İCTİMAİ İnformasiya məRKƏZLƏRİ İnformasiya əldə etmək hüququnun təmini baxımından ictimai informasiya mərkəzləri

1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın 50-ci maddəsi hər kəsin informasiya əldə etmək hüququnu təminat altına alıb. Konstitusiyaya bu müddəanın gətirilməsi təsadüfi olmayıb. Belə ki, eyni zamanda 1966-cı ildə yenə BMT tərəfindən qəbul edilən Mülki və Siyasi hüquqların qorunmasına dair Konvensiyanın 19-cu maddəsi, 1950-ci ildə Romada qəbul edilən Avropa İnsan Hüquqlarının qorunmasına dair Konvensiyanın 10-cu maddəsi bütünlükdə hər kəsin məlumat azadlığını - informasiyanın axtarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi və yayılması hüququnu qoruyur. Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin üzv dövlətlərə rəsmi sənədlərə çatım barədə 2002-ci ildə qəbul etdiyi REC (2002) Tövsiyəsi bu istiqamətdə milli qanunvericiliyin qəbul edilməsində önəmli mayak rolu oynayır.

30 sentyabr 2005-ci il tarixində Milli Məclis tərəfindən qəbul edilən və 9 dekabr 2005-ci ildə Prezident tərəfindən imzalanaraq qüvvəyə minən “İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun qəbul edilməsindəki məqsəd beynəlxalq hüquqla o cümlədən Avropa İnsan Hüquqlarının qorunmasına dair Konvensiya ilə, habelə, Konstitusiya ilə hər kəsin təminat altına alınan informasiya əldə etmək hüququnu qanuni şəkildə tənzimləmək, azad, demokratik cəmiyyət quruculuğu prosesində idarəetmədə şəffaflığı təmin etməkdir.

“İnformasiya əldə etmək haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun önəmli məqsədlərindən biri də məhz informasiya azadlığını təmin etmək baxımından hər kəs üçün çatımlı etməkdir. Bu qanunun qəbul edilməsi və tətbiq edilməsi hüquqi və fiziki şəxslərin məlumat almaq hüququnu təmin etməklə bərabər, dövlətin hüquqi, demokratik dəyərləri mənimsəyən və şəffaf idarə edilməsinə səbəb olan bir vasitədir. Dövlət ən böyük İctimai İnstitut olduğundan, onun yaranması insanların birgə iradəsinin məhsuludur və dövlətin idarə olunması və bu zaman səlahiyyət verilmiş dövlət məmurlarının qanuna uyğun davranıb-davranmaması ictimai rəy üçün, cəmiyyət üçün çox önəmlidir. Bu baxımdan bütün idarəetmə ilə bağlı informasiyalar ictimai yükü olan informasiyalardır və bu istiqamətdəki fəaliyyətlər ictimai vəzifələrin icrası olaraq qəbul edilməlidir. Cəmiyyətdə fərdlərin informasiyalı olması, onların idarəetməyə müsbət təsir imkanlarını yaradır və informasiyalı cəmiyyətin quruculuğuna təkan verir. Eyni zamanda informasiyalı cəmiyyətin olmasındakı əsas üstünlüklərdən biri də budur ki, dövlət idarəetməsində neqativ hallar minimum olur və korrupsiya, vəzifədən sui-istifadə, özbaşınalıq yox deyiləcək qədər azalır. Hesab verən - hesabatlı idarəetmə yaranır. Dövlət qulluğunda olmaq, vəzifə sahibi kimi özünü qanunların üstündə görmək yox, insanlara qulluq edən, xidmət edən və hesabat verən bir məqam kimi dəyərləndirilir.

İnformasiyaların hər kəs üçün çatımlı olması baxımından dövlət qurumlarının aktiv müdaxilə vəzifəsi var. Dövlət orqanları və bu orqanlarda məsul vəzifə sahibləri, habelə idarəçılər elə tədbirlər görməlidir ki, cəmiyyət üçün əhəmiyyətli görünən, ictimai yükü olan informasiyalar və rəsmi sənədlər insanlara çatımlı olsun. İnsanlar əlavə vəsait xərcləmədən və ciddi səylər göstərmədən istədikləri rəsmi sənədləri və bilgiləri əldə edə bilməlidir.

Beynəlxalq hüquq təcrübəsi baxımından, informasiya əldə olunmasını tənzimləyən qanunvericiliyin formalaşmasında mühüm rol oynayan təməl baza prinsiplər var. Bunlardan biri də, Article 19 təşkilatının müəyyən etdiyi informasiya əldə olunmasının universal prinsipləridir. Bu prinsiplərin qanunlaşmadığı, qanunlara mənbə olmadığı ölkələr demokratik ölkə sayılmır və orada informasiya azadlığı baxımından problemlərin olduğu qəbul edilir. Article 19-un müəyyən etdiyi prinsiplərdən 2-ci pirinsipi dövlətlərin informasiyanı dərc etmək vəzifəsidir.

Article 19-un 3-cü prinsipi dövlət orqanlarının açıq hökuməti aktiv şəkildə dəstəkləməli olduğu vurğulanır.

Bu prinsipdə ən önəmli yeri ictimai maarifləndirmə tutur. İnformasiyanın açıqlanması, yaxud çatımlı olması başlı-başına yetməz, cəmiyyət bu hüquqlarını bilməli, informasiya əldə etmək hüququndan aktiv istifadə etməsi üçün dövlət orqanları tərəfindən maarifləndirilməlidirlər.

Avropa Şurası Nazirlər Kabinetinin 21 fevral 2002-ci ildə keçirilən 784-cü toplantısında Nazirlər Komitəsi tərəfindən qəbul olunmuş üzv dövlətlərə Rəsmi sənədlərə çatım barədə

Xüsusilə İnsan Haqları Ümumi Bəyannaməsinin 19-cu maddəsini, İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqları haqqında Avropa Konvensiyasının 6, 8 və 10-cu maddələrini, Ətraf mühitə dair məsələlər üzrə informasiyalara çatım, qərar qəbul etmə prosesində ictimaiyyətin iştirakı və ədalət mühakiməsinə çatım haqqında BMT-nin Konvensiyası (1998-ci il 25 iyunda Danimarka, Arhusda qəbul olunub), Şəxsi informasiyaların avtomatik işlənməsi ilə bağlı şəxslərin qorunması haqqında 28 yanvar 1981-ci il tarixli Konvensiya (ETS No. 108); Söz və informasiya azadlığı barədə 1982-ci il 29 apreldə qəbul olunmuş Bəyannamə; eləcə də Dövlət orqanlarında olan bilgiyə çatım haqqında R (81) 19 saylı Tövsiyə, Dövlət orqanlarında olan şəxsi informasiyaların üçüncü şəxslərə ötürülməsi haqqında Tövsiyə No. R (91) 10; Statistik məqsədlər üçün toplanılan və işlənilən şəxsi informasiyaların müdafiəsinə dair R (97) 18 saylı Tövsiyə və Arxivlərə çatım barədə Avropa siyasətinə dair R (2000) 13 saylı Tövsiyələr bir daha xatırladılmış, plüralist, demokratik cəmiyyətdə dövlət idarəçiliyinin şəffaflığının və ictimai maraq doğuran məsələlər üzrə informasiyanın çatımlılığının vacibliyini, xalqın rəsmi sənədlərdə olan bilgiyə çatımını təmin etmək üçün mümkün olan bütün tədbirləri görməli olduğunu nəzərə alaraq, istər qanunvericilikdə, istərsə də praktikada ağlabatan bütün tədbirlərin görülməsi zəruriliyini geniş Tövsiyə etmişdir.

Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi zamanı diqqət çəkən məqamlardan biri, ictimai informasiya mərkəzlərinin qurulması əsasən texnoloji inkişafın qismən zəif olduğu ölkələr üçün spesifiklik daşıdığı, inkişaf etmiş Avropa ölkələrində isə yetkin olan hər kəsin bu və ya digər formada mövcud texnolojik imkanlardan faydalandığı və informasiyalara habelə rəsmi sənədlərə çıxışlarının olduğu görülür.

Diqqət çəkən bir digər məqam, elektron imkanlardan istifadə edərək yüklü sənədləri əldə etmək üçün gərəkli olan maliyə vəsaiti qəpik-quruş olduğu halda, bizim kimi ölkələrdə bu ciddi maliyə resursu tələb edir. Məsələn, Avropada internetin daha ucuz olduğunu nəzərə alaraq, onlarla müqayisə aparmadan, birbaşa qonşularımızla müqayisə aparmalı olsaq, Azərbaycana qonşu ölkələr olan Türkiyədə 1Mbit\saniyə sürətli aylıq limitsiz internetin istifadəsi üçün tələb olunan vəsait 10-12 dollar, Rusiyanın mərkəzində bunun üçün 15-20 dollar tələb olunduğu halda, bizdə eyni sürət üçün tələb olunan miqdar 400-600 dollar arasıdır. İnkişaf etmiş ölkələrin heç birində Dail-up bağlantısından istifadə edilməməkdə, ASDL bağlantıları isə artıq VSDL bağlantılarına keçməkdə olduğu halda, bizdə hələ də internet istifadəçilərinin yarıdan çoxu Dail-up –dan istifadə edərək internetə qoşulur, çox zəif sürətli internetə həddən artıq çox pul ödəməli olur.

Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi zamanı ortaya çıxan nəticələrdən biri də xüsusilə Şərqi Avropada və Baltikyanı ölkələrdə yeni texnoloji inkişafın nəticəsində yaranan tekniki imkanlardan yaşlı nəslin istifadəsini asanlaşdırmaq üçün ciddi vəsaitlərin xərclənməsidir. İnformasiyalı cəmiyyət quruculuğunda ictimai maarifləndirmənin önəmini vurğulayan Avropa tövsiyəsində olduğu kimi, maarifləndirməyə xeyli vəsaitlərin ayrıldığını görmək mümkündür. Məsələn, 2008-ci ildə Litvada yaşlıların təhsilinə, internetdən istifadə və digər məsələlərə 1,5 milyard Avro vəsait ayrılmışdır. Bu onu göstərir ki, Avropa inkişaf səviyyəsini yaxalamaq üçün ciddi istiqamətlər ortaya qoyulur və qüsurlar aradan qaldırılmağa çalışılır.

İnformasiya kommunikasiya vasitələrinin az inkişaf etdiyi, o cümlədən bu vasitələrdən nisbətən az istifadə olunduğu yerlərdə informasiyalara çatımlılığın təmin edilməsi məqsədi ilə geniş maarifləndirmə işinin aparılması və ictimai informasiya mərkəzlərinin yaradılması zərurəti ortaya çıxır. Bu texnoloji imkanlardan istifadənin aşağı olmasının önəmli səbəblərindən biridir. Azərbaycanda da informasiya kommunikasiya vasitələrinin inkişafı nisbətən geri qalır. Belə ki, ölkə üzrə internet istifadəçilərinin sayı təxminən ölkə əhalisinin 10-12%-i əhatə edir. Rəsmi statistikalara görə ölkəyə gətirilən və ölkədə istehsal edilən kompüterlərin ümumi sayı internet istifadəçilərinin sayından da bir neçə dəfə azdır və cəmisi dörd yüz mini keçmir. Bu ümumi ölkə əhalisinin cəmi 5%-i qədərdir. Kabel şəbəkəsi demək olar ki çox az istifadə edilir və internet sadəcə telefon xətləri üzərində oturubdur. Kabel televiziyası xidməti də olduqca geri qalır və cəmi bir neçə min nəfəri əhatə edir. Telefonlaşma da inkişaf etmiş ölkələrə nisbətdə xeyli aşağıdır. Xüsusilə kənd rayonlarında telefonlaşma 28-30%, kəndlərdə isə 13-14% təşkil edir. Bu baxımdan informasiyalara çatımlılığın artırılması xüsusi önəm daşıyır.

İnformasiya sahibləri öz informasiyalarını digər vasitələrlə yanaşı əsasən internetdə yaymalı olsalar da, internet vasitəsi ilə yayılan informasiyalar da hər kəs üçün çatımlı olmadığından, dövlət qurumlarının üzərinə əlavə öhdəliklər düşür. Təsadüfi deyil ki, elektron hökumətin qurulması və effektiv fəaliyyəti üçün bu istiqamətdə irəliləyin ölkənin internetdən istifadə edənlərinin sayı ölkə əhalisinə nisbətdə minimum 55-60% olmalıdır. Əks halda bu elektron xidmətin effektivliyi qəbul edilmir.

İnformasiya əldə etmək haqqında Qanunun 30.2.3-cü maddəsində informasiyaların açıqlanması üsulları göstərilibdir. İnformasiya sahibləri informasiyaları digər üsullarla yanaşı, kitabxanalarda, ictimai informasiya mərkəzlərində, kütləvi istifadənin mümkün olduğu digər yerlərdə sənədlərlə tanış olmaq üçün şərait yaradılması yolu ilə açıqlamalıdırlar. Görüldüyü kimi, ictimai informasiya mərkəzləri informasiyaların yayılması üçün ciddi və zəruri bir üsuldur. Azərbaycanda 1961 inzibati ərazidə 4000-ə qədər kəndin (yaşayış yerinin), yaxud 2757 bələdiyyənin olduğunu nəzərə aldıqda, əhalinin informasiyalara və rəsmi sənədlərə çatımlılığını təmin etmək məqsədi ilə İctimai İnformasiya Mərkəzlərinin yaradılmasının nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi aydın olur.

Azərbaycanda son illər məktəblərin kompüterləşdirilməsi layihəsi daxilində hər 30-35 nəfər şagirdə bir kompüter düşməsi üçün səylər davam edir. Eyni zamanda, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin hədəflərindən biri 2009-cu ilin sonuna qədər ölkənin telefon sistemində bütünlüklə rəqəmli texnologiyanın tətbiq olunduğu elektron ATS-lərə keçidin tamamlanmasıdır. Bu iki proqram daxilində demək olar ki, bütün ölkə coğrafiyasını əhatə edəcək bir elektron şəbəkə altyapısı (infrastrukturu) formalaşmaqdadır. Bu infrastrukturdan maksimum effektiv istifadə edilməli, İctimai informasiya mərkəzlərinin qurulması və fəaliyyətində bu şəbəkələrin texniki imkanlarından istifadə edilməlidir.

İctimai informasiya mərkəzlərinin formalaşdırılması müxtəlif formada həyata keçirilə bilər.

Birincisi, bütün ölkənin hər yerində, bütün yaşayış mərkəzlərində poçt və ya ATS fəaliyyət göstərir. Bu poçtlarda şəraitə uyğun olaraq, ərazidə yaşayan insanların sayına mütənasib olmaq şərti ilə kompüterlər quraşdırıla bilər və həmin kompüterlərdən ərazidə yaşayan insanların pulsuz istifadə etməsinə şərait yaradıla bilər. Bu kompüterlər yüksək sürətli internetlə və printerlə təmin edilməli və onlarla işləmək istəyənlər üçün həftədə azı 6 gün şərait yaradılmalıdır. Bu kompüterlərə texniki dəstək Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi yerli strukturları vasitəsi ilə verməlidir. Maliyyə mənbəyinə gəldikdə, bu işin aparılması üçün Dövlət büdcəsinin ehtiyat fondundan, yaxud Prezidentin ehtiyat fondundan (2009-cu il bu fondlarda 300 milyon manat vəsait var və bu vəsaitin ilkin olaraq 10%- ayrılarsa bu işi həll etmək mümkündür.) buraya birdəfəlik vəsait cəlb edilə bilər. Sonrakı illərdə isə bu Büdcədə ayrıca göstərilməklə həyata keçirilməlidir. Bilindiyi kimi, İnformasiya məsələləri üzrə Müvəkkillik İnstitutunun yaradılması Qanunla nəzərdə tutulub. Baxmayaraq ki, bu proses məlum olmayan səbəblərdən 3 ildir ki yubadılır, amma ümid etməliyik ki, bu Qurum formalaşacaq. Çünki, Qanun bunu tələb edir. Bu Qurum yaradıldıqdan sonra İctimai İnformasiya Mərkəzlərinə nəzarət və onun büdcədən ayrılan vəsaitlə saxlanması məsələsi bu qurumla koordinasiyalı həyata keçirilməlidir.

İkincisi isə, bu texniki vasitələr poçtlarda deyil, məktəblərdə quraşdırıla bilər. Demək olar ki, ölkənin bütün yaşayış mərkəzlərində məktəblər fəaliyyət göstərir. Həmin məktəblərin əksəriyyətində kompüterlər quraşdırılıbdır. Yəni, texniki baxımdan işin bir hissəsi görülübdür. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin xətti ilə bu məktəblərə yeni kompüterlər quraşdırıla bilər və həmin kompüterlərin internetlə təchiz olunması məsələsi həll edilə bilər. Bu mərkəzlərin internet təchizatı bütünlüklə pulsuz təmin edilməli, Nazirliyin və Nazirliyə tabe olan müəssisələrin hesabına kəsintisiz olmalıdır.

Üçüncüsü, bu mərkəzlər bütün ölkə üzrə İcra Nümayəndəliklərində quraşdırıla bilər. Bu zaman əlavə tədbirlərin görülməsi üçün daha çox vəsait tələb ediləcəkdir. Çünki, ölkədə mövcud İcra Nümayəndəliklərinin internet bağlantısı və onun infrastrukturu yox səviyyəsindədir.

Bununla yanaşı, bütün vağzallarda (avtobus, dəniz və dəmir yolu) və hava limanlarında, habelə kitabxanalarda istifadəsi asan olan (toxunmatik) və yüksək sürətlə internetə qoşulmuş kompüterlər quraşdırılmalıdır. Bu avadanlıqlar 24 saat istifadəyə yaralı vəziyyətdə tutulmalı, texniki xidmət dəstəyi maksimum təmin edilməlidir.

Texniki baxımdan bunların olması bütün insanların informasiyalara tam çatımlı olduğunu iddia etməyə əsas verməz. Bunun üçün ictimai informasiya mərkəzlərində informasiyaların dolğun və ətraflı olması, daha az vaxt itkisi ilə daha çox informasiyaya çatım imkanının olması zəruridir.

1. 
   Bütün dövlət qurumlarının (qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanları ayrı-ayrı göstərilməklə) əlifba sırası ilə internet resursları;
   
2. 
   Hüquq mühafizə orqanlarının internet resursları;
   
3. 
   Qanunlarla yaxud, digər normativ hüquqi aktların verdiyi səlahiyyətlərlə yaradılan komissiyalar, Şuralar və digər bənzəri kollegial orqanların əlifba sırası ilə internet resursları;
   
4. 
   Bütün bələdiyyələrin habelə, bələdiyyə birliklərinin internet resursları;
   
5. 
   Hüquqi şəxslərin reyestr informasiyaları;
   
6. 
   Əmlakın dövlət qeydiyyatı reyestri;
   
7. 
   Dövlətin təsis etdiyi, dövlət büdcəsindən maliyyələşən və yaxud rəhbərləri dövlət rəsmiləri tərəfindən təyin olunan, yaxud seçilən, bütün qurumların, habelə, qismən dövlət mülkiyyətində, yaxud asılılığında olan qeyri-kommersiya təşkilatlarının, fondların rəsmi internet resursları;
   
8. 
   Təhsil sektorunda fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün hüquqi və fiziki şəxslərin internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
   
9. 
   Sağlıq-səhiyyə sektorunda fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün hüquqi və fiziki şəxslərin internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
   
10. 
    Sosial sahədə fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün hüquqi və fiziki şəxslərin internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
11. 
    Mədəniyyət sahəsində fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün hüquqi və fiziki şəxslərin internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
12. 
    Təbii inhisarçı hesab edilən bütün qurumların siyahısı, internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
13. 
    Əmtəə bazarında hökmran mövqe tutan bütün qurumların siyahısı, internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
14. 
    Xüsusi və ya müstəsna hüquqa malik olan bütün qurumların siyahısı, internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
15. 
    İctimai funksiyaları yerinə yetirən hüquqi şəxslərin, siyahısı, internet resursları, o cümlədən ictimaiyyətə açıq olmalı olan informasiyaları;
    
16. 
    Bütün Universitetlərin, kitabxanaların internet resursları;
    
17. 
    Normativ hüquqi aktların (xüsusi axtarış sistemi (aktın adına, içindəki sözlərə, tarixinə, kateqoriyasına, qəbul edən orqana və s.) tətbiq etməklə) vahid resurslarına çatım; (Konstitusiya və ona edilmiş əlavə və dəyişikliklər, Konstitusiya Qanunları, Azərbaycanın ratifikasiya etdiyi Beynəlxalq müqavilələrin-konvensiyaların və digər aktların mətni, məcəllələr, Qanunlar, Prezidentin fərman və sərəncamları, bütün dövlət qurumlarında qəbul edilən qərarlar, aktlar, əsasnamələr, nizamnamələr, əmrlər, təlimatlar və digər hüquqi əhəmiyyət kəsb edən sənədlər (bir sözlə bütün normativ hüquqi aktlar və normativ xarakterli hüquqi aktlar) qəbul edilmə, qüvvəyə minmə və qüvvədən düşmə tarixləri dəqiq göstərilməklə bu resursda yerləşdirilməlidir).
    
18. 
    Xidmət sektorlarında mövcud olan və müxtəlif xidmətləri təklif edən qurumların internet resursları, telefon nömrələri və ünvanları;
    
19. 
    dövlət orqanlarının tətbiq etdiyi elektron xidmətlərdən istifadəyə yararlı olan proqramlarla təchizat;