Mövzu Mikroiqtisadiyyatın əsasları
|
|  Yüklə 40.5 Kb.
|
Mövzu 3.Mikroiqtisadiyyatın əsasları. İqtisadi nəzəriyyənin mühüm tərkib hissələrindən biri də mikroiqtisadiyyatdır.Onun əsas predmeti iqtasadi subyektlərin fəaliyyətini və onların davranışını öyrənməkdir. İqtisadi subyektlər müxəlif fərdlərdən, qruplardan ibarət olurlar, məs: ev təsərrüfatı, firma, bank, dövlət və s. Ev təsərrüfatı dedikdə ilk növbədə, istehlak sferasında fəaliyyət göstərən bir və ya bir neçə şəxs başa düşülür. Həmin şəxslər şəxsi tələbatlarının maksimum ödənilməsinə cəhd göstərənlərdir. Firma və ya müəssisə dedikdə isə maksimum gəlir və ya mənfəət əldə etmək məqsədi ilə satış üçün məhsul istehsal edənlər başa düşülür. Bank pul – kredit təşkilatı olmaqla iqtisadi subyektlərə normal təminat verir. Dövlət – subyektlərin normal fəaliyyətinə təminat verən hüquqi və siyasi hakimiyyətdir. Beləliklə, mikroiqtisadiyyat ev təsərrüfatlarının, firmaların, bankların, dövlətin qarşılıqlı fəaliyyətinin mövcudluğu şəraitində baş verən iqtisadi davranış qaydalarını öyrənir.İqtisadiyyatın özəyini təşkil edən müəssisədə, firmada, şirkət və s. özəklərdə istahsalın və xidmətin daha səmərəli qurulması modelləri seçilir, az xərclə daha çox və daha keyfiyyətli məhsul buraxılmasına çalışırlar. Bu dairədə istahsal xərcləri, mənfəət, qiymət, əmək haqqı, tələb – təklif kimi iqtisadi amillərdən daha konkret şəkldə istifadə lunur və idarəetmədə daha çevik formalar seçilir. Mikroiqtisadiyyat bazar mexanizmi vasitəsilə özünü daha aydın şəkildə əks etdirir. Bazar iqtisad elmində ən geniş yayılmış anlayış olmaqla mikroiqtisadi proseslərin təhlilində və izahında tətbiq olunan məhfum və bazar sisteminin fəaliyyətini əks etdirən mexanizmdir. Bazar satıcılarla alıcıların sərbəst görüşü və qərar verdiyi məkandır. Mikroiqtisadi səviyyədə iqtisadi fəaliyyət mexanizmi özünü ən çox bazarda biruzə verir. İqtisadi subyektlərin fəaliyyətinin mikrosəviyyəli təhlili onların istehsal həcmi, satış, alış, qazanc, məsrəf, mənfəət, itki və s. istiqamətlərdə baş verən davranışlar ilə əlaqədardır. Belə davranış qaydaları əmtəə və xidmətlərin hərəkəti ilə bağlı olub, külli miqdarda iqtisadi subyektlərin qarşılıqlı əlaqəsindən irəli gəlir. İlk dəfə mikroiqtisadi münasibətləri müstəqil sahə kimi öyrənən A. Smit və klassik məktəbin digər nümayəndələri olmuşdur. Mövzu 4. Bazarın tipləri və modelləri Bazar – müəyyən əmtəə və xidmətlərin alıcı və satıcılarına birgə vasitəçilik etməsini ifadə edir. əmtəə təsərrüfatının meydana gəlməsi ilə əmtəə mübadiləsi və bazar yaranmışdır. Əmtəə istahsalı şəraitində insanlar arasında fəaliyyət mübadiləsi bilavasitə məhsul və ya əmtəə mübadiləsi kimi aparılır. Əmtəə mübadiləsi ilə əlaqədar münasibətlər əmtəə tədavülünün konkret təzahür formasıdır. Yetkinlik dərəcəsinə görə bazarlar aşağıdakı tiplərə bölünür:
Bu bazar tipləri içərisində əsas həlledici əhəmiyyət kəsb edəni azad və yaxud tənzimlənən bazar tipləridir. Azad bazar əsasən aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: a ) bazar münasibətlərinin qeyri – məhdud iştirakçılarla olması ilə b ) iqtisadi subyektlər arasında təkmil rəqabətin olması c ) bütün arzu edənlərin təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olması d ) kapital resurslarının sərbəst hərəkəti Bu qeyd olunanlarla yanaşı müasir dövrdə sivilizasiyalı bazar anlayışı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu da öz əksinin tənzimlənən bazarda tapır. Tənzimlənən bazar dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsi ilə cəmiyyət üzvlərinin sosial və digər tələbatlarının ödənilməsinin həyata keçirilməsinə əsaslanan təsərrüfat fəaliyyətidir. Bu cür bazarda tənzimlənən proses 2 qaydada həyata keçirilə bilər. Bunların birincisi bazar mexanizminin elementləri vasitəsilə ( tələb, təklif və azad rəqabət), ikincisi isə dövlətin vergi və kredit vasitəsilə tənzimlənməsi. Natamam və yaxud inkişaf etməyən bazar dedikdə, burada əsasən bazar elementlərinin qarşılıqlı əlaqə fəaliyyətinin getməməsi nəzərdə tutulur. Deformasiyalı bazar dedikdə isə bu əsasən 2 əlamətlə xarakterizə olunur. Bunlardan birincisi bazar subyektlərinin milli iqtisadiyyatın bütün sahələrinin əhatəetməməsi, ikincisi isə müstəqil iqtisadi fəaliyyətin olmamasıdır. Digər bir əlamət isə əmtəə, əmlak və digər resursların bölgüsündə bürokratik müdaxilənin olmasıdır. Bazar iqtisadiyyatı modelinin 3 əsas növü mövcuddur:
XIX əsrin əvvələrindən 20 – ci illərin sonuna qədər ABŞ – da mövcud olmuşdur. İndinin özündə də ABŞ iqtisadiyyatı bu modelə çox yaxındır. Buna görə də bu modeli çox vaxt amerikan modeli adlandırırlar. Sosial yönünlü bazar iqtisadiyyatı ikinci Dünya müharibəsindən sonra L. Erxard tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi islahatllar nəticəsində meydana gəlmişdir. Ona görə də bu modeli çox vaxt alman və ya neoliberal model adlandırırlar. Sosial – demokrat modeli bu sıra əsas cəhətləri görə s.y.b. iq. – tı modelinə yaxındır. |