradilar. Ozuqada oqsil yetishmovchiligi yoki bo‘lmasligi og‘ir kasalliklarga olib keladi. Oqsillarning ozuqa qimmati ulardagi aminokislota tarkibi, almashinmaydigan aminokislotalari bilan belgilanadi. Hayvonlar organizmiga oqsillar o‘simlik va boshqa hayvon ozuqalari bilan birga kiradi. Oshqozon va ichak fermentlari ta’sirida oqsillarning gidrolizi ro‘y beradi. Bunda hosil bo‘lgan aminokislotalar ichak devorlari orqali qonga so‘riladi, qon esa ularni to‘qima va hujayralarga yetkazadi. U yerda ulardan shu organizm zarur bo‘lgan oqsillar biosintezlanadi. Oqsillardan organizmning hujayra va to‘qimalari quriladi.

Hayvonlar ozuqasida almashinmaydigan aminokislotalar yetishmovchiligi mavjud bo‘lsa, bo‘yi o‘smay qoladi, hayvon og‘irligi kamayadi va hattoki o‘lim yuz berishi mumkin.

Oqsillar tirik materiyaning muhim funksiyalari va xarakterli tomonlarini boshqaradi–ong, irsiyat, o‘sish, harakat, sezgi organlarining faoliyati, kasalliklar tabiati, immunitet hodisasi va x.k.

Organizmda oqsillar biosintezidek juda murakkab biokimyoviy jarayon aniq va tez amalga oshadi: 2–3 soniyada oqsil molekulasi hosil bo‘ladi.

Hujayrada amalga oshadigan nozik va murakkab jarayonlar mohiyatini o‘rganish hozirgi kunning eng qiziqarli, dolzarb, muhim muammolaridandir. Bu muammoni yechish bilan ilgari faqat tirik organizmlarda ro‘y berib kelgan jarayonlarni amalga oshirish imkonini bera oluvchi yangi biotexnologik jarayonlar yaratilishi mumkin.

Oqsil moddalarni o‘rganish tiriklik va hayotiy faoliyatni anglash, uni ongli ravishda boshqarish imkoniyatini beradi.

Oqsillar sanoatda tabiiy tolalar (ipak, jun), teri–charm, jelatina, kazein plastmassalar olishda ishlatiladi.

Тibbiyot uchun oqsil preparatlari: gormonlar, zardoblar, qon o‘rnini bosuvchilar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega.
Laboratoriya ishi № 19.
Oqsillarning rangli reaksiyalari.
Biuret reaksiyasi.
Probirkaga 2-3 ml oqsil eritmasi quying va uning ustiga bir necha ml natriy gidroksid eritmasidan, so‘ngra ozgina mis (II)-sulfat eritmasidan qo‘shing.
Ksantoprotein reaksiyasi.
Probirkaga 2-3 ml oksil eritmasi kuyib, ustiga 0,5-1 ml konsentrlangan nitrat kislota eritmasidan qo‘shing (bu ishni ehtiyotkorlik bilan bajaring).
Topshiriq:

1. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarida oqsil borligini qanday isbotlash mumkin?
   
2. 
   Oqsillar bilan bajariladigan rangli reaksiya mohiyati nimadan iborat?
   

1. 
   Darslikdan §49 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

1. 
   Monomer, polimer, polimerlanish reaksiyalari, struktura zvenosi, polimerlanish darajasi.
   
2. 
   Polimerlarining tuzilishi.
   
3. 
   Polimerlarning xossalari.
   
4. 
   Polimerlarning olinishi.
   
5. 
   Polimerlanish reaksiyalarining turlari.
   
6. 
   Plastmassalar.
   
7. 
   Тolalarning sinflanishi.
   
8. 
   Sun’iy va sintetik tolalar.
   
9. 
   Хalq xo‘jaligida ishlatilishi.
   

• 
  Polimerlanish–bir xil molekulalarning ketma–ket yanada yirik molekulalar hosil qilib birikish reaksiyasi
  
• 
  Polimerlanish natijasida yuqori molekulyar moddalar–polimerlar hosil bo‘ladi
  
• 
  Polimer molekulalari makromolekula deb ataladi
  
• 
  Makromolekulani hosil qiladigan quyimolekulyar birikmalar–monomerlar deb ataladi
  
• 
  Polimer hosil bo‘lishidagi monomerlar soni–polimerlanish darajasidir
  
• 
  Polimerlarning molekulyar massasi–doimiy kattalik emas, balki polimerlanish darajasi asosidagi o‘rtacha qiymatdir
  

Sintetik yuqorimolekulyar birikmalarga va polimer materiallarga plastmassalar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistriol, fenoloformaldegid plastmassalar va b.q.), sintetik kauchuklar kiradi.

Yuqori molekulyar birikmalarning (YuMB) xossalari ularning tuzilishi va sintez qilib olish usuliga bog‘liq bo‘ladi.

Polimerlarning tuzilishi. Ma’lumki, polimer makromolekulasining geometrik shakli chiziqli, tarmoqlangan, fazoviy bo‘lishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, chiziqli tuzilish uglerod atomlari bir chiziqda yotgandagina emas, balki zigzagsimon joylashgan uglerod zanjirida kuzatilishi mumkin.

Polimerlarning muhim xarakteristikasi ularning amorf va kristall strukturalaridir. Polimerlarning kristall strukturasi makromolekulalarning tartibli (parallel) joylashishi bilan, amorf strukturasi esa tartibsiz joylashishi bilan xarakterlanadi. Polimer molekulalari to‘la kristall tuzilishga ega bo‘lmaydi. Odatda makromolekulaning bir qismida tartibli joylashuv bo‘lsa boshqa qismida unga nisbatan tartibsiz joylashuv bo‘ladi. Ayni polimerning kristallik darajasi o‘zgarib turadi. Masalan, polimer cho‘zilganda uning molekulalari parallel joylashadi va uning kristalligi ortadi.

Polimerlarning nisbiy molekulyar massasi–o‘rtacha qiymat, chunki ayni polimer uchun polimerlanish darajasi barqaror kattalik emas.

Polimerlarning xarakterli xossalari. Polimerlar quyi molekulyar birikmalarga o‘xshab aniq temperaturada emas, balki ma’lum temperatura intervalida suyuqlanadi. Ba’zi polimerlar umuman suyuqlanmaydi. Polimerlar haydalmaydi, kam eruvchan, ularning eritmalari katta qovushoqlikka ega. Polimerlar mexanik jihatdan yuqori mustahkamligi bilan ajralib turadi. Bularning barchasi polimerlar tuzilishining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.

Moddani suyuqlantirish uchun qizdirib uning molekulalari orasidagi tortishish kuchini yengish kerak. YuMB larda makromolekulalar bir–biri bilan ko‘p sonli bog‘lar bilan tortilib turadi va bu tortishish kuchlarini yengish uchun ko‘p energiya sarf qilish kerak bo‘ladi. Polimerlanish darajasi–ayni polimer molekulalari uchun doimiy kattalik bo‘lmagani uchun molekulalar massasi har–xil, shuning uchun qizdirilganda avval kichik massali molekulalar harakatchanligi ortadi, uzoq vaqt qizdirishdan so‘ng katta makromolekulalar ham harakatchanlikka ega bo‘lib boradi. shu sababli YuMB lar aniq suyuqlanish temperaturasiga ega emas. Haydash uchun kuchli qizdirish kerak, shundagina polimer makromolekulalari uchuvchan holga kelishi mumkin, lekin kuchli qizdirishda polimer molekulalari parchalanib ketadi, haydash esa mumkin bo‘lmay qoladi.

Ko‘p polimerlarning kam eruvchanligi erituvchining kichik molekulalari makromolekulalarniajrata olmasligi bilan izohlanadi.

YuMB larning mexanik mustahkamligi molekulalararo kuchning kattaligi bilan izohlanadi.

Olinishi. Sintetik YuMB lar va polimer materiallar polimerlanish reaksiyalarida, sopolimerlanish reaksiyalari, polikondensatsiya reaksiyalari orqali olinadi.bu reaksiyalarning borishi uchun dastlabki modda molekulasi kamida ikkita boshqa molekula bilan ta’sirlasha olishi kerak. Polimerlanish va sopolimerlanish reaksiyasiga kirishayotgan moddalar (etilen, propilen, stirol, butadiyen va b.q.) molekulasida qo‘shbog‘ mavjud bo‘lib, qo‘shbog‘ning bittasi uzilish hisobiga boshqa molekulalar bilan bog‘ hosil qilish imkonini beruvchi ikkita valent bog‘ hosil bo‘ladi.

Polimerlanish reaksiyalari erkin radikal mexanizmi bo‘yicha boradi. Erkin radikal hosil qilish uchun dastavval monomerga bir oz miqdorda boshqa modda–reaksiya initsiatori qo‘shiladi. Initsiator molekulalari monomer molekulasi bilan beqaror oraliq modda hosil qiladi va u oson parchalanib, erkin radikal (R) hosil qiladi. Radikal monomer molekulasi bilan uchrashganda erkin elektron –bog‘ga ta’sir ko‘rsatadi va uning bitta eletroni bilan juft hosil qiladi. Radikal va monomer molekulasi orasida kovalent bog‘ hosil bo‘ladi. –bog‘ning ikkinchi elektroni erkin bo‘lib qoladi va hosil bo‘lgan zarra erkin radikal bo‘lib qoladi.

Etilenni polimerlanish reaksiyasi mexanizmini quyidagicha tasvirlash mumkin (150 mPa bosim ostida):
R  H₂CCH₂  R:CH₂:CH₂

R:CH₂:CH₂  CH₂::CH₂  R:CH₂:CH₂:CH₂:CH₂
Reaksiyaga kislorod initsiatorlik qiladi. Zanjir uzilguncha (ikkita radikal birlashib qolguncha) molekulalar bir–biriga bog‘lanib boradi. Natijada (–CH₂–CH₂–)n polimeri hosil bo‘ladi.

Polikondensatsiya reaksiyasiga molekulasida ikkitadan kam bo‘lmagan funksional gruppa tutgan moddalar kirishadi. Bu funksional gruppalar har–xil bo‘lishi mumkin (aminokislotalardagi kabi –NH₂, –COOH gruppalar, etilenglikol molekulasidagidek bir xil –OH gruppalar, dikarbon kislotalar molekulasidagidek bir xil –COOH gruppalar bo‘lishi mumkin). Polikondensatsiya reaksiyalarida o‘zaro ta’sirlasha oluvchi funksional gruppalar orasida bog‘ hosil bo‘ladi va albatta makromolekula bilan bir qatorda quyi molekulyar modda hosil bo‘ladi:

• 
  Plastik massalar (plastmassalar, plastiklar)–tabiiy yoki sintetik polimerlar (smolalar) asosidagi materiallar bo‘lib, buyum shaklini tayyorlashda yumshoq qovushoq holatda, buyumdan foydalanganda shishasimon holatda bo‘ladi.
  

Plastmassalar tarkibiga polimerlardan tashqari unga alohida xususiyatlar beruvchi boshqa qo‘shimchalar ham kiradi. Bunday qo‘shimchalar qatoriga quyidagilar kiradi:

• 
  Plastmassalar narxini kamaytirish va mexanik mustahkamligini oshirish imkonini beruvchi–to‘ldirgichlar (yog‘och uni, gazlama, asbest, shisha tola va b.q.)
  
• 
  Materialning elastikligini oshiruvchi va sinuvchanligini kamaytiruvchi–plastifikatorlar (yuqori haroratlarda qaynovchi murakkab efirlar)
  
• 
  Plastmassalarga ishlov berish va ulardan foydalanishda xossalarini saqlashga yordam beruvchi–stabilizatorlar (antioksidant, nur stabilizatorlari)
  
• 
  Plastmassaga dekorativ ranglar berish uchun–bo‘yoqlar va boshqa moddalar
  

Plastmassa tarkibiga kiruvchi polimer (smola) barcha komponentlarni bog‘lab turadi. Plastmassalarning xossalari ularni tashkil etadigan polimerlarga ham bog‘liq. Buyum tayyorlashda polimer bilan bog‘liq o‘zgarishlarga qarab, plastmassalar ikkiga: termoreaktiv va termoplastik plastmassalarga bo‘linadi.

• 
  Тermoplastik plastmassalar–chiziqli polimerlar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol va b.q.) asosida olinadi, ular yuqori temperatura va bosimda plastiklik va oquvchanlik xususiyatiga, sovuganda yana qattiq holatga ega bo‘lib qoladi.
  
• 
  Тermoreaktiv plastmassalar–quyi molekulyar polimerlardan olinadi, ular buyum shakllantirilayotganda kimyoviy reaksiyalar natijasida fazoviy–tikilgan (to‘r strukturasi) suyuqlanmaydigan va erimaydigan materiallardir (fenolformaldegid plastmassalar).
  

Polietilen olish misolida mahsulotga olinish usullari qanday ta’sir etishini ko‘rib chiqamiz. Polieitlenni ikki usulda: yuqori bosimda (150–300 mPa, 200–280C) va quyi bosimda (0,2–2,5 mPa, 80–100C) olish mumkin. Quyidagi jadvalda bu ikki usulda olingan polietilenning ba’zi xossalari keltirilgan.

Yuqori bosimda olingan polietilen qat’iy chiziqli tuzilishga ega emas. Uning molekulalarida tarmoqlanishlar yuzaga keladi va kristallik darajasi quyi bosim polietileninikidan kichikroq.

Kompleks katalizator ishtirokida olingan quyi bosim polietileni qat’iy chiziqli tuzilishga ega. Uning molekulalari bir–biriga zichlashgani sababli kristallik darajasi katta. Shuning uchun quyi bosim polietilenida zichlik, mustahkamlik, suyuqlanish temperaturasi yuqori bosim polietileninikidan katta. Lekin, katalizator qoldiqlarining bo‘lishi quyi bosim polietilenining elektroizolyatsion xususiyatini kuchsizlantiradi.

Sun’iy va sintetik tolalar. Hozirgi vaqtga kelib, kimyoviy usullar yordamida olinadigan kimyoviy tolalardan foydalanish keng tus olib bormoqda. Тabiiy tolalarni kimyoviy qayta ishlab olinadigan tolalar sun’iy tolalar deb, sintetik materiallardan olinadigan tolalar esa sintetik tolalar deb ataladi.

Di– va triatsetat sellyulozalar sun’iy atsetat tolalar olishda ishlatiladi. Inson kiyim va boshqa xo‘jalik buyumlari tayyorlash uchun qadimdan tabiiy tolalardan (zig‘ir, kanop, paxta–sellyulozadan tashkil topgan; jun, ipak–oqsillardan tashkil topgan) foydalanib keladi. Sun’iy atsetat tolalar yetarli darajada pishiqlikka ega, yumshoq, titilmaydigan, o‘ngimaydigan, yoqimli tuslanishga ega va shu kabi qimmatbaho xususiyatlari bor tolalardir. Ularning kamchiligi shundaki, tabiiy paxta tolalaridan ko‘ra gigroskopikligi kam va elektrostatik yig‘uvchanlik xususiyatiga ega.

Etilenglikol lavsan sintetik tolasi olishda ishlatiladi.

Suyuqlantirilgan shisha sovutilganda birdaniga qotmasdan asta quyuqlashadi, qovushoqligi ortadi. Bu esa unga har qanday shakl berish imkonini yaratadi. Sovub borayotgan yarim quyuq massadan tola tayyorlash mumkin. Shisha tolalardan issiqlik va elektroizolyatsiyalovchi xususiyatli gazlamalar, kislotaga chidamli materiallar tayyorlanadi.

Aminokapron kislotasi polikondensatsiyasidan kapron hosil bo‘ladi:

Ammo kapron tolalari ba’zi kamchiliklardan holi emas: kislotalar (amid bog‘i bor joydan gidrolizlanib ketadi) va yuqori harorat ta’siriga (215°C da suyuqlanadi) chidamli emas.

Kapron tolalaridan kiyim–kechak, sun’iy mo‘yna, parashyut, arqon, baliq to‘rlari tayyorlanadi. O‘ta pishiq kapron tolalaridan avto– va aviashinalar uchun, mashina detallari va mexanizmlari uchun kord to‘qima materiali tayyorlanadi.
Laboratoriya ishi № 20.
Тabiiy va sun’iy tolalarning namunalari bilan tanishtirish.
«Тolalar» namunalarini ko‘rib, quyida keltirilgan sxemadan foydalanib tabiiy va sun’iy tolalar namunalari bilan tanishing.
Topshiriq:

1. 
   Qanday belgilariga ko‘ra tabiiy tolalarni sun’iy tolalardan farqlash mumkin?
   

1. 
   Stakanga polietilen parchasi solib, ustiga ozgina suv quying.
   
2. 
   Bir bo‘lak polietilen naycha yoki (polietilen pardadan boshqa) polietilendan iborat narsani asbestlangan tur ustiga qo‘yib ehtiyotlik bilan qizdiring. Shisha tayoqcha yordamida polietilen buyumning shaklini o‘zgartiring.
   
3. 
   Qizdirilgan polietilen sovuguncha kutib turing, so‘ngra uning shaklini yana o‘zgartiring.
   
4. 
   Bir parcha polietilenni tigel qiskich yordamida alangaga tutib, uni kuydiring.
   
5. 
   Mayda-mayda polietilen parchalaridan bir nechtasini
   

b) kaliy permanganat eritmasi quyilgan probirkaga soling; ikkala probirkani ichidagi eritmasi bilan birga qizdiring.

6. 
   Bir necha etilen parchalarini
   

b) kons. HNO₃ eritmasi bor probirkaga

c) natriy gidroksidning suyultirilgan eritmasi bor probirkaga soling va uchchala probirkani qizdiring.
Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §50 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

Bu nazoratdan maqsad o‘quvchilarni organik kimyoni o‘rganish jarayonida davlat ta’lim standartlari asosida qanchalik bilim va ko‘nikmalarni egallaganliklarini aniqlab olishdir.

1. 
   Quyida berilgan moddalarning qaysilaridan metan olish mumkin?
   

1. CaCO₃ 2. Al₃C₄ 3. CH₃COONa 4. CH₃CH₂Br 5. CO

6. CCl₄ 7. C
A) 1,2,3,4 B) 2,3,4,5 C) 3,4,5,6 D) 2,3,5,7 E) 4,5,6,7

2. 
   Quyidagi sikloparafinlarning eng barqarori qaysi biri ekanligini aniqlang.
   

A) Siklopropan B) Siklobutan C) Siklopentan D) Siklogeksan

E) Siklogeptan

3. 
   Quyidagi o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘lgan «V» moddani aniqlang.