Ana səhifə

Khazar university fakültə: Humanitar və sosial elmlər İxtisas: Palitologiya Müəllim: Kənan Allahverdiyev


Yüklə 97 Kb.
tarix24.06.2016
ölçüsü97 Kb.
KHAZAR UNIVERSITY
Fakültə: Humanitar və sosial elmlər

İxtisas: Palitologiya

Müəllim: Kənan Allahverdiyev

Tələbə: Elnur Atayev

Mövzü: 111. Liberalizm: tarix və müasirlik

12.05.2011

Plan:
1.Giriş. Ümumi məlumat.
2. Liberalizmin formaları.

- iqtisadi liberalizm, Adam Smith

- sosial liberalizm, Con Styuart Mill
3.Liberalizmin tarixi

- İngiltərə liberalizmi – Con Lokk, Bentam

- Fransa liberalizmi – Benjam Konstan, Aleksis de Tokvilin

- Alman Liberalizmi - Vilhelm fon Humboldt
4.Müasir liberalizm
5.Nəticə

I. Giriş. Ümumi məlumat.
Liberal sözü Latınca liberdən (azad) sözündən götürülmüşdür. Liberalizm, azadlığı ilk siyasi dəyər olaraq ələ alan bir ideologiya, siyasət ənənəsi və düşüncə axınıdır. Ümumi mənada liberalizm, fərdlərin ifadə azadlığına sahib olduğu, din, dövlət və bəzən təşkilatların gücünün məhdudlaşdırıldırıldığı, düşüncənin sərbəst bir şəkildə dolaşdığı, xüsusi təşəbbüsə imkan təmin edən bir sərbəst bazar iqtisadiyyatının olduğu, hüququn üstünlüyünü etibarlı edən şəffaf bir dövlət modeli və ictimai həyat nizamının formasıdır. Liberalizmin kökləri qərb işıqlanma müddətinə söykənsə də, bu gün üçün termin sağdan sola siyasi təməlin fərqli nöqtələrini əhatə edən, azadlıq əsaslı bir düşüncə xəttini dəstəkləyir.
Liberallıq və liberalizm
Hobbsun siyasi nəzəriyyəsi yalnız son dərəcə ardıcıl bir təlim deyil, həmçinin də ilkin kapitalizm dövrü burjuaziyanın sadələşdirilmiş təsviri kimi də xidmət edə bilər. Burjuaziya – maddi nemətlərin qıtlığı mövcud olan dünyada sağ qalmaq uğurunda gündəlik mübarizə aparan insani atomların yığımıdır. Bu insani atomları birləşdirən əlaqələr zəkavi şəxsi maraqlandırır. İnsan atomların bağladıqları ticari müqavilələrin müdafiə olunma forması kimi ütləqiyyətçi hakimiyyətə malik olan dövlətə ehtiyac vardır. Başqa sözlə, dövlət fərdlər üçün mövcuddur. Özü-özlüyündə o, heç bir dəyərə malik deyildir. Bütün bu müddəalar həm insanın və həm də dövlətin zamandankənar təbiətinin iifadəsi kimi, əbədi həqiqət olaraq başa düşülür.

Əgər liberalizm termini altında tolerantlığı əsaslandıran siyasi nəzəriyyə başa düşülsə, onda Hobbs liberalist deyildir. Liberalizmi bu mənada məsələn, Lokka aparıb çıxarmaq daha təbii olardı

Amma, əgər liberalizmə psixoloji üstünlük və ya əxlaqi dəyərlər vasitəsi ilə deyil, fərd, müqavilə, dövlət kimi anlayışlar vasitəsi ilə tırif verilsə, onda Hobbsu liberalizmin sələfi kimi nəzərdən keçirmək olar. Beləliklə, biz terminoloji olaraq liberalizmi liberallıqdan, yəni dözümlüyün və hüquqi azadlıqların psixoloji, əxlaqi üstünlüyündən dəqiq bir tərzdə fərqləndirməliyik. Daha yaxşı terminlərin olması ucbatından liberalizmin tərəfdarı liberalist, liberalın tərəfdarı isə liberal adlana bilər. Hobbusda məhz liberal yox liberalist adlandırmaq olar. Lokk isə bu adların hər ikisi ilə adlandırıla bilər. Bu mənada sosialist liberal ola bilər, amma liberalist ola bilməz.

Bu terminologiyanın üstünlüyü ondadır ki, kapitalizmin müxtəlif fazaların ideologiyaları arasındakı bəzi əlaqələri onun köməyi ilə təsəvvür etmək olar. Hobbsun ideoloqu olduğu erkən faza üçün sağ qalamq uğrunda amansız mübarizə və mütləq monarxiyanın zəruriliyi xarakterik idi.Növbəti fazada (Lokk) kapitalizm möhkəmləməyə başlamışdır və mütləq monarx qarşısında özünün sarsılmaz hüquqlarını müdafiə etmək burjuaziya üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. İnkişaf etmiş kapitalizmin təşəkkülü ilə burjuaziya dünyadan həzz ala bildi, həzz və gəlir anlayışları isə müəyyən mənada özünü qoruyub saxlama və anadangəlmə siyasi hüquq anlayışların yerini tutdu. Müqavilə ideyası öz yerini dövləti hakimiyyətin utilitarist bəraət qazandırılmasına verdi və dövlətin qarışması prinsipinə əsaslanan radikal liberalizm yarandı (Rikardo, Smith).


Hobbs (1588 – 1679) - fərd – dövlət, öz movcudluğunu qoruyub saxlama

Lokk (1632 – 1704) - fərd – dövlət, siyasi hüquqlar

Smit (1723 – 1790) – fərd – dövlət, gəlir (həzz)

Biz deyə bilərik ki, azadlıq antoloji olaraq azad olan nəyinsə mövcudluğunu nəzərdə tutur. Azadlıq özü-özlüyündə mövcud deyildir, dəqiqliklə eləcə də faydalılıq. Faydalı olmaq onu nəzərdə tutur ki, kimin üçünsə faydalı olan nəsə vardır, yəni kimsə mövcuddur ki, son nəticədə özü üçün nemətdir. Azadlığın fəlsəfəsi zəruri bir tərzdə o barədə təlimi nəzərdə tutur ki, kim azad olaraq mövcuddur. Liberalist üçün azad o fərddir ki, özlüyündə yetərlidir, rasional, eqoist bir qaydada fəaliyyət göstərir.

Buna görə də, bizim liberalizmə individualizm kimi verdiyimiz tərif kortəbii deyildir. Liberalizm onun nəzərdə tuttuğu sosial fəlsəfə və ya antologiya olmadan başa düşülə bilməz. Eləcə də, azadlıq haqqında istənilən təlim nəyəsə münasibətdə azad olmağın nə demək olması barədə uyğyun təlim olmadan başa düşülə bilməz.

Qeyd etmək zərurudir ki, “liberalizm” termini ən çox azadlığı başlıca dəyər kimi şərh edən siyasi-iqtisadi nəzəriyyələrin xarekteristası üçün, maarifçi şəxsi mənafə isə əsas hərəkətverici qüvvə kimi istifadə olunur. Eyni zamanda bu nəzəriyyələr dövlətə müstəqil iştirakçıların fəaliyyət sferasını müdafiə etmək vəzifəsini, yəni sülhün və nizamın təmin olunması vəzifəsini, siyasi stabilliyin və mülkiyyət hüququ vəzifəsini şamil edir. Bütün bunlar rasional olaraq qabaqcadan söylənilən əməlləri mümken edir. Sözün adi mənasında başa düşülən və dövlətin əməllərinin despotikliyini və özbaşınalığını deyil, insan azadlıqlarının bazis xarakterini nəzərdə tutan “liberalizm” əsasında Hobbsun liberalist adlandırmaq qeyritəbii olardı.



III. Liberalizmin formaları:

Liberalizm içində dərin qarşıdurmalar və əleyhdarlıqlar olan bir sistemdir. Bu qarışıqlıqlar klassik liberalizm xaricində fərqli meyllər meydana gəlməsini təmin etdi. Liberalizmin aşağıdakı formaları var:


1)siyasi liberalizm - liberal demokratiya tərəfdarlığı
2)mədəni liberalizm - fərdi haqq və azadlıqların kimi dövlətsəl və ya dini səbəblər üzündən məhdudlaşdırılması əleyhdarlığı
3)iqtisadi liberalizm dövlət mülkiyyətinə qarşı xüsusi mülkiyyət haqqı tərəfdarlığı
4)ictimai liberalizm fürsət bərabərsizliyinə qarşı olaraq bərabərlik tərəfdarlığı
5)Mühafizəkar liberalizm Fərdi azadlıq, sərbəst iqtisadiyyat təşəbbüskarlığı, düşüncə və din və vicdan azadlığını xalqın ənənəvi ,mədəni quruluşu nəzərə alan sağçı ideologiya azadlığıdır.


Adam Smit (1723-1790) ( Iqtisadi liberalizm)
Şotlandiyali Adam Smith özünün “Millətlərin servətlərinin təbiəti və səbəbləri barədə tədqiqat” (1776) əsəri ilə ingilis siyasi iqtisadının bir müstəqil elmi fənn olaraq banisidir. Lakin onun “Əxlaqi duyğular nəzəriyyəsi”(1759) adlı əsərindən belə bir nəticə çıxır ki, o, insanı müstəsna olaraq iqtisadi yaratıq kimi nəzərdən keçirtmir.

Smith tədiq edir ki, qızıl və gümüşun miqdarı eyni deyil, məhz istehlak şeyləri (əmtəə) və onların istehsalı millətin sərvətini müəyyən edir. O, iqtisadi proteksianizmi tənqid edir: hakimiyyət ticarət və istehsalata mümkün qədər az qarışmalıdır. İqtisadiyyat azad olduqda daha maksimal səviyyədə fəaliyyət göstərir. Əgər hər bir istehsalçı və tacir özünün xüsusi iqtisadi gəlirini maksimallaşdırmağa çalışırsa, onda ümumi sərvət də çox olacaq. İqtisadiyyatın fəaliyyətinə heç bir hakimiyyət qarışmırsa, onda o, həqiqi qanunlara uyğun olur: hər kəs iqtisadi gəlirini maksimallaşdırmağa çalışır, qiymətlər həqiqətə uyğun olur, ölkədə mümkün sərvətin ən çoxu yaranır. Beləliklə Smith “laissez faire” mövqeyində (təsrrüfatın inkişafına dövlətin qarışmaması) dayanır.

Smith fərdin şəxsi marağını iqtisadi həyatını əsl hərkətverici qüvvəsi kimi nəzərdən keçirir, halbuki Bentam bu gücü fırdin həzzə can atmasından görürdü.

“Smith probleminin” həlli ondan ibarətdir ki, biz bazar iqtisadiyyatı sahəsi və gündəlik həyat arasında fərq qoymalıyıq. Smit həmçinin qeyd edir ki, bazarın fəaliyyəti qanunauyğun və insafla idarə olunmalıdır. Bu, o deməkdir ki, Smit nəinki bazar iqtisadiyyatına, həmçinin hüquqi-milli amillərə və şəxsiyyətlərarası münasibət sahəsinə də söykənir. Sonralar Habermas “Smithin problemini” “sistem” və “ həyati dünya” arasındakı əlaqələr məsləsi kimi izah edəckdir. Prinsip etibarı ilə, fərd həmişə və hər yerdə özünün şəxsi iqtisadi xeyrini güdür. Bu məqsədə çatmaq üçün fərd ciddi rasional hərəkət edir. Deməli, biz iqtisadi adamının müxtəlif vəziyyətlərdə özünün necə aparacağınl müəyyən edə bilərik.



Con Styuart Mill ( sosal liberalizm)

Liberallıq rasionallığın şərti kimi
Rikardonun iqtisadi radikal liberalizmi XIX əsrin birinci yarısında İngiltərədə özünün ən yüksək çiçəklənmə dövrünə yetişdi. Amma artıq bu yüzilliyin ortalarında ictimai rəy sənaye fəhlələrinin son dərəcə yoxsul həyat şəraiti əleyhinə çıxış etdi. Bentama uyğun olan sosial reformizm siyasəti yürüdülür. Amma onu sadəcə oalraq, nəzəri baxışların (məsələn, Bentam utilitarizminin) nəticəsi kimi başa düşmək lazım deyildir: eyni zamanda o, aşağı sinflərin artmaqda olan yoxsulluğunun əleyhunə kortəbii siyasi reaksiyanın nəticəsi idi. Hakim sinflərin reformist siyasəti həm siyasi narhatlıqlar qarşısında qorxudan, həm də fəhlələrlə münasibətdə mərhəmət hissindən irəli gəlirdi.

Sonralar Bentamın, Smitin, Rikardonun fərdin və dövlətin azadlığın və məcburiyyətin əlaqələri barədə nəzəriyyələrinin mükəmməlləşdirməyə ehtiyaclar vardı. İlk dəfə məhz Con Styuart Mill Bentamın utilitarizmindən azad olmuş və onun fikirincə əvvəlki liberalizmdə mövcud olan zəif cəhətlərə malik omayan yeni bir liberalizmə can verməyə səy etmişdi.

Millin təlimi utiltarizmin, liberalizmin və empirizmin birləşdirilməsi ilə səciyyələnir, baxmayaraq ki, bu zaman, o, klassik liberalizmi sosial elmi təfəkkürün köməyi ilə inkişaf etdirir, siyasi nəzəriyyə sferasında isə sosial liberalizmin banisi olaraq çıxış edir. Liberalizmin bu forması radikal (laissez faire) liberalizmi rədd edir və mütərəqqi qanunvericiliyin əhəmiyyətini vurğulayır.

Utilitarizmin tərəfdarı olaraq, Mill Bentam hedonist hesabatına münasibətdə tənqidi mövqe tutmuşdu. Bentamın hedonist hesabtındda faydalılıq həzz kimi başa düşülür, özü də həzzin yüksək və alçaq formalarını keyfiyyətcə fərqləndirmədən. Demək olar ki, Bentam keyfiyyət aspektlərini, yəni əxlaqi olaraq və hüquqi olaraq, düzgün qərarın və ya əməlin nə olduğunu müxtəlif alternativ əməllərin reallaşması nəticəsi olan həzz və əzab vəziyyətlərinin kəmiyyət müqayisəsi köməyi ilə izah etməyə çalışmışdır. Öz nəvbəsində, Mill faydalılıq anlayışı belə şərh edirdi ki, o, keyfiyyət fərqlərinidə nəzərə alır. Bu halda, səlahiyyətli insanlar arasında konsensu əsasında və ya ekspertlərin əksəriyyəti tərəfindən qərar qəbul etmə yolu ilə faydalığın keyfiyyətcə müxtəlif vəziyyətlərinin müqayisəsi baş verir. O insanlar səlahiyyətli hesab olunur ki, onlar mövcud olan əsas variantları öz təcrübəsindən çıxış edərək bilir və başa düşürlər. Bu müddəa təbbi görünür.



II. Liberalizm tarixi

Fransa Liberalizmi
Benjamin Konstan (1767-1830) “Konstitusiya siyasəti kursu” adı altında çap edilmiş iki cildlik kitabında toplanmış əsərlərində hüquq və azadlıq, liberal siyasi rejim, dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsi, hakimiyyətin bölüşməsi, konstitusyalı monarxiya ideyalarını əsaslandırırdı. O, eyni zamanda kütlələrin radikal meyllərə qarşı kəskin çıxış edir, inqilabi demokratiya ideologiyasını təmin edir, russonun xalq cuverenliyi nəzəriyyəsini inkar edirdi.

B.Konstanın diqqət mərkəzində duran əsas problemlərdən biri də şəxsiyyət və dövlət arasındakı üarşılıqlı münasibətdir. O, hesab edirdi ki, insan azad yaşamalıdır, çünki vətəndaşın ən əsas hüquqları yalnız bu yolla təmin oluna bilər. İnsanların ümumi yaşayış qaydalarının əsasını təşkil edən azadlıq haradan gəlməsindən asılı olmayaraq özbaşınalıq ilə bir araya sığışa bilməz.Vətəndaşın hüquqları dövlət hakimiyyətindən asılı olmayaraq mövcudur, çünki bu hüquqlar toxunulmazdır

Konsatn hesab edirdi ki, qədim Yunanctan və Roma demokratiyasında yalnız siyasi azadlıq mövcud olmuş, bu şəraitdə insan şəxsi, vətəndaş azadlığı anlayışından məhrum idi və tamamilə bütün cəmiyyət hakimiyyətə tabe idi. Yəni xalqlarda isə, əksinə, vətəndaşın azadlığı ön plana çəkilir. Vətəndaş azadlığı fərdin xüsusi həyatının siyasi hakimiyyətdən asılı olmaması deməkdir: bu azadlıq bir sıra şəxsi hüquqları özündə birləşdirir: şəxsiyyətin tounalmazlığı, istədiyi yerdə yaşamaq azadlığı, vicdan azadlığı və s. Konstan təsdiq edirdi ki, xalqın yaradıcı enerjisi şəxsi hüquqlar vasitəsilə həyata keçirilir və inkişaf etdirilir.

Liberalizmin görkəmli nümayəndərindən olan, Aleksis de Tokvilin (1805-1859) siyasi konsepsiyası hər şeydən əvvəl Konstanın həmçinin tarixi Fransua Qizonun ideyalarının təsiri altında formalaşmışdır.

Demokratiyanın nəzəri və praktiki aspektləri Tokvilin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur, çünki o, demokraiyanı dövrün ən əhəmiyyətli hadisəsi hesab edirdi. Demokratiyanın nüvəsi tarixdə durmadan uğurlar qazanan bərabərlik avtomatik olaraq fərqdin müxtariyyətini ciddi şəkildə qoruyan, hakimiyyətin özbaşınalığının qarşısını alan siyasi qurluşun yaranmasına gətirmir.

Tokvilə görə azadlıq və bərabərlik müxtəlif növ hadisələrdir. İnsanın onlara münasibəti də müxtəlifdir. İnsanlar həmişə bərabərliyi azadlıqdan yüksək tuturlar, çünki bərabərlik nisbətən asan verilir və məmnuniyyətlə qəbul edilir. Azadlıq isə başqa cürdür. Son nəticədə məhz azadlıq, cəmiyyət çiçəklənir və tərəqqi edir. Nə bərabərlik, nə də azadlıq ayrılıqda əsl insan varlığının şərti ola bilməz, yalnız bir yerdə, bir tam kimi onlar belə keyfiyyət qazana bilər.




İngiltərədə liberalizm
İqtisadə sahədə liberalizm yuxarda qeyd etdiyim kimi Adam Smitin təlimindən götürür. O, tədiq edirdi ki, hər bir adama – fəhləyə, kapitalistə, tacirə və istehlakçıya nəyi özü üçün yaxşı hesab edirsə onu da etməyə icaze verilərcə, bu insanların təlabatını ödəmək yolunda lazım olan məhsul istehsal etmək üçün milli ehtiyatlardan daha cəmərəli istifadə etməyə gətirib çıxarır. Kapitalistlər də başqa insanlar kimi öz mənafeyini güdür və mülkiyyətni daha da çoxaltmağa çalışır. Lakin azad bazarın üstünlüyü məhz orasındadır ki, hər bir insan öz xüsusi rifahı üçün çalışaraq avtomatik olaraq başqasının rifahına kömək edir. Beləliklə, eqoizm insana daha çox xoşbəxtlik gətirmək cahəsində alturizmin görə bilmədiyi işi həyata keçirir.
Lokkun (1632-1704) insanın təbii haqqları haqqındakı görüşləri liberal ideologiyanın əsasını yaratmışdır. “Dövlət idarəsi haqqında iki traktat” adlı əsərində Lokk dövlət hakimiyytinin mütləq və məhdud olmayan xarakteri haqqında geniş yayılmış görüşlərə qarşı çıxırdı. Lokk sübut edirdi ki, dövlətin müqavilə əsasında yaranmış əsas vəzifələri, “təbii hüquqa” riayət olunması, vətəndaşlarının şəxsi azadlığının və özəl mülkiyyətinin qorunmasıdır. Lokka görə dövlət insanlardan vətəndaş ideyalarını reallaşdırmaq üçün lazım olan qədər və ilk növbədə mülkiyyt əldə etmək hüquq qədər hakimiyyət alır. Lokk hüquqi dövlət ideyasını qabaqlamışdır. Ona görə, məhz qanun şəxsiyyətin azadlığının qorunmasının və genişlənməsinin əsas alətidir. “Qanunların mövcud olmadığı yerdə azadlıq da mövcud deyil”. Lokk hər bir şəxsə, qanunların köməyi ilə, azadlığını təmin etmədən ümumiyyətli rifahın əldə olunmasını imkansız sayırdı. O iddia edirdi ki, insanların çoxu öz ağlı və xeyirxahlığına görə təbii qanuna riayət edirlər. Lakin istəsələr, öz şəxsi maraqlarına nail olmağa çalışarlar. Ona görə də onların tərəfsiz hakimə ehtiyacları var. Dövlət yaratdıqdan sonra xalq, onun həm himayadarı, həm də qurucusu kimi çıxış edir. Sonuncusu xalqa onun maraqlarına zidd olan qanunları ləğv etmək hüququ verir. Bundan başqa xalq, onun təbii haqlarını pozan hökmdarların da hakimiyyətini əlindən almaq hüququna malikdir. Məhz Lokkun insanın təbii haqqları haqqındakı görüşləri liberal ideologiyanın əsasını yaratmışdır. İnsan haqqlarının ayrılmaz hissəsi olan təbii haqlara o aşağıdakıları şamil edirdi -insan təhlükəsizliyini təmin edən yaşamaq hüququ;-insan zülmünün yox edən və öz istəklərinə uyğun öz həyatını müəyyən etmək imkanı yaradan azad olma hüququ-mülkiyyət hüququ. Bu hüquq insana öz əməyinin nəticələrini əldə etmək və işləmək haqqını tanıyır.

Azadlığın dəstəklənməsi, Lokka görə, dövlətin hökmetmə səlahiyyətlərini dəqiqləşdirilməsini və bu səlahiyyətlərin onun müxtəlif orqanları arasında bölüşdürülməsini tələb edir. Qanunların qəbul edilməsi səlahiyyəti, milləti təmsil edən təşkilata – parlamentə aiddir. Qanunların həyata keçirilməsi (icraedici hakimiyyət) monarxa, nazirlər kabinetinə aiddir. Xarici ölkələrlə əlaqələrin qurulması da onların işidir. İngilis mütəfəkkirin bu görüşləri 17 əsrdə yaranan konstitusionalizm doktrinasının əsasını təşkil etmişdir.

Lokk Hobbsdan fərqli olaraq, ictimai müqavilə nəzəriyyəsinin başqa bir istiqamətini yaratmışdır. O, bu nəzəriyyədən cəmiyyət tərəfindən mütləqiyyətin məhdudlaşdırılmasını əsaslandırmaq üçün istifadə edib, liberal demokratiya və konstitusiyaçılığın ilkin nəzəri şərtlərini yaradıb.

Lokkun dəqiq və başadüşülən şəkildə əsaslandırdığı klassik liberalizm prinsipləri tezliklə Qərbdə populyarlıq qazanır və yüz ildən sonra Amerika və Fransa inqilablarının əsas sənədlərində öz əksini tapır. Lokkun təsiri indi də zəifləmir. Onun formalaşdırdığı prinsiplər öz avtoritar keçmişindən yaxa qurtarmağa çalışan cəmiyyətlərdə siyasi fikrə xüsusilə güclü təsir göstərir.

İngilis liberalizminin görkəmli nümayəndəsi olan Bentam (1748-1832) öz əsərlərində utiltarizm adlanan nəzəriyyəni işləyib hazırlamış və bu nəzəriyyəni köməkliyi ilə siyasi və hüquqi ququrmların demokratikləşdirilməsi proqramın əsaslandırmağa çalışmışdır.

Bentamın təlimində aparıcı tərəf faydalanmaq prinsipidir. Elə buna görə də bu nəzəri cərəyan bütövlükdə utiltarizm adlanır. O hesab edirdi ki, insan fəaliyyətinin əsasını həzz almaq və əzab çəkmək hissiyatı ilə sıx əlaqədə olan fayda və əmli mənfəət təşkil edir.İnsanın yeganə məqsədi həzz almaq yollarını axtarmaq, əzabdan qaçmaqdır. Bentamın utilartizmi fərdi və liberal mahiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə, bu təlimə görə, şəxsi mənfəət, fayda ictimai həyatın əsasını təşkil edir.

Bentam qeyd edirdi ki, fayda birbaşa idrakın yeganə mənbəyi olan təcrübədən doğur. Ona görə də insanlar şeylərin mahiyyətini deyil, onların təzahürlərinə müraciət etməlidirlər. İnsanda təbii olan şey onun duyğuları, qabilyyəti və istedadır. Onların təbii hüquq və yaxud təbii qanun hesab etmək dolaşıqlıq yaradan yalançı ideyadır. Qanunlar ona görə yaradılmalıdır ki, insan qabiliyyət və istedadının üzə çıxarılması təmin edilsin, insani hisslərin inkişafına yol açılsın və cəmiyyət əlehinə meyllər ləğv edilsin. Ən sərt qanunlar məhz insanların ən qüvvətli təbii meyllərinə qarşı yönəlmişdir. Əgər insanları ümumi rifaha doğru apara bilən təbii qanunlar olsaydı, onda pozitiv qanunlara ehtiyac olmazdı.

Bentam dövlətin vəzifəsini fayda prinsipi əsasında “daha çox adamlar üçün daha çox xoşbəxtliyi” təmin etməkdə görür. Bu məqsədə liberalizm siyasəti vasitəsilə çatmaq olar: sahibkarlığın azad inkişafı, dövlətin iqtisadiyyata qarışmaması, dövlət qurumlarının demokratikləşdirilməsi.

Bentamın nəzriyyəsi bütövlükdə “sol” liberalizmin ideoliji cəhətdən əsaslandırılmasıdır. Bu nəzəriyyə İngiltərədə və başqa Avropa ölkələrində demokratik hərəkatın inkişafında müsbət təsir göstəribdir. Bentamın təliminin bilavasitə təsiri altında XIX ‘srin ortalarında Böyük Britaniyada ciddi hüquqi islahatlar həyata keçrilib.


Alman liberalizmi
Vilhelm fon Humboldt (1767-1835) öz yaradıcılığna böyük təsir göstərmiş İ.Kant ilə yanaşı alman liberalizmin əsasını qoymuşdur. Cəmiyyət və dövləti bir-birindən ayıran sərhəddi müəyyənləşdirən Humboldt, onların eyni mahiyyətə malik olan sahə hesab etmirdi. Onun fikirincə, cəmiyyət prinsip etibarıilə dövlətdən daha dəyərlidir, insan isə siyasi ittifaqın üzvü olan vətəndaşdan daha yüksəkdir. Bu cəbəbə görə “təbii və ümumi hüquq” pozitiv hüququn yeganə əsası olmalı, dövlət qanunlarının hazırlanması və qəbul edilməsi işində rəhbər başlanğıcı hesab edilməlidir.

Dövlətin mövcud olmasının əsl səbəbi cəmiyyətə qulluq etməkdir. Qarşısına qoyulan vəzifəni düzgün yerinə yetirən dövlət öz fəaliyyətində vətəndaşların daxili və xarici təhlükəsizliyini təmin etməkdən başqa heç bir işlə məşğul olmamalıdır. İnsanları atalıq qayğısı ilə himayə etmək vəzifəsinin öz üzərinə götürməkdə dövlət fərd və millət üçün daha təhlükəli olur. Humboldt hesab edirdi ki, dövlət hakimiyyətinin fəaliyyət dairəsi daha çox genişləndikcə fərdlərin və onların birliklərinin azadlığı da o qədər məhdudlaşır.



IV. Müasir liberalizm
İdealizm beynəlxalq münasibətlər elmində nəzəriyyə kimi utopik sosializm, liberalizm və pasifizm kimi daha yaxın ideya mənbələrinə malikdir və XX əsrin əvvəllərində I Dünya Müharibəsindən sonra formalaşıb başa çatmışdır. Əsasən yuxarıda qeyd etdiyimiz Avropa liberalizm dəyərləri üzərində qurulmuşdur. I DM-in bitməsilə əsas məsuliyyət Almaniyanın üzərinə qoyuldu, lakin müharibədən sonra siyasətçilər sistemi eyni tipli hadisələrdən qorumaq üçün düşünməyə başladılar, çünki müharibəyə səbəb mövcud beynəlxalq sistemin olması haqda da fikirlər var idi. Bu ideyalar əsasən ABŞ və Böyük Britaniyada yayılırdı .Yayılan bu ideyalar liberal internasionalist adlanmağa başladı. Bəşəriyyət tarixində belə vəziyyətlər əvvələrdə olmuşdur. Ancaq əsl milli mənafeləri yanlız yeni, modernləşməyə yönəlmiş, universal və milli başlanğıcların bərabərliyini qəbul edən ideologiya müdafiə edə bilər. XVI əsrdə İngiltərədə puritanlığın yayılmasına cavab olaraq, XVIII-XIX əsrlərdə kontinental Avropada Fransa inqilabının gətirdiyi dəyişikliklərə cavab olaraq, XX əsrdə sovet təhlükəsi ABŞ-da mühafizəkarları liberal dəyərlərin və təsisatların müdafiəçisinə, liberalları isə öz milli prioritetlərinin müdafiəsi üçün klassik liberalizmin ifadəçilərinə çevirəndə meydana çıxan konservatizm belə idi.

XX əsrin 30-40-cı illərindən etibarən liberalizmdə ciddi dəyişiklik müşahidə edilir. Liberal dəyərlərin qorunması və təmin edilməsində dövlətin və ictimaiyyətin roluna diqqət artan sürətlə genişlənərək neoliberalizmdə total məna alır. Neoliberalizmin özündə sağ və sol qanadlara ayrılır.Sol qanad nümayəndələrinin (F.Koker, R .Dal ) konsepsiyasında əsas yeri idarə edənlərlə idarə olunanlar (dövlətlə vətəndaşlar) arasında konsensus prinsipi, idarəetmə prosesində xalq kütlələrinin bilavasitə və ya müxtəlif sosial strukturlar vasitəsilə maksimum iştirakını təmin etmək, idarəetmə sahəsində qərarların qəbul edilməsi prosedurasının sadələşdirilməsi və demokratikləşdirilməsi ideyaları tutur.Sağ qanadı təmsil edən nümayəndələr isə (F.Hayek, C.Eşer ) hesab edirlər ki, hakimiyyət və idarəetmədəki forma plüarizmdə liberal dəyərlərin pozulması və hakimiyyət boşluğunun yaranması qorxusu var ki, bu da siyasi ekstremizmin meydana gəlməsi ilə nəticələnə bilər.

Liberalizmin başlıca ideyasını iqtisadi azadlıq, insan azadlığı prinsipi təşkil edir. F.Xayekinin (1899-1992) "Quldarlığa gedən yol" kitabında insanların iqtisadi azadlığına böyük əhəmiyyət verir və göstərir ki, yalnız bu halda insanlar öz biliklərini səmərəli tətbiq edə bilərlər. Azadlıq isə dövlət tərəfindən məhdudiyyətlərin və məcburiyyətlərin ləğvi deməkdir. Bu azadlıqdan imtina edilməsini geriyə-diktaturaya doğru, quldarlığa doğru qayıtmaq kimi qiymətləndirmişdir. İqtisadi azadlığın yeganə əsasını xüsusi mülkiyyətdə görən F.Xayek dövlətin iqtisadiyyata hədsiz müdaxiləsini bu azadlıqların pozulması kimi qəbul edir. Buna görə də dövlət müdaxiləsinin genişlənməsinə qarşı çıxır, bütün sahələrdə onun fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasını təklif edir. Dövlətin rolunu yalnız sosial sahədə, pensiya və yardımların verilməsində görürdü. Onun təhsil, mənzil, sosial sistemində fəaliyyətini inzibati idarəçilik hesab edir. Qeyd etmək lazımdır ki, F.Xayekin tarazlıq konsepsiyası da fərdlərin iqtisadi azadlığının təmin olunmasına yönəldilmişdir. Burada dövlətin rolunun genişləndirilməsinin əleyhinə çıxır. Bazar qaydalarının öz-özünə tənzimlənməsini ən səmərəli sosial sistem hesab edir. Cəmiyyət üzvləri arasında sosial ədalət axtarılması fikrini qəbul etmir və buna cəhdi smmiittğbğ, inkişafın ilkin mərhələsinə qayıtmaq kimi qələmə verir.

Nəticə


Liberalizm, azadlığı ilk siyasi dəyər olaraq ələ alan bir ideologiya, siyasət ənənəsi və düşüncə axınıdır. Ümumi mənada liberalizm, fərdlərin ifadə azadlığına sahib olduğu, din, dövlət və bəzən təşkilatların gücünün məhdudlaşdırıldırıldığı, düşüncənin sərbəst bir şəkildə dolaşdığı, xüsusi təşəbbüsə imkan təmin edən bir sərbəst bazar iqtisadiyyatının olduğu, hüququn üstünlüyünü etibarlı edən şəffaf bir dövlət modeli və ictimai həyat nizamının formasıdır. Liberal demokratiya olaraq adlandırılan bu dövlət nizamı, açıq və ədalətli bir seçki sistemi ilə birlikdə bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabər olduğu və fürsət bərabərliyinə sahib olduğu bir sistem olaraq modelləşir. Kralların təbii rəhbərlik haqqı, varislik sistemi, dövlət dini kimi köhnə dövlət nəzəriyyəsini meydana gətirən bir çox təməl qəbula liberalizm qarşı çıxar. Bütün liberallar fərdin yaşam haqqı, azadlığı və mülkiyyət haqqı kimi təməl insan haqqlarını qəbul edir və dəstəkləyir. Bununla birlikdə bir çox ölkədə müasir liberalizm, ictimai rifahın təmin edilməsi baxımından, dövlətin fərd azadlığı üzərində minimal bir məhdudlaşdırıcı gücü olmasını müdafiə edərək klassik liberalizmdən ayrılar.
İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar:


  1. Qunnar Skirbekk & Nils Gilye – “Fəlsəfə tarixi.”

  2. Yusif Rüstəmov – “Siyasi hüquq təlimlər tarixi”

  3. Ramiz Mehdiyev – “Fəlsəfə”

  4. “Hüquq və dövlət” jurnalı

  5. Con Lokk – “İdarəçilik haqqında ikinci traktat”

  6. Məcid Əfəndiyev – “Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi”

  7. Qasımov M., Abdullayev M. – “Beynəlxalq Münasibətlər Tarixi”


Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət