İnformasiya vy kodlaşdirma nzriyysi 2 semestrlik kurs 50 saat

mYk mYhsuldarlığının artırılmasına vY ya mYhsulun maya dYyYrinin aşağı salınmasına tYsir edYn amillYrin tYhlili mYsYlYlYrinin hYllindY dY m黵YkkYbliyin 鰈琰lmYsinY b鰕黭 ehtiyac duyulur. Bu mYsYlYnin korrelyasiya tYhlili metodları ilY hYlli zamanı aydın olur ki, YmYk mYhsuldarlığı vY maya dYyYri g鰏tYricilYrinY digYr amillYr içYrisindY Yn 鏾x tYsir edYn amil istehsal edilYn mYhsulun assortiment m鰒qelYrinin sayıdır ki, bu da istehsalın m黵YkkYbliyini xarakterizY edYn momentlYrdYn Yn başlıcasıdır. Lakin istehsalın m黵YkkYbliyini tYkcY assortiment m鰒qelYrinin sayına g鰎Y tYyin etmYk doğru deyildir. 屈nki m黿tYlif mYhsul n鰒lYri m黿tYlif miqdarda istehsal edilir vY bunlar 黰umi mYhsulun k黷lYsindY m黿tYlif x黶usi çYkiyY malik olurlar. Bu momentlYri yalnız Şennon d黶turları ilY nYzYrY almaq m黰k黱d黵. Burada yalnız ehtimal YvYzinY x黶usi çYkidYn istifadY edilmYlidir.

Q.Teyl entropiya g鰏tYricisini vY informasiyanın miqdarını sahYlYrarası balansın Ysasını tYşkil edYn istehsal YlaqYlYrinin tYhlili 黱 tYtbiq etmYyi tYklif edir. Lakin bu, sahYlYrarası balans modelini olduqca m黵YkkYblYşdirir. Doğrudur, model m黵YkkYblYşdikcY daha 鏾x informasiya alınır. Lakin modelin m黵YkkYblYşmYsi s黵Yti, ondan alınan informasiyanın miqdarının artım s黵Ytini qabaqlayır ki, bu da m黶bYt hal sayılmır.
M鰒zu 19. İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılması problemlYri
Komp黷er tYtbiq edYn istYnilYn müYssisY vY ya tYşkilat iqtisadi informasiyanın m黿tYlif elementlYri 黱 x黶usi kodlar hazırlamağa mYcburdur. Lakin bu kodlar lokal xarakterli olduğundan, makroiqtisadi sYviyyYdY müYyyYn çYtinliklYr t鰎Ydir. Odur ki, bu mYqsYdlY tYsniflYşdiricilYrdYn istifadY edilir. TYsniflYşdirici dedikdY, hYr birinY uyğun şifr verilmiş elementlYrin ardıcıl siyahısı nYzYrdY tutulur. slindY tYsniflYşdirici iqtisadi elementlYrin 10-luq say sistemindY hazırlanmış lüğYt kitabıdır. Bununla YlaqYdar olaraq kodlaşdırılacaq nomenklatura 10 iri sinfY b鰈黱黵. HYr bir sinfY 0-dan 9-dYk 1 rYqYm verilir. Sonra hYr bir sinif 10 alt sinfY b鰈黱黵 vY 0-dan 9-dYk n鰉rYlYnir. Sonra hYr bir alt sinif 10 qrupa, hYr qrup 10 alt qrupa b鰈黱黵 vY n鰉rYlYnir. Kodun bu c黵 qurulması elementlYr 鏾xluğunu dYrYcYlYr (mYrtYbYlYr) 鼁rY qruplaşdırmağa imkan verir.

Kod şifrlYrinin uzunluğu tYsniflYşdirmY dYrinliyini ifadY edir. Bu, qarşıda duran mYqsYdY 鏰tmağa imkan versY dY, yaddaşdan pis istifadY edir. 屈nki olduqca 鏾xlu boş yerlYr qalır. Bundan YlavY, hal-hazırda tYtbiq edilYn 10 mYrtYbYli kodun cYmi 10 faizindYn istifadY edilir.

MüYssisY sYviyyYsindY 10 mYrtYbYli kodlarla işlYmYk m黱asib deyil. Odur ki, burada 黰umi kodun aşağı mYrtYbYlYrindYn istifadY edilir.

İndi isY iqtisadi informasiyanın optimal kodlaşdırılması imkanlarını nYzYrdYn ke鏸rYk.

FYrz edYk ki, 10 min n鰒 xammal, material vY komplektlYşdirici mYmulatlara malik olan müYssisY ehtiyatların sYviyyYsinY nYzarYt etmYk mYsYlYsini komp黷erdY hYll etmYk 黱 material nomenklaturasını kodlaşdırmaq istYyir. gYr belY fYrz edilsY ki, mYdaxil-mYxaric sYnYdlYrindY b黷黱 m鰒qelYr eyni ehtimalla iştirak edir, onda bunu kodlaşdırmaq 黱 5 işarYli kod kifayYtdir:

Lakin nomenklatura m鰒qelYrinin eyni ehtimallı olması praktiki olaraq m黰k黱 olan iş deyil. Buna g鰎Y dY fYrz edYk ki, biz nomenklaturanı mYdaxil-mYxaric tezliyinin azalması istiqamYtindY d鼁黚, 3 eyni ehtimallı qrup almışıq. Birinci qrupdakı 100 elementin hYr biri 0,7 ehtimalla xarakterizY edilir. İkinci qrupdakı elementlYrin ehtimalları 0,2-dir vY burada 1000 element vardır. 茜黱cqrupdakı elementlYrin sayı 8900-d黵 vY ehtimalları 0,1-dir. Optimal kodlaşdırma prinsipinY g鰎Y ehtimalı b鰕黭 olan qrupun kodu qısa olmalıdır. 100 elementi sıra ilY kodlaşdırsaq, 2 işarY (00-99) bYs edYr. Bu qayda ilY 2-ci qrupdakı 1000 elementY 3 işarY (000-999) kifayYt edYcYkdir. 茜黱cqrupdakı 8900 elementi sıra ilY kodlaşdırmaq 黱 isY 4 işarY (0000-9999) tYlYb olunar. Bu halda kodun orta uzunluğu:

G鰎黱d鼀kimi, bu kodun uzunluğu eyni ehtimallı hala nisbYtYn 2 dYfYdYn 鏾x, 10 mYrtYbYli koda nisbYtYn isY 3 dYfYdYn 鏾x qısadır. Lakin sistem b鰕黭 olduqca ehtimalları dYqiq tYyin etmYk çYtinlYşdiyindYn, qurulan kodun optimallığı daha 鏾x şYrti xarakter daşıyır.

FYrz edYk ki, b黷鰒l黭dY bir 鰈kYdY 70 milyon adda mYhsul istehsal edilir. Eyni ehtimallı hal 黱:

işarY lazımdır.

Bu, 10 mYrtYbYli koda nisbYtYn 20% qısa olsa da, etibarlılıq sYviyyYsi aşağıdır, gedYn sYhvi aşkarlamaq m黰k黱 deyildir.

İndi fYrz edYk ki, müYssisY—nazirlik—d鰒lYt sYviyyYlYrindY istifadY edilYn informasiyanın hYcm nisbYtlYri 20:2:1 kimidir. Bu nisbYtlYr lokal kod tYtbiqinin mYqsYdYuyğun olduğunu g鰏tYrir.

M鰒zu 20. İnformasiya nYzYriyyYsi vY iqtisadi proqnozlaşdırma
HYr bir elmin mYqsYdi 鰕rYnilYn obyektin davranışını qabaqcadan g鰎mYyY vY bu obyektin idarY edilmYsi imkanını artırmağa k鰉Yk edYn qanun vY qanunauyğunluqları aşkar etmYkdYn ibarYtdir. Bu, hYm鏸nin iqtisad elminY dY aiddir. Lakin iqtisad elminin 鰕rYndiyi qanunauyğunluqların xarakteri elYdir ki, bu sahYdY proqnoz vermYk bu g黱黱 鰖黱dY dY çYtin problem olaraq qalır. Bununla belY, istehsalın inkişaf s黵Ytinin artması, hYrtYrYfli texniki vY ictimai-iqtisadi tYrYqqi nYticYsindY gYlYcYyi g鰎mYyin rolu vY buna ehtiyac daha da artır. Artıq elmi-texniki vY iqtisadi proqnozlaşdırma hYyati tYlYbata 鏴vrilmYkdYdir.

Proqnozlaşdırma tYlYb edYn iqtisadi mYsYlYlYr içYrisindY Yn maraqlısı Yhalinin tYkrar istehsalı vY YmYk ehtiyatlarının hYrYkYti mYsYlYsidir. İctimai istehlak vY tYlYbin proqnozlaşdırılması da az vacib mYsYlY deyildir.

Riyazi modellYr Ysasında iqtisadi g鰏tYricilYrin imitasiyası daha g點lvY tutarlıdır. Lakin imitasiya modellYrinin tYtbiq dairYsi nisbYtYn dardır. Buna g鰎Y dY iqtisadi proqnozlaşdırmada informasiya nYzYriyyYsindYn istifadY edilmYsi b鰕黭 maraq doğurur.

Proqnozlaşdırma prosesindY 鏾x zaman m黰k黱 hallar ansamblının sıra zYnciri ilY işlYmYk lazım gYlir.

FYrz edYk ki, YmYk ehtiyatlarının tYkrar istehsalının planlaşdırılması prosesindY 9-cu sinfi bitirYn gYnclYr hesabına hYmin ehtiyatların tamamlanması mYsYlYsini hYll etmYk lazımdır. SadYlik 黱 fYrz edYk ki, gYnclYrin qarşısında aşağıdakı imkanlar açılır:

1. 
   Orta mYktYbdY tYhsili davam etdirmYk;
   
2. 
   Texniki-peşY mYktYblYrinY ke鏼Yk;
   
3. 
   Texnikumlara getmYk;
   
4. 
   İşlYmYk.
   

HYr şeydYn YvvYl, onu qeyd edYk ki, 9-cu sinfi bitirmYk 搈黰k黱 hallar ansamblı攏ın ilk hadisYsidir. Buna sınaq deyYk.

İndi 9-cu sinfi bitirYn yeniyetmYlYrin qarşısında açılan yollara yalnız bir hadisY ( ) kimi deyil, bir-neçY ( ) hadisYlYr ardıcıllığı kimi baxaq. ŞYrtlYşYk ki, hadisY müYyyYn momentY aiddir. VYziyyYt isY zamanda davam edYn prosesdir. MYsYlYn, vY momentlYri arasında vYziyyYti 2 il davam edir. Bu halda tYsvir edilYn proses zaman oxu 鼁YrindY xYtti qrafik şYklindY g鰏tYrilY bilYr:

Yada salaq ki, vYziyyYtin başlanğıcı (0) hadisYsindYn sonra 4 m黰k黱 hala 鏴vrilir:

Burada: - orta mYktYbdY tYhsili davam etdirmYk; -texniki-peşY mYktYblYrinY ke鏼Yk; -texnikumlara getmYk; -işlYmYk variantıdır.

İndi isY 2 ildYn sonrakı hadisYsinY baxaq.

HYr bir variant 黱 müYyyYn şYrti ehtimal m鰒cuddur. Başlanğıc hal bir dYnY olduğundan, -nın ehtimalı aprior ehtimaldır. - hadisYsi -dan sonra gYlir vY ondan asılıdır. Buna g鰎Y dY - hadisYsini aşağıdakı matrislY tYsvir etmYk lazım gYlir:

FYrz edYk ki, matrisin konkret şYkli aşağıdakı kimidir:

0,25

0,16

0,34

0,25 00,12500,125 0,350,1250,250,125 0,25000 0,250,750,750,75 0,15000MatrisdYki mYlumatlara YsasYn:





















alırıq.

G鰎黱d鼀kimi, - çıxışının şYrti ehtimalını ona uyğun - çıxışının ehtimalına vurub, alınan hasillYri sYtrlYr 鼁rY cYmlYmYk lazımdır ki, hadisYsinin verilmiş çıxışının şYrti ehtimalı alınsın.

BelYliklY, hadisYsinin m黰k黱 hallar ansamblı aşağıdakı kimi olacaqdır:

NYhayYt, bizim şYrti misalımıza YsasYn, 9-cu sinfi bitirYn yeniyetmYlYr 2 ildYn sonra aşağıdakı kimi paylanacaqlar:

• 
  5,125%-i orta mYktYbdY tYhsilini davam etdirYcYk;
  
• 
  22,375%-i texnikuma gedYcYk;
  
• 
  6,25%-i texniki-peşY mYktYbinY keçYcYk;
  
• 
  62,5%-i işlYmYyY gedYcYk;
  
• 
  3,75%-i isY instituta daxil olacaqdır.
  

躮umiyyYtlY, YgYr başlanğıc vYziyyYtin m黰k黱 hallar ansamblını -la, ke鏸d ehtimalları matrisini - la, sonrakı vYziyyYtin sonlu sxemi-ni -lY işarY etsYk, yaza bilYrik.

gYr bizi addımdan sonra sistemin vYziyyYtini xarakterizY edYn sonlu sxem maraqlandırırsa, onda: alarıq.

Sistem qapalıdırsa, yYni, onun operand vY obrazları dYyişmirsY, olar.

Lakin bu d黶turlarla aparılan hesablamalar ehtiyatlı olmağı tYlYb edir. 屈nki ilkin rYqYmlYr yalnız aşağıdakı şYrtlYri 鰀YdikdY doğru olur:

• 
  M黰k黱 halların ehtimalları cYmi 1 olmalıdır;
  
• 
  Ke鏸d matrisi ehtimalları Markov ehtimallarının xassYlYrinY malik olmalıdır. YYni matrisdYki şYrti ehtimallar YvvYlki hadisYnin çıxışlarının n鰉rY ardıcıllığına uyğun d鼁黮mYlidir. vvYlki çıxışlar operandlar, asılı çıxışlar isY obrazlar hesab edilir. HYr bir operanda uyğun obrazların ehtimalları cYmi dY 1 olmalıdır.
  

Fizika 黱 enerji anlayışı nYdirsY, kibernetika vY b黷鰒l黭dY sistemologiya 黱 dY informasiya anlayışı hYmin şeydir. Kibernetika informasiyanın kYmiyyYtcY 鰈琰lmYsinin m黰k黱l鼀黱Y s鰕kYnir. Lakin informasiya yalnız siqnala y黭lYndikdYn sonra istifadY 黱 hazır olur. 屈nki siqnal—informasiyanın maddi daşıyıcısı olub, onun zamanda vY mYkanda 鰐黵黮mYsinY imkan verir. Obyektin vYziyyYti dYyişmirsY, siqnal YmYlY gYlmir. Siqnal obyektin 鰖yox, vYziyyYtidir. Lakin vYziyyYtin hYr c黵 dYyişilmYsi siqnal YmYlY gYtirmir. Siqnalın yaradılması müYyyYn qanuna tabedir ki, buna da kod deyilir. Koda qarşı duran tYsirlYr k鼀 (uğultu) vY ya maneY adlanır.

Obyektin statikası haqqındakı informasiya statik siqnalla, dinamikası barYdYki informasiya isY dinamik siqnalla 鰐黵黮黵. Odur ki, siqnallar sistemlYrdY 鏾x vacib rol oynayır. Enerji vY maddi axınlar sistemin qidasıdırsa, informasiya axınları da onların fYaliyyYtini tYşkil vY idarY edir. N. Viner g鰏tYrir ki, cYmiyyYtin yayılması imkanı informasiyanın yayıla bilmYsi imkanı ilY 鰈琰l黵. Bu fikir istYnilYn sistemY dY aiddir.

Siqnalın Ysas xassYsi—g鰖lYnilmYzlikdir. YYni siqnal yaradılması mahiyyYtcY tYsad黤i (ehtimallı) prosesdir. Başqa s鰖lY, tYsad黤i proses siqnalın modeli kimi çıxış edir. Bu isY o demYkdir ki, siqnal yaradıcılığını tYsvir etmYk 黱 tYsad黤i proseslYr nYzYriyyYsi kimi 鏾x g點laparatdan istifadY etmYk imkanı vardır. İnformasiya nYzYriyyYsi mYhz bu imkan 鼁YrindY yaranmışdır ki, bunun da ilk spesifik anlayışı tYsad黤i obyektin qeyri-müYyyYnliyinin kYmiyyYt 鰈琰solan entropiyadır. Entropiya m黶bYt, hYqiqi vY ekstremumu olan kYmiyyYtdir vY aşağıdakı xassYlYrY malikdir:

1. 
   YYqin vY qeyri-m黰k黱 hadisYnin entropiyası sıfra bYrabYrdir.
   
2. 
   BYrabYr ehtimallı hallarda entropiya maksimaldır.
   
3. 
   Asılı olmayan obyektlYrin entropiyası onların entropiyaları cYminY bYrabYrdir.
   
4. 
   Asılı obyektlYrin entropiyası onlardan birinin şYrtsiz entropiyası ilY digYrinin şYrti entropiyasının cYminY bYrabYrdir.
   
5. 
   ŞYrti entropiya şYrtsiz entropiyadan hYmişY ki鏸kdir.
   

BelYliklY, informasiyanın fYlsYfi mahiyyYti onun miqdarı vasitYsilY açılır. BelY ki, informasiyanın orta miqdarı inikasın dYrYcYsini xarakterizY edir.

İnformasiyanın miqdarı aşağıdakı xassYlYrY malikdir:

1. 
   躰vana nYzYrYn mYnbYdYki informasiyanın miqdarı mYnbYyY nYzYrYn 黱vandakı informasiyanın miqdarına bYrabYrdir.
   
2. 
   İnformasiyanın miqdarı mYnfi deyil.
   
3. 
   Bir simvolda daşınan informasiyanın miqdarı hYmin simvola düşYn entropiya qYdYrdir.
   
4. 
   ObyektlYrin birindYki (mYsYlYn, 黱vandakı) dYyişiklik onda olan digYr obyekt (mYsYlYn, mYnbY) haqqındakı informasiyanın miqdarını artıra bilmYz.
   
5. 
   Asılı olmayan obyektlYrdYki informasiyanın miqdarı hYmin obyektlYrdYki informasiya miqdarlarının cYminY bYrabYrdir.
   

Siqnalın Yn m黨黰 xassYlYrindYn biri onun daşıdığı informasiyanın miqdarıdır. Lakin bir sıra sYbYblYr 鼁黱dYn siqnal hYmişY imkanından az informasiya daşıyır. Siqnalın bu xassYsi bolluq anlayışı ilY ifadY edilir ki, bunu da kYmiyyYtcY 鰈鏼Yk m黰k黱d黵.

莖x m黨黰 anlayışlardan biri dY informasiyanın 鰐黵黮mYsi s黵Ytidir. Bu, vahid vaxt YrzindY 鰐黵黮Yn informasiyanın miqdarını ifadY edir. 謙黵mY s黵Ytinin maksimumu kanalın buraxıcılıq qabiliyyYti adlanır.

Şennon g鰏tYrmişdir ki, koda bolluq daxil etmYyin elY 黶ulunu tapmaq m黰k黱d黵 ki, eyni zamanda hYm sYhvlYrin minimumunu, hYm dY 鰐黵mY s黵Ytinin maksimumunu tYmin edY bilsin.