İnformasiya vy kodlaşdirma nzriyysi 2 semestrlik kurs 50 saat

Sistemin maneYyYdavamlılığı dedikdY, rabitY xYttindY maneYlYrin m鰒cud olduğu şYraitdY informasiyanı qYbul etmYk qabiliyyYti nYzYrdY tutulur.

Burada: - siqnalın gYrginliyi; - maneYnin gYrginliyidir.

Burada: - rabitY kanalının parametrlYrinin dYyişilmYsini nYzYrY alan Ymsaldır.

B黷黱 bu maneYlYr xarici maneYlYrdir. Daxili maneYlYr 鰐黵點qYbuledici aparatlar tYrYfindYn yaradılır.

BelYliklY, eynig點dY vY eyni maneY şYraitindY A sisteminin qYbul etdiyi siqnal 鰐黵黮Yn siqnala V sistemindYkinY nisbYtYn daha yaxındırsa, A sistemi V-yY nisbYtYn maneYyY daha davamlıdır.

ManeYyYdavamlılığın 2 n鰒var: statik vY dinamik.

Statik maneYyYdavamlılıq informasiyanın 鰐黵黮mYdiyi vaxtda maneYlYrin yaratdığı yalan siqnalları 鰐黵mYkdYn imtina etmYyY imkan verir.

Dinamik maneYyYdavamlılıq isY yararlı siqnalları uğultulardan ayırmaq qabiliyyYti kimi meydana çıxır.

Diskret sistemlYrdY maneYlYr şYraitindY 鰐黵黚, qYbul etmYk YvYzinY alına bilir.

Sistemin maneYyYdavamlılığı:

(44)

kimi hesablanır. Burada: - sYhv qYbulun orta ehtimalıdır.

Bolluq artdıqca statik maneYyYdavamlılıq artsa da, 鰐黵mY s黵Yti azalır vY kod optimallıqdan çıxır.

謙黵mY sisteminin sYmYrYliliyi anlayışı müYyyYn maneYyYdavamlılıq sYviyyYsini tYmin etmYk mYqsYdi ilY kodların m黵YkkYblYdirilmYsi hYddini müYyyYnlYşdirmYk 黱 işlYdilir.

Eyni tezlik zolağında vY eyni g點lxYbYri daha tez 鰐黵Yn sistem daha sYmYrYlidir.

XYbYrdYki bolluq azaldıqca, 鰐黵mY sisteminin sYmYrYliliyi artır.

Bolluğun mYqsYdYuyğun minimal hYddi 鰐黵mY s黵Ytinin buraxıcılıq qabiliyyYtinY bYrabYr olduğu halda alınır. 屈nki bolluğun sonrakı azal-dılması maneYyYdavamlılığı aşağı salır.

Simvollar m黿tYlif ehtimallı, lakin eyni g點lolduqda bolluğu azaltmadan da sYmYrYliliyi artırmaq m黰k黱d黵. Lakin bu zaman maneYyYdavamlılıq artmır.

SYmYrYliliyi kYmiyyYtcY 鰈鏼Yk 黱:

vY 鰐黵mY Ymsalından:

Burada: - 鰐黵mY s黵Yti; - buraxıcılıq qabiliyyYti; - mYnbYyin entropiyasıdır.

SYmYrYlilik artanda maneYyYdavamlılıq azalır.

ManeYyYdavamlılıq vY sYmYrYlilik eyni zamanda artanda sistem m黵YkkYblYşir vY bunun nYticYsindY etibarlılıq azalır.

謙黵mY sisteminin etibarlılığı dedikdY, müYyyYn vaxt YrzindY sistemin imtinasız işlYmY qabiliyyYti nYzYrdY tutulur.

謙黵mYnin etibarlılığı ilY b黷鰒l黭dY rabitYnin etibarlılığını qarışdırmaq olmaz. 屈nki 鰐黵mYnin etibarlılığı—aparatların saz işlYmYsi şYrtindY d鼁g黱 鰐黵mY ehtimalıdır. Bu zaman alınan sYhv yalnız uğultu nYticYsindY alınır. RabitYnin etibarlılığı isY—maneYlYr nYzYrY alınmaqla, xYbYrin d鼁g黱 qYbulu ehtimalıdır. RabitYnin etibarlılığı rabitY sistemini, 鰐黵mYnin etibarlılığı isY kodlaşdırma 黶ulunu xarakterizY edir.

TYcr黚Y g鰏tYrir ki:

• 
  real imkanlardan kYnara çıxan texniki tYlYbatlar Ysaslandırılmadıqda;
  
• 
  rabitY kanalında kodlaşdırma metodu d鼁g黱 se鏸lmYdikdY;
  
• 
  pis layihYlYşdirildikdY;
  
• 
  elementlYr d鼁g黱 tYtbiq edilmYdikdY;
  
• 
  sxem vY xidmYt鏸 heyYtin hYddYn artıq y黭lYnmYsinY sYbYb olan m黵YkkYb aparatlardan istifadY edildikdY;
  
• 
  hYddYn artıq universallaşdırmağa cYhd edildikdY;
  
• 
  kompleks layihYlYşdirmY aparılmadıqda;
  
• 
  ucuz vY keyfiyyYtsiz materiallardan istifadY edildikdY;
  
• 
  xidmYt鏸 heyYt zYif 鰕rYdildikdY—b黷黱 bu hallarda etibarlılıq sYviyyYsi aşağı olur.
  

躮umi halda, dYnY A siqnalı 鰐黵黚, dYnY dY V siqnalı g鰖lYyiriksY, maneYnin tYsiri kanal matrisi ilY tYsvir edilYcYkdir:

Diaqonalda yerlYşYn ehtimallar d鼁g黱 qYbul ehtimalıdır.

Kanal matrisindYki ehtimallar baş diaqonaldan uzaqlaşdıqca ki鏸lir vY maneY olmadıqda onların hamısı sıfır olur. Kanal matrisinin hYr bir sYtrindYki ehtimalların cYmi 1-Y bYrabYrdir. YYni 鰐黵黮Yn hYr bir siqnal 黱 qYbuledicidY h鰇mYn bir siqnal (d鼁 vY sYhv) alınmalıdır. Yaxud da YgYr qYbuledici hYr hansı bir siqnal qYbul edibsY, belY fYrz edilir ki, 鰐黵點h鰇mYn 鰖 tezaurusundakı siqnallardan birini 鰐黵müşd黵.

BelYliklY, maneYnin riyazi modeli şYrti entropiya d黶turlarına Ysaslanır.

kimi hesablanır. Burada: - qYbul edilYn işarYlYrin sayıdır.

(47) d黶turundan aydınca g鰎黱黵 ki, vY b鰕黭 olduqca kanalın buraxıcılıq qabiliyyYti dY b鰕黭 olur. Bu entropiyaların maksimal qiymYti isY eyni ehtimallı asılı olmayan halda alınır. Lakin maneY m黿tYlif simvollara m黿tYlif c黵 tYsir edY bilir. Bu halda maneYyY daha davamsız sivolları kanalın girişinY daha tez-tez vermYk lazım gYlir. (47) d黶turu hYm鏸nin onu da aydınlaşdırır ki, buraxıcılıq qabiliyyYtini şYrti entropiyanın azaldılması hesabına da artırmaq olar. İdeal halda, şYrti entropiyanın qiymYti sıfır olduqda real kanalın buraxıcılıq qabiliyyYti uğultusuz kanalın buraxıcılıq qabiliyyYtinY bYrabYr olur:

(48)

Uğultulu kanalda gedYn proseslYrY bir qYdYr Ytraflı baxaq.

FYrz edYk ki, kanaldan istifadY m黡dYti (xYbYrin uzunluğu) T, vahid vaxtda 鰐黵黮Yn simvolların sayı -dir. Bu halda T m黡dYtindY 鰐黵黮Yn simvolların sayı , ardıcıl 鰐黵黮Yn y黭sYk ehtimallı siqnalların sayı , ardıcıl qYbul edilYn y黭sYk ehtimallı siqnalların sayı , siqnalının qYbuluna sYbYb olan ardıcıl 鰐黵黮Yn y黭sYk ehtimallı siqnallarının sayı , siqnalının 鰐黵黮mYsi nYticYsindY ardıcıl qYbul edilmYsi m黰k黱 olan y黭sYk ehtimallı siqnallarının sayı kimi hesablanacaqdır.

FYrz edYk ki, siqnalını 鰐黵YrkYn siqnalını almalıyıq:

Lakin maneYli kanalda başqa siqnal da alına bilYr. Buna baxmayaraq gerçYk 鰐黵mYni tYmin etmYk hYmişY m黰k黱d黵. Bunun 黱 鏾xsaylı sınaqlar ke鏸rmYk kifayYtdir. FYrz edYk ki, =01011-kodu ilY 鰐黵黮黵. ManeY nYticYsindY bu kodun simvollarından biri sYhv gedY bilYrsY, xYbYri 黱 aşağıdakı kod variantları alına bilYr:

1. 
   0101111011
   
2. 
   0101100011
   
3. 
   0101101111
   
4. 
   0101101001
   
5. 
   0101101010
   

BelYliklY, siqnalın d鼁g黱 鰐黵黮mYsi ehtimalı:

kimi hesablanacaqdır.

Bu halda sYhvsiz qYbul ehtimalı da:

(50)

kimi hesablanacaqdır. Burada: - sYhv qYbul ehtimalıdır.

BelYliklY, uğultulu kanalda kodlaşdırma haqqında Şennon teoremi aşağıdakı kimi ifadY edilir: YgYr mYnbY rabitY kanalının buraxıcılıq qabiliyyYtindYn ki鏸k olan s黵YtlY entropiyalı informasiya hasil edib, uğultulu kanalın girişinY verirsY, onda qYbul mYntYqYsindY m黰k黱 qYdYr ki鏸k ehtimallı sYhvlYr YmYlY gYlmYsini tYmin edYn kod m鰒cuddur.

Lakin bu teorem hYmin kodu necY qurmağın yolunu g鰏tYrmir.

kimi hesablanır. Burada: - siqnalın d鼁g黱 qYbulu ehtimalı; - aparatların imtinasız iş ehtimalıdır.

NYzYri olaraq istYnilYn maneYlYr sYviyyYsindY siqnalı kifayYt qYdYr dYqiq 鰐黵mYk m黰k黱d黵. Lakin bu zaman aparatların etibarlılığı vY iqtisadi sYmYrYliliyi h鰇mYn nYzYrY alınmalıdır.

Ayrı-ayrı simvolların qYbulu etibarlılığını y黭sYltmYklY rabitY sisteminin dY etibarlılığını y黭sYltmYk m黰k黱d黵. Buna nail olmaq 黱, mYsYlYn, siqnalın g點黱artırmaq, siqnalı uzatmaq vY x黶usi kodlaşdırma metodundan istifadY edYrYk b黷鰒l黭dY xYbYr qYbulunun etibarlılığını y黭sYltmYk kimi 黶ullardan istifadY etmYk olar. Simvolun 鰐黵黮mY vaxtının uzadılması aparatları m黵YkkYblYşdirmYdYn etibarlılığı artırmağa imkan verdiyindYn, xeyli b鰕黭 maraq doğurur.

QYbuledici-yığıcıda uzadılmış siqnalın se鏸lmYsi (s鼁黮mYsi) 黱 inteqrator vY m黴ayisY sxemi elY qurulmalıdır ki, T m黡dYtindY eyni ehtimallı vY siqnallarının biri 鰐黵黮黚, siqnalı qYbul edilibsY,

(52)

şYrti 鰀YnmYlidir ki, qYbul olunmuş siqnalın mYhz olduğunu yYqin etmYk m黰k黱 olsun. Bu c黵 siqnalları fYrqlYndirY bilYn qYbuledici ideal Kotelnikov qYbuledicisi adlanır. (52) şYrti aydın g鰏tYrir ki, qYbul edilmiş siqnal daha uzun olan siqnal sayılır.

Kotelnikov qYbuledicisinin k鰉Yyi ilY yararlı siqnalın uğultudan s鼁黮mYsi (se鏸lmYsi) ideyası ondan ibarYtdir ki, inteqrator siqnalla uğultunu toplayır. Bu şYraitdY siqnal uzadıldıqca maneYnin sYviyyYsi sıfra yaxınlaşır. Siqnalın sYviyyYsi isY bu zaman sıfırdan fYrqli vY sabit olur. Buna g鰎Y dY inteqratorda siqnalın sYviyyYsi uğultunun azalması nisbYtindY artır vY nYticYdY qYbulun etibarlılığı y黭sYlir.

İndi dY siqnalların qrup şYklindY qYbulu zamanı etibarlılığın y黭sYldilmYsi metodlarına baxaq.

İstYnilYn kod, onun tYsviri 黶ulundan asılı olmayaraq, praktiki surYtdY aşkarlayıcı kod kimi sYhvlYrin aşkarlanmasında vY d鼁YldilmYsindY istifadY edilY bilYr. Bir sıra aşkarlama vY sYhv d鼁YltmY metodları vardır. Bunlardan Yn sadYsi 鏾xsaylı tYkrarlama metodudur. Bu halda d鼁g黱 鰐黵mY bir n鰒 verilişlYrin, mYsYlYn 1-lYrin yığılması yolu ilY aşkar edilir. Bodo-Verden teleqraf sistemi bu prinsipdY işlYyir. Bodo-Verden kodu 5 işarYli, komplekt koddur.

FYrz edYk ki, keyfiyyYt YlamYti 1—m黶bYt impulsdur vY sistem m黶bYt impulsları yığır.

Tutaq ki, 10110 kodu 鰐黵黮müşd黵. ManeY nYticYsindY baş verYn tYhriflYr yığma yolu ilY aşağıdakı qaydada aradan qaldırılır:
10100—birinci qYbul

10010—ikinci qYbul

10110—yığılmış kod.

Bodo-Verden sisteminin n鰍sanı odur ki, iki tYrYfli ke鏸ddYn m黡afiY yoxdur. YYni bu sistem yalnız 0 1-Y vY ya 1 0-a 鏴vrildikdY işlYyY bilir. Eyni zamanda hYr iki ke鏸di nYzYrY ala bilmir.

Telemexanikada rYqYm m黡afiYsi deyilYn metoddan geniş istifadY edilir ki, bu da aşkarlayıcı kod kimi tYtbiq edilY bilir. BelY ki, 5 işarYli Bodo kodunda ya 0, ya da 1-lYr c黷 olur. gYr A hYrfinin koduna (10000) 1, V hYrfinin koduna (00110) 0 YlavY etsYk, hYr iki kodda 0 vY 1-lYr c黷 olacaqdır. TYhrif baş verYn kimi c黷l黭 pozulacaq vY m黡afiY imtinası baş verYcYkdir. Bodo kodunun b黷黱 kombinasiyalarına uyğun 0 vY 1-lYri YlavY edYrYk, c黷Y yoxlayan bir sYhvi aşkarlayan kod yaratmaq olar. C黷l鼀yoxlamaq fiziki cYhYtdYn 鏾x asandır. Bodo kod kombinasiyalarında 0 vY 1-lYrin c黷 olduğu kodları se鏸b 2 dYnY aşkarla-yıcı kod almaq olar. BelY olduqda hYr bir kombinasiya digYrindYn azı 2 simvolla fYrqlYnir. Baxdığımız ilk aşkarlayıcı kod 6 işarYli, 32 m鰒qelidir. Yarıya b鰈黱müş Bodo kodu isY 5 işarYli olsa da cYmi 16 m鰒qelidir.

BelYliklY, 1 sYhvi aşkarlamaq 黱 kod kombinasiyaları azı 2 simvolla fYrqlYnmYlidir.

Bolluqsuz (optimal) kodlar aşkarlayıcı kod kimi istifadY edilY bilmir. 屈nki kodun aşkarlayıcı olması 黱 ona simvol YlavY edilmYlidir.

Aşkarlayıcı kod tYrtib etmYk 黱 YlavY edilYn simvolların sayı: kimi tYyin edilir. Burada: - aşkarlanası sYhvlYrin sayıdır. YYni 1 sYhvi aşkarlamaq 黱 kod mYsafYsi ( ) 2 olmalıdır.

İndi isY sYhvd鼁YldYn kodlara baxaq. Bu c黵 kodun qurulması ideyasını aşağıdakı hYndYsi modellY tYsvir etmYk olar:

Z010011110111000001X100101 G鰎黱d鼀kimi, bu, 3 işarYli 2-lik koddur. Kubun hYr bir tYpY n鰍tYsi 黱 kod kombinasiyası aşağıdakı kimi tYrtib edilir: YgYr kubun tYpYsinin ox 鼁YrindYki proeksiyası 0-dırsa, 0-la işarY edilir. MYsYlYn, hYr hansı n鰍tY X oxuna nYzYrYn 1, oxuna nYzYrYn 0 vY Z oxuna nYzYrYn 1 m鰒qeyindYdirsY, bu n鰍tYnin kodu 101-dir.

Kubun hYr bir tYpYsi 黱 3 elY tYpY var ki, onlar hYmin tYpYdYn 1 addım aralıdır. HYr bir tYpY 黱 2 addım aralı 3 tYpY dY var. HYr tYpYdYn 3 addım aralıda isY yalnız 1 tYpY vardır.

Qonşu kod kombinasiyaları arasındakı mYsafYyY kod mYsafYsi deyilir. Kod mYsafYsi—kodun maneYyYdavamlılığını xarakterizY edYn parametr olub, kodun bolluğudur. Kod mYsafYsi hYm鏸nin kodun korrektirovkaedici xassYsini dY müYyyYn edir. Kod mYsafYsi -dirsY, bu o demYkdir kodun bolluğu sıfırdır vY belY kod aşkarlayıcı kod deyil. -dirsY, bu, 1 sYhvi aşkarlaya bilYn koddur. Lakin 1 işarYni d鼁YltmYk 黱 olmalıdır. BelYliklY, 1 sYhvi d鼁YldY bilYn kodlar kubun Yks tYrYflYrindY yerlYşYn peyk kodlardır: 000—111; 010—101; 001—110; 011—100

Peyk kodlarla sYhvin d鼁YldilmYsi ideyası ondan ibarYtdir ki, kodda tYhrif baş verYn kimi, o, qonşu kombinasiya ilY eynilYşir.

gYr A—00000, B—00111 vY V—11100 kimi kodlara malikdirsY, bunların hYr birindY baş verYn tYhrif asanca müYyyYn edilir. 屈nki, burada kod mYsafYsi -d黵.

İki kod kombinasiyası arasındakı kod mYsafYsini tYyin etmYk 黱 onları 2 modulu 鼁rY toplamaq kifayYtdir. CYmdYki 1-lYr kod mYsafYsini g鰏tYrYcYkdir. MYsYlYn:

G鰎黱d鼀kimi, eyni simvollu mYrtYbYlYrY 0, m黿tYlif simvollu mYrtYbYlYrY 1 düş黵.

BelYliklY, baxdığımız misalda -dir.

SYhvin eyni zamanda aşkarlanıb d鼁YldilmYsi 黱 kod mYsafYsi: kimi hesablanır. Burada: - d鼁YldilYsi sYhvlYrin sayıdır.

gYr yalnız sYhvlYrin d鼁YldilmYsinY Ysaslansaq, kod mYsafYsi: kimi hesablanmalıdır.

M黙sir d鰒rdY istYnilYn sayda sYhv aşkar edib d鼁YldY bilYn 鏾xsaylı kod tYtbiq edilir.

Prinsip etibarı ilY buna etiraz etmYk olmaz. gYr istehsala müYyyYn tYşkilolunma sYviyyYsi ilY xarakterizY edilYn m黵YkkYb, dinamik vY ida-rY olunan sistem kimi baxsaq, onda etiraf etmYliyik ki, b黷鰒l黭dY sistemin vY onun elementlYrinin davranışındakı qeyri-müYyyYnlik informasiya nYzYriyyYsi y鰊黰黱dYn tYdqiq edilmYyY layiqdir.

Fransız alimi Buasso termodinamik entropiya ilY avans edilmiş kapitala düşYn mYnfYYt norması g鰏tYricisi arasında analogiya yaradaraq bazar m黱asibYtlYrinin modelini qurmuşdur. O, belY bir fakta Ysaslanır ki, mYnfYYt norması ( ) mYnfYYt k黷lYsinin ( ) b黷黱 sabit ( ) vY dYyişYn ( ) kapitala nisbYti kimi tYyin edilir:

(53)

MYnfYYt normasının diferensialı da uyğun olaraq t鰎YmY mYnfYYt k黷lYsinin kapitala nisbYti şYklindY tYyin edilir:

MYnfYYt normasının tYrs qiymYti:

kimi hesablanır.

MYnfYYt norması aşağı düşmYyY meyl etdiyindYn, parametrinin qiymYti daim artmağa meyllidir. Bu isY termodinamik entropiyaya 鏾x bYnzYyir. Buasso eyni qayda ilY termodinamik ehtimalla ( ), iqtisadi m黺azinYt ehtimalı ( ) arasında analogiya yaradır. Sonra isY bradan aşağıdakı asılılığa gYlir:

(56)

Buradan vY alır.

Bu analogiyalara oxşar yolla o, iqtisadi dYyişYn olan gYlirlY enerji arasında da analogiya yaratmışdır.

İtalyan alimi C.Palomba ictimai mYhsulun vY ya milli gYlirin artmasının mYnfYYt k黷lYsinY nisbYtini entropiyaya analoq kimi g鰐黵müşd黵. Palombanın 搃qtisadi entropiyaadlandırdığı kYmiyyYti aşağıdakı m黱asibYtlYrY g鰎Y termodinamik entropiyaya uyğun gYlir:

• 
  dY kimi, ya sabit qala bilYr, ya da artar. Başqa s鰖lY, mYnfYYt k黷lYsi ( ) yalnız o halda arta bilYr ki, milli gYlirin artımı artan s黵YtlY (m黶bYt tYcillY) artsın.
  
• 
  Qapalı fiziki sistemdY entropiya artdığı kimi, qapalı iqtisadi sistemdY dY 搃qtisadi entropiyaartır. gYr milli gYliri ilY, mYnfYYt k黷lYsini isY -lY işarY etsYk:
  

Buradan da (58)

olar. (57) vY (58) d黶turları termodinamik entropiya d黶turlarının eynidir. C.Palombanın Yn b鰕黭 xidmYti mYhz bu analogiyanı yaratmasın-dadır.

(58) d黶turunun statistik interpretasiyası: verir ki, bu da mYşhur Bolsman d黶turudur.

Lakin C.Palomba bu analogiyası ilY bir qYdYr dY irYli gedir. O, mYnfi entropiyanı (bu, L.Brilly黣nin 搉eqentropiyaanlayışına uyğundur) ifadY edYn kYmiyyYti 搒intropiyaadlandıraraq g鰏tYrir ki, yalnız entropiyalı xarakter daşıyan fiziki sistemlYrdYn fYrqli olaraq iqtisadi sistemlYr davranış baxımından 3 n鰒 ola bilir:

1. 
   Entropiyalı iqtisadi sistemlYr—entropiyası artan sistemlYr;
   
2. 
   Sabit entropiyalı iqtisadi sistemlYr;
   
3. 
   Azalan entropiyalı (artan sintropiyalı) iqtisadi sistemlYr.
   

M黷lYq azad rYqabYtli sadY YmtYY istehsalını Palomba sabit entropiyalı iqtisadi sistem adlandırır. 屈nki burada kortYbii bazar istehsal nisbYtlYrinin ideal tYnzimlYyicisi funksiyasını icra edir.

NYhayYt, planlı iqtisadiyyata o, azalan entropiyalı iqtisadi sistem kimi baxır. 屈nki burada mYnfYYt norması tYsYrr黤atın tYnzimlYyicisi kimi çıxış etmir. Bu sistemin davranışının Ysas parametri sintropiyadır. TYsYrr黤ata inzibati-amirlik kanalları ilY axıdılan informasiyanın k黷lYsi artdıqca sistemdY mYnfi entropiya (sintropiya) da artır.

P.Samuelson iqtisadiyyatın tYsviri 黱 Le Şatelyenin dinamik tarazlıq prinsipindYn, İ.B.Plyuxin isY geniş tYkrar istehsalın model-lYşdirilmYsi 黱 zYncirvari reaksiyalar nYzYriyyYsindYn istifadY edir.

U.R.Eşbinin informasiya nYzYriyyYsinin anlayışları ilY ifadY etdiyi 搈黿tYlifliyin zYruriliyi qanunuiqtisadi sistemlYrin fYaliyyYtindYki sYndYlYmYlYrin minimumlaşdırılması 黱 tYnzimlYyicinin m黿tYlifliyini (manevretmY qabiliyyYtini) artırmağın zYruri olduğunu s黚ut edir.

M鰒zu 17. İqtisadi informasiya vY onun qiymYtliliyi
Artıq mYlum olduğu kimi, İnformasiya nYzYriyyYsi informasiyanı kYmiyyYtcY 鰈鏼Yyi qarşısına mYqsYd qoyur vY xYbYrin tYrtib edildiyi m鰒cud Ylifbadan optimal istifadY edilmYsi qanunauyğunluqlarını 鰕rYnir. HYmin xYbYrlYrin daşıdığı informasiyanın keyfiyyYti (mYzmunu) barYdY isY hebir şey demir.

Bu bir hYqiqYtdir ki, informasiya nY olursa-olsun, ilk n鰒bYdY m黵YkkYbliyin, ikinci n鰒bYdY isY ehtimallı hadisYlYrin mYhsuludur. İnformasiya alındıqca hadisYdYki qeyri-müYyyYnlik (anlaşılmazlıq) azalır vY son yekunda lYğv olunur. Bu mYnada entropiya sanki 搃nformasiya filizidir. 屈nki müYyyYn (m鰒cud entropiyaya bYrabYr) miqdarda informasiya alındıqdan sonra obyektdYki qeyri-müYyyYnlik layı sona 鏰tır. Lakin obyekt dinamikdirsY, daim bir vYziyyYtdYn başqa vYziyyYtY ke鏸rsY, hYr bir yeni vYziyyYtY uyğun yeni entropiya layı m鰒cud olur ki, bu da obyektdY baş verYn dYyişikliklYr barYdY yenidYn informasiya alınması ilY nYticYlYnir.

BelYliklY, m黵YkkYb, dinamik vY idarY olunan obyektlY m黵YkkYb, dinamik vY idarY edYn subyekt arasında daimi, kYsilmYz informasiya m黚adilYsi baş verir.

Y.İ.莈rnyak g鰏tYrir ki, m黵YkkYb iqtisadi sistem praktiki olaraq istYnilYn vaxt momentindY vY ya periodda 鰖黱黱 axıradYk tYsviredilmYz m黿tYlif vYziyyYtlYri, yaxud davranış xYtti ilY xarakterizY olunur. 屈nki obyekt 鰖黱dYn Ytrafa olduqca m黿tYlif 鏰larlı informasiya “ş黙landırır Lakin bu informasiyanın hamısı konkret subyekt tYrYfindYn 搖dulmur Yalnız konkret subyektin mYqsYdinY bu vY ya digYr dYrYcYdY dYxli olan informasiya bu vY ya digYr dYrYcYdY qiymYtli olur. Bir 黱van 黱 hebir mYna daşımayan fakt başqa 黱vanın b鰕黭 marağına sYbYb ola bilir. ElY bununla da informasiyanın kYmiyyYti keyfiyyYtindYn ayrı düş黵.

İnformasiya idealdır, lakin real vasitYlYrlY 鰐黵黮Y bilir. İnformasiya x黶usi daşıyıcılar, şYrti işarYlYr, rYqYmlYr, siqnallar vasitYsilY 鰐黵黮d鼀黱dYn, belY fYrz edilir ki, hYr bir işarY vY ya siqnal müYyyYn mYna vahidlYri ilY y黭lYnmiş olur. İnformasiya nYzYriyyYsi s黚ut edir ki, rabitY kanalı ilY 鰐黵黮Yn informasiyanın miqdarı obyektdYn 黱vana daşınan entropiyadan başqa bir şey deyildir. YYni, informasiya daşıyıcılarının y黭qeyri-müYyyYnlikdYn ibarYtdir. 屈nki entropiya hYr işarYyY düşYn informasiyanın x黶usi miqdarıdır. Bu halda istYnilYn daşıyıcı elementin itmYsi YslindY onun y黭黱黱 itmYsi kimi nYzYrY gYlir. Bu itki az vY ya 鏾x qiymYtli ola bilir. DemYli, informasiya elY 鰐黵黮mYlidir ki, onun istehlak keyfiyyYti (faydalılığı) zYruri minimumdan az olmasın. YYni, mYnbYdYn 黱vana 鰐黵黮Yn informasiya 鰖黱黱 zYruri mYna vahidlYrini (inqrediyentlYrini) qoruyub saxlamaqla 鏰tmalıdır. Bunun 黱 informasiya 黱vana mYqamında vY ciddi qaydalara YmYl olunmaqla 鰐黵黮mYlidir. 謙黵mY s黵Yti qYbuletmY s黵YtinY tam uyğun olmalıdır. ks halda, ill鼁iya yaranır.

İnformasiya 黱van 黱 yalnız istehlak momentindY qiymYtlidir. İstehlak edilYn daşıyıcı hYmin 黱van 黱 boşalır. Lakin hYmin 揵oşdaşıyıcılar onlara ehtiyac yaranan kimi 揹olur YYni, informasiyanın qiymYtliliyi praqmatik anlayışdır vY 黱vanın informasiyaya ehtiya-cından doğur. Konkret informasiyaya nY qYdYr b鰕黭 ehtiyac varsa, o, bir o qYdYr qiymYtli sayılır.

İqtisadi informasiyanın qiymYtliliyi 黱 vahid kriteri yoxdur. Burada yalnız hissYvi kriterilYrdYn istifadY etmYk m黰k黱d黵.

MYsYlYn, V.P.Tsımbal informasiya 鏰tışmazlığı (defisiti) 鼁黱dYn yaranan itkilYrin 鰈琰s黱qiymYtliliyin lokal kriterisi kimi g鰐黵mYyi tYklif edir. A.A.XarkeviisY g鰏tYrir ki, YgYr daxil olan informasiyanın ehtimallı xarakteristikalarından istifadY etmYk mYqsYdYuyğundursa, yaxud heolmazsa, istifadY etmYk m黰k黱d黵sY, onda informasiyanın qiymYtliliyi 黱 mYqsYdY鏰tma ehtimalını kriteri kimi g鰐黵mYk olar. Lakin bu zaman mYqsYd tam aydın olmalıdır. gYr m黰k黱 olan eyni ehtimallı halların sayı -sa, informasiya alındıqdan sonra bu halların sayı azalıb olursa, onda alınan informasiyanın qiymYtliliyi A.A.XarkeviçY g鰎Y:

kimi hesablana bilYr.

Doğrudan da, YgYr alınan informasiya müYyyYn mYqsYdlY bağlıdırsa vY konkret xYbYr bizi hYmin mYqsYdY nY qYdYr yaxınlaşdırırsa, bir o qYdYr qiymYtli sayılmalıdır. Bu fikri izah etmYk 黱 A.A.Xarkevibir neçY misal gYtirir: M黶tYntiqin mYqsYdi cinayYtin 黶t黱a鏼aqdır. ŞahidlY-rin verdiyi ifadYlYr başlanğıc ş黚hYlYri vY qeyri-müYyyYnliyi azaldır. Kart oynayanın mYqsYdi oyunu udmaqdır. Başlanğıcda o, rYqibin YlindYki kartları 鰖 kartlarına g鰎Y müYyyYn edir. YYni rYqibin YlindY olan kartlar oyun鐄ya mYlum olmayan istYnilYn kartların bir qrupu ola bilYr. Kartların oyundan çıxması ilY rYqibin kartlarının hansılar olduğu tYdricYn aydınlaşır vY mYqsYd yaxınlaşır.

gYr xYbYr alınana qYdYr mYqsYdY鏰tma ehtimalı -dısa, xYbYr alındıqdan sonra oldusa, onda informasiyanın qiymYtliliyi:

kimi hesablanar.

gYr vY olarsa, onda (59) vY (60) d黶turları bir-birinY zidd deyildir. slindY, bu belY dY olmalıdır. 屈nki xYbYr alındıqdan sonra mYqsYdY鏰tma ehtimalı m黰k黱 halların azalması hesabına artır.

躮umiyyYtlY isY, informasiyanın yararlılığı qarşıdakı mYsYlYnin qeyri-müYyyYnliyinin azalması ilY müYyyYn olunur:

gYr mYtndYki informasiyanın miqdarını ilY, hYmin mYtndYki h鰇mlYrin sayını ilY işarY etsYk:

alarıq.

kimi hesablana bilir.

Burada: - mYnbYyin entropiyası; -uğultunun entropiyası; - xYbYrdYki simvolların sayıdır.

Lakin informasiyanın keyfiyyYtcY qiymYtlYndirilmYsi 黱, zYnnimizcY, Yn yaxşı kriteri kimi yeni informasiya tYtbiqinin verdiyi YlavY qYnaYtin mYblYği g鰐黵黮Y bilYr. 屈nki informasiya bazarı get-gedY daha qiymYtli m黚adilY materialı ilY dolur.

V.P.Tsımbal g鰏tYrir ki, informasiyanın keyfiyyYtinin onun emalı ilY hebir YlaqYsi yoxdur. F.Maxlup isY informasiyaya YmYk mYhsulu kimi baxır.

Bizim fikrimizcY isY informasiya daşıyıcısı olan işarY vY ya siqnalla tara arasında xeyli oxşar cYhYtlYr vardır: hYm tara, hYm dY işarY eyni mYqsYdY—müYyyYn tYlYbatı 鰀YyYn istehlak dYyYrini 黱vana itkisiz 鏰tdırmağa xidmYt edir. Lakin tara boşalanda hamı 黱 boşaldığı halda, işarY yalnız hYmin informasiyaya ehtiyacı 鰀YnYnlYr 黱 boşalır. Taranın dYyYri mYhsulun dYyYrinY daxil olur. Buna g鰎Y dY taradan intensiv istifadY edilmYsi vacibdir. İnformasiya daşıyıcısı da müYyyYn mYnada, intensiv istifadY edildikdY faydalı sayılır. İnformasiya istehsalı müYyyYn xYrclYrlY bağlı olduğundan, ona YmYk mYhsulu kimi baxıb onun dYyYri haqqında fikir y黵黷mYk m黰k黱d黵.