Фукаро мухофазаси фанидан маъруза матнлари

Vakt: 2 soat

Ma’ruza maqsadi: Talabalarga tinchlik va urush vaqtida turli куринишдаги favqulodda vaziyatlardan muhofazalanishga oid bo’lgan muhofazalanish vositalarning turlari va ulardan unumlli foydalanish usullarini o’rgatishga qaratilgan.

.

Kirgazmali qurollar: Rasmlar, plakatlar, devoriy kirgazmalar, diafil’m

Reja:
1. Fuqoro muxofazasi signallarining berilishi.

2. 
   Shaxsiy muxofazalanish vosita(ShMV)larining turlari va ularga kuyiladigan asosiy talablar. AI – 2 va undan foydalanish
   

Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar

1. 
   Xavo trevogasi
   
2. 
   Radiatsiya xavfi
   
3. 
   Himiya trevogasi
   
4. 
   Respirator, protivogaz va boshqa ShMV lar hamda AI -2
   
5. 
   JMVlari, turlari
   

1. 
   Fuqoro muxofazasi signallarining berilishi.
   

Fuqoro muxofazasining shtabi tomonidan bajariladigan ishlar. «Xavo trevogasi» signali berilishi bilan: toza yashaydigan joylarni, iquv sinflarini, ish joylarni tark etib yaqin joydagi er osti ximoya qurilmalariga, radiatsiyaga qarshi ximoya vositalariga yashirinish kerak.

«Xavo trevogasi tamom» signali berilishi bilan komendantning ruxsati bilan xamma ximoya kirilmalaridan chiqib iz joylariga qayotishi mumkin.

«Radiatsiya xavfi» signal berilganda: respirator kiyish yoki changa qarshi niqobni kiyish, u xam bilmasa paxta va dokadan tayyorlangan bog’lamdan yoki gazga qarshi vositadan, protivogazdan foydalanish mukin: oldindan tayyorlab qiyilgan oziq-ovqat zaxirasini, kerakli xujatlarni, shuningdek birinchi navbatda kerak biladigan buyumlarni olib, radiatsiyaga qarshi yashirinadigan joyga er osti ximoya kurilmalariga yashirnish kerak.

«¥imiya trevogasi» signali berilganda tezda gazga qarshi vositalarni, protivogazni xamda ximoya kiyimlarini kiyib, ximoya qurilmalariga yashirinish kerak.

Ахолини турли куринишдаги ФВ лардан мухофазалаш буйича ытказиладиган барча чора - тадбирлар орасида унинг дастлабки бос=ичи сифатида ахолинининг барча катламларини уз вактида огохлантириш ва =анчалик тезкорлик билан амалга оширилишига эришилса, у шу даражада кыпро= фойда беради. Бу амалиётни ФВнинг махаллий булинмалари ва улар ихтиерида булган барча ташкилотлар таркибидаги ФМ штабларининг мутасади ходимлари томонидан маълум белгиланган режалари асосида амалга оширилади.

Огохлантириш жараёни радио, телекырсатувлар ва штаб таркибига бириктирилган транспорт воситаларида овоз кучайтиргичлар ёрдамида ёки ишлаб чи=ариш корхоналарида берадиган сигналлар ор=али амалга оширилади.

Сиреналар овози, корхоналардаги сигналлар, транспорт воситалари ёрдамида =уйидаги огохлантирувчи маълумотлар берилади: «ХАММАНИНГ ДИ££АТИГА !!! Бу маълумотни эшитувчилари ди==атига айтилганда =уйидагилар таъкидланади: зудлик билан радио ва телекырсатувлари ор=али ФМ нинг хабарларини эшитинг ва кырсатмаларига риоя =илинг!

Агар халокат химиявий хабарли кархоналарда келган былса, у холда ахолига эшиттириладиган маълумот мазмуни =уйидагича былиши мумкин: Ди==ат !!! ФМ нинг ШТАБИ ГАПИРАЯПТИ! ФУQАРОЛАР! ГЫШТ КОМБИНАТИДАГИ ФАЛОКАТ ТУФАЙЛИ КТЗМ – АММИАК нинг ТЫКИЛИШИ ХИСОБИГА зарарланган хаво о=ими ахоли исти=омат =илаётган манзилнинг шар=ий (жанубий ёки тарафта)томонига тар=алмо=да. Шунинг учун шу йыналишдаги куча ва махаллаларрда яшаётган ахолининг кучаларга чи=маслиги, уй ва хоналардаги барча тир=ишларни =ышимча зичловчи материаллар билан яхшилаб беркитилиш зарурлиги у=тириб ытилади.

Ыта хавфли кычаларда яшаётган ахолига дархол зудлик билан =аерга =ычиш кераклиги ва =ышниларга хам айтиш зарурлигини эшиттиради. Кычиб борганлан сынг ФМ штабининг кырсатмаларига риоя =илиш кераклиги таъкидлаб ытилади.

Ер силкинишининг эхтимоли юзага келадиган былса, у холда ахолига =уйидагича мурожаат этилади: «Ди==ат !!! ФМ нинг штаби гапиради! Ер силкинишининг юзага келиш эхтимоли туфайли =уйидаги эхтиёт чораларни кыринглар: газ, сув, электр токини, учо\даги оловни ычиринг». Олинган маълумотн =ышниларга етказинг, ызингиз билан керакли =ийимлар хужжатлар, ози= ов=атлар,сув олиб кычага чи=инглар, =ариялар ва касалларга ёрдам кырсатинг, хамда иморат ва электрузатгич (сим)лардан узо=да былиш кераклиги айтиб ытилади.

Агар ер силкинишнинг биринчи тебранишида уйда былснгиз, у холда дархол дераза ёки эшик олдида туришни интилинг. Тартиб са=лашга ва вахима =илмасликка ча=ирамиз. ФМ штабнинг маълумотларига эътибор билан ахамият беринг.

Агарда душман томонидан хужум хавфи келадиган былса, мащаллий хокимият ва ФВларнинг жойлардаги штаби томонидан чикарилган фармойиш, эълон ва ахолининг хатти-харакатига оид йул –йурик ва коидаларга тулик амал килиниши суралади. Шу ва=тдан бошлаб радио ва телекырсатувлар доимо =ыйилган былиши керак щамда барча сунги янгиликлардан хабардор булиб туришлигига эътибор каратилади.

Мабода душман томонидан хаво хужуми хавфи юзага келса «Хаво тревогаси!» деган сигнал берилади. Бундан олдин: «Ди==ат щамма учун!» - деган сигнал берилади, сынгра радио-телекырсатувлар ва эълонлар еки мурожат тарикасида у еки бу турдаги ФВлар тугрисида маълумотлар берилади. Маслан: Ди==ат! Ди==ат! Диккат! ФМ нинг штабидан гапираяпмиз. Фу=оролар! ¥аво тревогаси! Шу муносабат билан свет, газ, сув ва оловларни ычиринглар! Шахсий мухофазаланиш воситалари, шахсий хужжатлар, сув, ози=-ов=ат захиралари ва иссик кийимларни олинглар. £ышниларни огохлантиринг ва =ариялар щамда касалларга ёрдамлашинг хамда барчанинг тупланиши зарур булган манзил курсатиб ытилади.

Агар ФВлар тури сифатида табиий офатлар урнига оммавий киргин курол (ОКК)лари еки кучли захарловчи моддаларнинг кулланилиш хавфи юзага келадиган булса, у холда ахолига куйидагича мурожат килинади: «Хамманинг ди==атига!» радиоактив, кимевий ва бактериологик воситаларнинг кулланилиш хавфи борлиги туфайли барча фукаролар маълум тупланиш пунктига шу вактга (соати айтилади) йигилишлари суралади хамда уларни хавфсиз жойларга кучириш кераклиги тугрисида маълумотлар ва кандай амалларни бажарилари лозимлиги курсатиб утилади.

Ахолини хавфсиз жойларга кучириш, жойлаштириш ва иш билан таъминлаш вазифалари ФМ штабининг шу соха буйича муовини томонидан олдиндан ишлаб чикилган режа асосида амалга оширилади. Ахоли ва маълум объектлардаги ишчи – ходимларни хавфсиз жойларга кучириш жараени транспорт воситалари билан таъминланганлиги еки таъминланмаганлигига асосан пиеда еки автоуловларда амалга оширилади. Агар транспорт воситалари билан таъминланиш холати етарли даражада булмаса, у холда аеллар ва болалар хамда кариялар, касаллар хамда уларга тенглаштирилган фукаролар автоуловлар ердамида кучирилади.

ФМ штабининг мутасаади ходимлари томонидан эвакуация жараениннинг тартибли равишда амалга оширилиши, жойлаштириш режаси, кимлар маъсуллиги, тартибни саклаш ва бошка барча хизматларнинг нормал фаолият юритишларини назорат килишлари хамда вактинча эвакуация килинган ахоли учун сув ва озик – овкат махсулотлари таъминланиш жараенларига жавоб беришади. Ахоли эвакуация килингандан сунг, улар неча кун давомида шу ерда булишлиги, улрнинг иш билан таъминланиш холати хамда олиб борилаетган хавфсизлик чора – тадбирлари тугрисидаги маълумотларни уз вактида етказиб туришлари зарур булади. Айникса, ОКК ишлатилган такдирда хавфсизлик коидаларига ута жиддий ендашишни талаб этади, чунки РМ, ЗМ ва БВлар билан зарарланган худудлар алохида руйхатга олинган булиши керак хамда у худудларга ахолининг бориши мутлако такикланган булиши керак. Бундан ташкари бу турдаги барча худудларда маълум огохлантирувчи езувлвр урнатилган булиши шарт: «Инсон хаети учун ута хавфли! Бу худудга утиш каттиян ман этилади!»

2. 
   Shaxsiy muxofazalanish vosita(ShMV)larining turlari va ularga kuyiladigan asosiy talablar. AI – 2 va undan foydalanish
   

Doka – paxta bog’lamini tayyorlash va undan foydalanish.

Doka – paxta bog’lamini tayyorlash uchun: kengligi 40 sm, uzunligi 80 sm. bilgan doka bulagi olinadi, dokani stolga tekkis qilib yozib irtasiga paxtani bir tekista, qalinligi 1-2 sm, eni 20 sm., uzunligi 30 sm. qilib yoziladi, chetlarini qayirib paxtaning ustidan bekitiladi.Dokani uzunligi biyicha ikki tomoni 25-30sm. qaychi bilan irtasidan uzunasiga qirqiladi; tayyor bilgan bog’lamni shunday bog’lash kerakki, u chekagini pastdan , og’zini, burnini kizgacha tiliq bekitsin qirqilgan uchlarining pastgisini tepaga, yuqorgisini ensaga itkazib bog’lanadi. Agar bog’lam yanoq va burun soxasini yaxshi zich bekitmasa ochiq qolgan joylariga paxta tiqib qiyiladi, kizni ximoya qilish uchun changa qarshi kiz oynak takiladi.

Respirator – 2 ni tanlab olish uchun yuzning balandligi ikki qosh irtasining pastki nuqtasidan chakagning pastki nuqtasigacha bilgan musofa ilchanadi.

Yuzning balandligi 109 mm. gacha bilganda 1 razmer; 119 mm. gacha bilganda 2 razmer; 119 mm.dan yuqori bilganda 3 razmer respirator ishlatiladi.

Respirator - R2 kiyish uchun:

• 
  bosh kiyimni olish kerak.
  
• 
  Respiratorni xaltasidan oli uning yarim niqobini shunday kiyish kerakki chekag bilan burun uning ichiga joylashsin, tasmalarining biri tepa soxasiga, ikkinchisi ensa soxasiga itkaziladi.
  
• 
  Yarim niqobining burun soxasidagi qisqichi qisib qiyiladi:
  
• 
  Bosh kiyimni kiyib xaltaning og’zi bekitiladi.
  

• 
  vaqti-vaqti bilan yarim niqobning yuzga zich yopishib turgani tekshirilish kerak;
  
• 
  namlik ko’p ajralganda respiratorni 1-2 minutga olib faqat radiatsiya bilan saqlanish uchun ishlatganda, yarim niqob ichiga tiplangan namlikni tikib ichki yuzasini artib respiratorni kiyib olish kerak;
  
• 
  respiratorni ishlatib bilgandan keyin, uni yaxshilab qoqib changlardan tozalab ichini nam tampon bilan artib mexanik dezaktivatsiyadan itkazish kerak.
  

Buning uchun niqob tanlash:

- razmeri mos niqob (shlem-maska) tanlab olish kerak, buning uchun santimetr lentasi bilan tepa soxasi, quloq uch chakagning pastki nuqtasi orqali itgan bosh aylanasi ilchanadi.

Agar bosh aylanasi 63 sm. gacha bilsa – 0 razmer 63,5 smdan 65,5 sm. gacha bilsa – 1 rezmer. 66 sm.dan 68 smgacha bilsa – 2 razmer. 68,5 sm.dan – 70,5 sm gacha bilsa – 3 razmer. 71 sm dan yuqori bilsa – 4 razmer. niqob (shlem-maska) tanlab olish kerak. Niqobi (shlem-maskani) dezinfektsiya qilish maqsadida spirt yoki 2 % li formalin bilan artish kerak;

• 
  Fil’trlovchi qutini niqobga (shlem-maskaga) ulab tishqi tekshiruvdan itkazish bilan birga undan foydalanishda yuz qismini zich turishi sham tekshirib kirilishi kerak, buning uchun razmeri mos niqobni (shlem-maskani) boshga kiyib xaltadan fil’rlovchi qutini tubidagi teshikni bekitgichi bilan bekitib yoki qil bilan bekitib chuqur nafas olganda yuz qismidan xavo kirsa protivogaz yaroqsiz deb xisoblanadi. Bu xolda protivogazni tekshirib kamchiligini kuzatish boshqasiga almashtirish kerak;
  
• 
  Protivogazni xaltaga joylashtirish uchun niqobini(shlem-maskani)qilga olib uzinasiga bukib kiz oynasining birinchisini, keyin kundalangicha bukib ikkinchisini bekitib xaltaga solib qiyiladi.
  

• 
  Ichida protivogaz bilgan xaltani chap biqin soxasida biladigan qilib ing elka orqali osib olinadi.
  
• 
  Protivogaz xaltasi tasmasining uzun - qisqaligin izgartirib xaltaning yuqori qirrasi bel tasmasi soxasiga tig’ri kelishi ta’minlanadi;
  
• 
  Xalta og’zini ochib protivogazni qilga olib oynalarining tozaligin, xavo klapanlarining xolati tekshirilib qiyiladi. Oynalari kirlangan bilsa artiladi, terlamaydigan plyonkalari xirralashgan bilsa, yangilari bilan almashtiriladi yoki maxsus qalam bilan oynalariga surkaladi:
  
• 
  Protivogaz xaltasiga joylashtirilib, og’zi bekitiladi:
  
• 
  Yurganda qilga xalaqt bermasligi uchun protivogaz oz darajada orqaga surib qiyiladi.
  

• 
  sumka og’zi ochib qiyiladi:
  
• 
  protivogazni tasmasi yordamida tanaga maxkamla qiyiladi.
  

«Gazlar» komandasi berilganida yoki «Ximiyaviy trevoga» signali xabar qilinganda:

• 
  nafas olishdan tixtab, kizni bekitib qildagi buyumlarni erga qiyib bosh kiyimini olish kerak;
  
• 
  protivogazni xaltasidan olib, niqobidagi (shlem-maskasidagi) yig’onlashgan joyidan bosh barmoq tashqi tomonda, qolganlari ichki tomonda bilgan xolda ushlanadi;
  
• 
  niqobning (shlem-maskaning) pastki qismini chakkaga qiyib keskin xarakat bilan uni yuqoriga va orqaga tortib boshga shunday kiyish kerakki, burmalar xosil bilmasin, kiz oynagi kizga tig’ri kelsin;
  
• 
  qiyshaygan joylarni tig’rilab, burmalarini tekislab, tiliq nafas chiqariladi, kiz ochiladi va nafas olish davom etiladi;
  
• 
  bosh kiyim kiyiladi, erdagi buyumlarni qilga olib, yilga olib, yilga ravona biladi.
  

Yotgan xolatda protivogazni kiyish uchun:

- nafas olishdan tixtab, kizni yumib, bosh kiyimni olish kerak;

• 
  xaltadan protivogazni olib, ing tomonga yoki boshga qiyi bilgan xolatda yotib protivogazni kiyish kerak;
  
• 
  nafasni chiqarib, kizni ochib nafas olishni davom etib, bosh kiyimni kiyish kerak;
  
• 
  «Protivogazni eching» komandasi bilganda:
  
• 
  chap qil bilan bosh kiyimni kitarib, ing qil bilan protivogazning klapanli qutisidan ushlab, uni oz darajada pastga tortiladi, keyin oldinga va yuqoriga kitarish yili bilan niqob (shlem-maska) echiladi.
  
• 
  Bosh kiyimini kiyib, niqobni (shlem-maskani) buklab xaltasiga solib qiyiladi.
  

Biryarim yoshdan etti yoshgacha bilgan bolalarda nafas olish organlarini, kizni va yuzni ximoya qilish uchun filtrlovchi bolalar protivogazni qillaniladi DP-6m. Etti yoshdan in etti yoshgacha bilgan bolalarni ximoya qilish uchun fil’trlovchi bolalar protivogazi DP-6 qillaniladi.

DP-6 m va DP-6 protivogazlarining ulchamlari:

Ulchamlar:Yuzning balandligi (milliemtr) shisobida	U l ch a m l a r
	1	2	3	4
	77mm gacha	77-85mm	85-92mm	92-99 mm

Bolalarda va yaradorlarga protivogaz kiyg’azish:

• 
  sharoitga qarab bolalarni yoki yaradorlarni yotqizish yoki itkazish kerak;
  
• 
  protivogazni kiyg’azuvchi yaradorning bosh tomoniga chikkalab, uning boshini tizzasiga qiyadi;
  
• 
  ikki qili bilan niqobni (shlem-maskaning)chakag qismidan shunday ushlash kerakki bosh barmoq tashqi tomonda qolganlari ichki tomonda bilsin.Avvaliga niqob (shlem-maska)bolaning yoki yarodorning chakagi keyish bosh qismiga qiyg’aziladi.
  
• 
  Bolaga yoki yaradorga bosh kiyimini kiyg’azib protivogaz xaltasini tanasiga bog’lab qiyiladi
  

Xavo zararlangan sharoitda protivogazning butunligi buzilgan bilsa yangisini olguncha:

• 
  niqobning (shlem-maskaning)uncha katta bilmagan joyi yirtilgan bilsa barmoq bilan yaxshilab qisish yoki kaft bilan yirtilgan joyni bekitish kerak;
  
• 
  niqobning (shlem-maskaning)katta joyi yirtilsa, kiz oynasi sinsa, nafas olish klapani ishdan chiqsa;
  

b) tezda protivogaz qitisini niqobdan (shlem-maskadan)ajratib uning og’ziga olib burunni barmoqlar bilan bekitib fil’trli quti orqali og’iz bilan nafas olish va kizni ochmaslik kerak;

• 
  protivogaz qutisi teshilib butunligi buzilganda uning teshik joyini loy, tuproq yoki nonning yumshoq qismi bilan suvlab quyiladi.
  

• 
  teiz almashtirish uchun butun protivogazni tayyorlab bosh kiyimini olish.
  
• 
  Nafas olishdan tixtab, kizni yumib butunligi buzilgan protivogazni echish;
  
• 
  Butun protivogazni kiyish, nafasni chiqarish, kizni ochish, nafas olishni tiklash, bosh kiyimni kiyish kerak biladi. Ishdan chiqkan protivogaz yangi olib kelingan protivogaz sumkasiga joylashtiriladi.
  

RM, ZM va BV dan ximoya kilish uchun tabelga kiruvchi maxsus kiyimlardan tashqari rezina ixshash materiallardan, xlorvinildan yoki poletilendan tayyorlangan plash-nakitkalar, draddan, teridan tayyorlangan pal’tolar, paxtalik qalin kiyimlar, rezina etiklar, kalishlar, kalishli etiklar, brezen rezina va teridan tayyorlangan qilqoplar ishlatilishi mumkin. Kiyimlarning xamma tugmalari itkaziladi, iplari, tasmalari bilsa bog’lanadi yoqasi kitariladigan bilsa sharf bilan bog’lanadi, biyin va boshning ochiq joylari kapyushon bilan bekitiladi.

RM, ZM va BVdan ishonarliroq ximoya qilish uchun ximoya kiyimlarini komplektga qattiq gazmoldan tayyorlangan va sovun moyli emul’siyada ishlatgan kombinezion, kapyushon, paypoq qilqop va kikrak tisqich kiradi.2,5 litr sovun- moyli emul’siyasini tayyorlash uchun 250/300 gramm sovunni maydalab 2litr issiq suvda eritiladi. Sovun suvda tiliq erigach, issiq sovunli eritmaga 0,5 litr mineral yoki isimlik moyi qishib 7 minut davomida aralashtiriladi. Tiliq turgan sovun-moy emul’siyasi shosil bilishi uchun aralashtirish bilan birga eritma temperaturasi 60-70⁰ S etguncha isitiladi. Eritmani tiliq komplektini sig’dira oladigan emllangan yoki alyumin idishda tayyorlanadi. Kiyimlar eritmani shilib bilgach ularni siqib ochiq shavoga yozib quritiladi.

Tabeldagi shimoya vositalaridan foydalanish va ularda ish rejimi. Umumxarbiy ximoya komplektiga: plash (biyi balandligi 165 sm gacha bilganda 1-rezmer, 166-170 sm 2- 171-175 sm 3-nchi 176-180 sm 4chi 181 sm va undan yuqorilar uchun 5-chi razmer, paypoq poyafzal razmeri 24-28 bilganda 1-chi razmer, 29/30 bilganda 2-chi 31 va undan yuqorilar uchun 3- razmer).

Fuqoro muxofazasi biyicha «Gazlar», signal xabari bilishi bilan shimoya komplekti kiyib olinadi.

Ximoya plashdan foydalanishning uchta varianti bor:

a) prtivogazni kiyish; plash bog’langan tasmani tortib yoki, plashni elkaga tashlash; kamyushonni boshga kiyish va tezda itirib yoki erga yotib xamma kiyimlarini zararlanmasligi uchun plash bilan bekitish kerak;

b) protivogazni kiyish, shimoya paypoqlarini, podshlemnikni, qilqopni plashni kiyish, plash englaridagi tasmalarni bog’lash kerak;

v) protivogazni sumkasi bilan va bosh kiyimni echib erga kiyish; ximoya paypoqg’ini kiyish, plashni kiyish, plashning chap etagi bilan, chap oyoqni, ing etagi bilan, ing oyoqni urab bog’lash, plashning ustidan protivogazni kiyib uni jangovar xolatga keltirish, podshlemnikni va bosh kiyimni kiyish, kapyushonni boshga kiyish, plashning tasmalarini itkazish va nishoyat qilqopni kiyish kerak biladi (bu variant zararlanmagan maydonda qillaniladi).

Agar kombinezon zararlangan xavoli sharoitda kiyilgan bilsa protivogaz jenglvar xolatda bilsa, uning sumkasi echib qiyiladi, kombinezon echilgandan keyin sumka yana elkaga osib olinadi.

Komplekt «¥imoya komplekti echilsin»degan komanda bilishi bilan echiladi. Shaxsiy sostavning ishchanligin yaxshi saqlash uchun organizmni tashqi muxitdan tiliq ajratiuvchi ximoya kiyimlarini:

• 
  Xavo xarorati G 156⁰S va undan yuqori bilganda ichki kiyimlar ustidan:
  
• 
  06 S dan G 156 S gacha bilganda yozgi kiyimlar ustidan:
  
• 
  06-10 6 S gacha bilganda qishgi kiyimlar ustidan:
  
• 
  minus 10 6 S dan past bilganda paxtalik kiyimlar ustidan kiyish kerak.
  

30⁶S va undan yuqori 15-20 minut

25 dan 29⁶S gacha 25-35 minut

20⁶ dan 24⁶S gacha 40-60 minut

15⁶dan 19⁶S gacha 1,5-2 soat

15⁶S dan past 3 soatdan oshiq

Soyada, bulutli va shamolli ob-xavoda ximoya kiyimlarida ishdan muddatni 1,5-2 barobar oshirish mumkin.

Individual apteka AI-2 ichidagi vositalarini qillash.

AI-2 preparatlari odam organizmiga radiaktiv nurlarning xamda ximyaviy va bakteriologik vositalarning ta’sirini oladi.

Ular shu yisinda qillaniladi:

• 
  sinishlarda, yaralanganda va kuyganda 1-nomerli uyadan ichida og’riqsizlantiruvchi (premedol) preparati bilgan shprits-tyubikni olib son yoki dumba soxasiga yuboriladi;
  
• 
  «Ximiya trevogasi» signali bilishi bilan 2-nemerli uyadan qizil idishdagi bitti taren tabletkasidan ichib olish kerak. Agar foefarorganik zaxarli moddalar (ZM) bilan zaxarlanish belgilari zirayadigan bilsa taren tabletkasidan yana bittasini ichmoq darkor.
  
• 
  Radiaktiv nurlanish natijasida oshqozon-chiak faoliyati buzilganda 8-nomerli uyadan 1 yana sul’fadimetaksiv olib xammasini bir marta ichish va keyingi ikki sutkada yana 3-4 tabletkadan ichish kerak.
  
• 
  Radiaktiv nurlanish xafvi tug’ilganida 30-40 minut ichida suv bilan 6 dona tsistamin tabletkasidan ichish kerak. Nurlanishning yangi xavfi paydo bilsa 4-6 soat itkazib yana 6 dona tabletka ichish kerak. Tsistamin birinchi nomerli radioximiya vositasi pushti rangli ikkita idishda 4-nemerli uyada joylashgan.
  
• 
  Ovqat irnida Rv bilan zararlangan sut ishlatilganiga gumon bilsa 7 – 10 sutka davomida 6-uyada joylashgan 2 nomerli radioximoya vositasi bilib xisoblangan kaliyli yod preparatidan 1-donadan ichiladi;
  
• 
  Nurlanish riy bergan zaxoti xamda kalla shkastlanishidan kingil aynish belgisi paydo bilishi bilan 7-uyada rang idishda joylashgan kusishga qarshi vosita-etaperazin tabletkasidan bir dona ichib olish kerak;
  
• 
  Kerak bilgan xolda radioximoya vositalarini ichish takrorlanishi tavsiya qilinadi;
  
• 
  8 yoshgacha bilgan bolalarga AI-2 preparatlari (2-nomerli radioximoya vositalaridan boshqalari)0,25 tabletkadan, 8 yoshdan 15 yoshgacha bilgan bolalarga yarim tabletkadan 2-nomerli radioximoya vositalari tiliq xajmida beriladi.
  

3. 
   Jamoani muxofazalash vosita(JMV)larining klassifikatsiyasi xamda ularga kuyiladigan talablar.
   

Jamoani muhofazalash vositalari деганда ахоли ва турли ташкилотларнинг шахсий таркибларини ОQQ ларинг зарба тулкини, ёругликнинг нурланиши, радиоактив зарарланиш, кимёвий ЗМлар ва бактереологик воситалар таъсиридан тулик мухофазалашга каратилган ер ости махсус бекиниш иншооатлари урганилади.

Ubejishadan foydalanish, sanitariya gigiena normativlariga rioya qilishni nazorat qilish.

Ubejishadan foydalanganda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:

a) agar ubejisha joylashgan rayonda axoli yashaydigan joylar, xavo Rv, Ov va BS bilan zararlanmagan bilsa va odamlar zararlangan joyda bilgan bilmasalar, xamma eshiklarni bir vaqtida ochib odamlarni ubejishgacha kiritish va eshiklarni yaxshilab bekitish kerak;

b) ubejisha joylashgan rayonda axoli yashaydigan joylar, xavo Ov, Rv va BS bilan zararlangan bilsa, shuningdek zararlangan bilsa, shuningdek zararlangan joydan kelgan odamlar bilsa:

ubejishaga kiradigan joyda iz-iziga va izaro yordam kirsatish tartibida kiyimlar va payafzal qisman dezaktivatsiyadan (dezinfektsiya, degazatsiyadan)xamda qisman sanobrabotkadan itkaziladi;

• 
  ubejishaga 2-3 kishilik guruxlar tartibidagi kiritiladi;
  
• 
  tambur oldida ustgi va ximoya kiyimlari echiladi, protivagaz echilmaydi;
  
• 
  birinchi tamburga kirib ximoya eshigi bekitilgan keyin 2-3 minut kutiladi, ikkinchi tamburga kirib eshikni bekitgan birinchi tamburga keyingi guruxga signal beriladi;
  
• 
  2-3 minut itgach birinchi gurux germetik eshikni ochib ubejishaga kiradi va izidan keyin eshikni bekitib belgilangan tartibda navbatdagi guruxga ikkinchi tamburga signal beriladi;
  
• 
  keyingi guruxlar yuqorida aytilgan tartibda ubejishaga oxirida kiradi:
  
• 
  navbatchi kirsatmasi bilan protivagaz echiladi (Ov bilan zararlanish xafvi bilmaganda):
  
• 
  komendantning xamma talabini bajarish va tartibni saqlash uchun unga yaqindan yordam berish kerak;
  
• 
  izi bilan polietilenga iralgan ikki sutkalik oziq-ovqatiga, tualet buyumlariga, kerakli shaxsiy buyumlariga, xujjatlariga va protivogaziga ega bilishi kerak;
  
• 
  ubejishiga izi bilan engil yonadigan itkir xidli buyumlarni, katta xajmli buyumlarni, uy xayvonlarini olib kirish, ubejisha ichida maqsadsiz yurish, shovqin qilish, chekish, ruxsatsiz kerasin lampalarini, shamlarini yoqish mumkin emas.
  

ЖМВ лари – уларнинг канчалик мукаммаллигига боглик равишда куйидаги турларга булиб урганилиши кабул килинган:

1. 
   Махсус курилган ер ости бекиниш жойлари булиб, бу турдаги мухофазаланиш воситалари РМ ва ЗМ лардан ахолини тулик мухофазалаш кобилиятига эга. Бу турдаги мухофазаланиш воситаларига куйида келтирилган ер ости иншооатлри ва табиий бекиниш панагохларни киритиш мумкин: метро станциялари, бомбалардан сакланишиншооатлари, шахталар, йирик маданий ва маиший марказларнинг ер ости подваллари, махсус курилган ер ости панагохлари, горлар ва шу каби истехкомларга тенглаштирилган панагохлар нисол мисол килиб келтириш мумкин.
   
2. 
   Радиациядан бекиниш учун мулжалланган панагохлар. Бу турдаги панагохлар асосан ишлаб чикариш корхоналари ва ташкилотлар микёсидаги худудларда курилган булиб, уларнинг жойлашиш холати корхона ва ташкилотлар атрофига куилган булиб, дастлабки бекиниш жараёнини амалга ошириш максадида купрок фойдаланишади. Радиацияга карши бекиниш жойларидан асосан 8-12 соатгача булган муддатларда фойдаланиш тавсия этилади, сунгра уларни хавфсизрок жойларга кучирилиши талаб зтилади. Коида келтирилиши биноан бундай панагохлар ахолини РМ ва ЗМ лардан тулик мухофазалайди.
   
3. 
   Оддий бекиниш жойларига окоплар, траншеялар, ариклар, зовурлар жарлар ва уларга тенглаштирилган пана жойлар урганилади. Бу турдаги панагохлар ОККнинг зарба тулкини, ёругликнинг нурланишларидан тулик мухофазалайди, лекин РМ ва Зм лардан мухофазаламайди, яъни махсус кидирув гурухлари иштирокида бу каби вазиятларга тушган фукароларни ахтариб топиш ва куткарув ишларини амалга ошириш зарур булади. Одатда бу турдаги ишларнинг режаси ва амалга ошририлиши ФМнинг штаби томондан амалга оширилади.
   

Маъруза буйича назорат саволлари:

1. 
   1. ФМ сигналларининг берилиш тартибини айтиб беринг.
   
2. 
   2. ШМВ нинг турлари ва улардан фойдаланиш тартибини гапириб беринг.
   
3. 
   3. АИ – 2 аптечкасининг тузилиши ва фойдаланиш тартибини гапириб беринг.
   
4. 
   4. ЖМВ нинг турлари ва уларнинг мухофазалаш курсаткичларини келтиринг.
   

Vaqt: 2 soat

Ma’ruzaning maqsadi: Talabalarga Fuqoro muxofazast iquv mashg’ulotlarini

itish jarayonlari, ishlaydigan va ishlaydigan va

ishlamaydigan axolini iqitishga, shuningdek ma’lumotga

ega bilgan axolini bilishi zarur bilgan amaliy kinikmalar ig’risida tushuncha berish.

Kirgazmali qurollar: Mavzuga oid rangli rasmlar, plakatlar, devoriy

kirgazmalar, diafilmlar, jadvallar.

R E J A :

1. 
   Tinchlik davrida фuqаro muxofazasini уqitishni tashkil etilishi va uning axamiyati.
   

3. 
   Ishlamaydigan axolining «Fuqoro muxofazasi»dan iquv mashg’ulotlarini uyushtirish.
   

Xarbiylashtirilmagan bilinmalarining yalpi qirg’in qurolidan shikastlanish uchoqlarida samarali ish olib borishi xam ularning tinchlik davrida tayyorgarlikdan itgan vaqtda qanchalik chuqur malaka egallanganligicha va qutqarish xamda avariya oqibatlarini tugatish-tikish usullarini qanchalik yaxshi uzlashtirilganligiga tula bog’liq biladi. Shunga kira xozirgi vaqtda axolining barcha toifasidagi Fuqorolarni Fuqoro muxofazasiningtegishli dasturi buyicha iqitilishi zarur. Axolining barcha toifalaridagi Fuqorolarni ommaviy qirg’in qurollaridan muxofazalashga irgatish umumiy va majburiy xisoblanadi. Bundan tashkari, Izbekiston Respublikasining prezidenti I.Karimov tomonidan tasdiqlangan va Fuqorolar muxofazasiga oid bilgan barcha qonunlarni irganilishi xamma uchun majburiy xisoblanadi.

Fuqaro muxofazasining bulinmalarining jangovar tayyorgarligini oshirish va axolining boshqa turdagi toifalarini ommaviy qirg’in qurollarilan muxofazalanishga irgatish ishlarini tashkil etishda va itkazishda amaliy mashgulotlarga, mashqlarga xamda Fuqoro muxofazasi tomonidan belgilangan normativlarni tig’ri bajarish va darslarda ko’proq e’tibor berish zarur biladi.

Nazariy qoidalarni mashg’ulotlar jarayonida ishtirok etuvchilarning va ularning tayyorgarlik darajasini e’tiborga olgan xolda mumkin qadar eng zarur ma’lumotlarni qisqa kirinishda etkazish maqsadga muvofiq xisoblanadi. Mashgulot itkazishning bu formasi va usuli amalda kerak biladigan malaka va kinikmalarni xosil qilishiga imkon beradi. Bu erda shuni ta’kidlash zarurki, mashg’ulotlar oddiy kirinishdagi vaziyatlarda murakkab shakllarga itib borilishda olib borilishi shart. Chunki aynan shu usul qillanilganda raxbar tomonidan iziga biysinuvchilarni, kattalar kichiklarni irgatadi degan tamoyilga amal qilingan biladi. Fuqoro muxofazasinin iqitish tizimidagi qabul qilingan qoidalarga muvofiq Fuqoro muxofazasini iqitish jaraeni uzluksiz ravishda xamda 10 oy davom etishi talab etiladi.

Fuqoro muxofazasi fanini iqitish biyicha itkaziladigan mashg’ulotlarning vazifasi, mazmuni, itkazilish formasi va joyi jixatidan ta’lim oluvchi axolini shartli ravishda bir necha toifalarga ajratish mumkin:

• 
  barcha ishlab chiqarish korxonalarining raxbar xodimlari va bilim boshliqlari uchun;
  
• 
  barcha ishlab chiqarish korxonalarining ishchi – xizmatchi xodimlari uchun;
  
• 
  barcha oliy uquv yurti, kollejlarning talabalari, akademik litsey va umumta’lim maktab iquvchilari uchun;
  
• 
  axxolining vaqtincha ishlamaydigan toifasi uchun (mexnat va dekret ta’tilidagilari, ishsiz yurganlar va xokazo)
  
• 
  ishlamaydigan axoli uchun (nogironlar, nafaqaxirlar, uy bekalari va ularga tenglashtirilganlar)
  

• 
  yadroviy, ximiyaviy va bakteriologik qurollarning shikastlovchi omillarini, shuningdek ulardan muxofazalanish vositalarini bilish va foydalana olish biyicha malakaga ega bilishi kerak;
  
• 
  xujum xavfi tug’ilganda va Fuqoro muxofazasi signallari berilgan taqdirda qanday yurish-turish qoidalari va qanday xatti-xarakatlarni xosil qilishlarinii bilishlari zarur;
  
• 
  yalpi shikastlanish ichoqlarida kechiktirib bilmaydigan qutqaruv ishlarini olib borish va xalokat oqibatlarini tugatish – tiklash ishlarini tezda amalga oshirish tartiblari va usullarini bilishlari xamda ma’lum malakaviy tajribalarga ega bilishlari kerak;
  
• 
  shikastlanish ichoqlaridagi jaroxatlanganlarga yordam kirsatish va iz - iziga yordam kirsata bilishi shart.
  

Ishlamaydigan axoli toifasi uchun Fuqoro muxofazasini iqitilishi normativlarni topshirish bilan tugallanadi va xar bir Fuqoroga bilimlariga yarasha imtixondan sing baxo quyilishi shart. Amaliy mashgulotlar va malakalar egallash kabi mashgulotlar irniga nazariy bilimlar kirinishida dars olib borish mutlaqo ta’qiqlanadi.

Ishlamaydigan axolining, shu jumladan xarbiylashtirilmagan bilinmalarning shaxsiy tarkibi uchun mashg’ulotlarni tashkil etish ma’suliyati korxona, fermer tashkilotlari, muassasa, ikuv yurtlari raxbarlariga xamda ularning qoshidagi fikaro muxofazasi shtablariga yuklatiladi.

Ishlamaydigan axoli( nogironlar, nafaqaxurlar, uy bekalari va ularga tenglashtirilganlar) uchun Fuqoro muxofazasini iqitish jarayoni mustaqil ravishda izlashtirilishi tavsiya etiladi.Jumladan, «Buni xamma bilishi va uddalashi kerak ! » degan va boshqa kitodlarda foydalanib irganishadi, shuningdek uy boshqarmalari, shirkatlar, qishloq va posyolka kengashlari tomonidan tashqil etiladigan suxbat – seminar kabi mashg’ulotlarda amalga oshiriladi.

Fuqoro muxofazasi fanini iqitilish jarayoni mamlakatimizning barcha oliy iquv yurtlarida fan sifatida va 50 soatlik dastur asosida iqitiladi. Oliygoshlarniing 2 – bosqichlarida iqiydigan talabalar uchun Fuqoro muxofazasining shtatdagi iqituvchilari dars olib borishlari shart va mashg’ulotlar talabalarning oladigan ixtisosligiga bog’liq ravishda olib boriladi. Yirik oliy iquv yurtlarida Fuqoro muxofazasi kafedralari, boshqalarda esa Fuqoro muxofazasi kurslari tashkil etiladi. Talabalarga Fuqoro muxofazasi fanidan ta’lim berish jarayonidagi asosiy kizlangan maqsad quyidagilardan iborat:

1. 
   Talabalarga ya’ni bilajak ishlab chi qarish raxbarlariga tinchlik va urush davridagi Fuqoro muxofazasi uchun tadbirlarni amalga oshirish, shuningdek xarbiylashtirilmagan bilinmalar komandirlarining vazifalarini irgatish ;
   
2. 
   Fuqoro muxofazasining muxandis-texnika tadbirlarini loyixalash normalarini, shuningdek urush vaqtida xalq xijaligi ob’ekti ishining turgunligini oshirish omillarini irgatish ;
   
3. 
   Ishchi- xizmatchi, fermer xijalik xodimlari,iquvchilarning ommaviy qirg’in qurollaridan muxofazalanish usullarini irgatish biyicha mashg’ulotlarni tashkil etish va bu mashg’ulotlarni itkazish metodikasi bilan talabalarni tanishtirish.
   

Yoshlarning iqitilishi jarayonida Fuqoro muxofazasi fanidan chuqur mustaxkam bilim olishlari, urush vaqtida va tinchlik davrida axolini muxofazalash va xalq xijaligining barcha soshalarida ish jarayonining turgun bilishini ta’minlash uchun qulay shart sharoitlar yaratishga xarakat qilish kerak. Iquv yurtlari raxbarlarining vva jami pedagoglarning burchi deganda , ularning iquvchi va talabalarning Fuqoro muxofazasi biyicha itkaziladigan barcha tadbirlarni tila izlashtirishlari, Fuqoro muxofazasiga oid bilgan barcha qonunlarning tila izlashtirilganligi va olingan bilimlari xayotda tadbiq qila olishlik malakalariga ega bilishi iz navbatida ularning yuqori sifatli bilim olishlarini kafolatlaydi.

1. 
   Tinchlik davridaги фuqаro muxofazasi фаниni уqitishniнг axamiyati нимадан иборат.
   

3. Ishlamaydigan axoli учун «Fuqoro muxofazasi» фанини укитиш кандай uyushtiriлади.

Vaqt: 2 soat

Ma’ruzaning maqsadi: Talabalarning favqulodda vaziyatlarda uzini yukotmasligi uchun ma’naviy, siyosiy va ruxiy xixatdan tayyorgarlikning axamiyatini tushuntirish xamda oldindan kurilgan chora-tadbirlar ma’lum darajada ruxiy tayorgarlik axamiyatini tushintirish.

Kurgazmalikurollar: rasmlar, plakatlar, devoriy kurgazmalar, дiafil’m, adabiyotлар

2. Siyosiy tayyorgarlik.

3. Ruxiy tayyorgarlik.

MA’RUZA BUYIChA TAYaNCh TUShUNChALAR:

1. 
   Axoli ma’naviy tayyorgarligining mohiyati
   
2. 
   Siyosiy tayyorgarlik.
   
3. 
   Ruxiy tayyorgarlik.
   
4. 
   Axolining ma’naviy- siyosiy va ruxiy tayyorgarligining ахамияти.
   

Маънавият деганда инсонларнинг ички хис – туйгулари ва калб - кури идрокига суянган холатда хосил киладиган хатти – харакатларини хамда узга инсонларга нисбатан билдирадиган муносабатларида аен буладиган характерига айтилади. Умумлашган холатда, яъни жаият микесида Маънавий омилни шакллантиради – бу дегани мамлакатнинг маънавий бойлиги булиб, у ахолининг аклий салохияти ифодаланиб, уз навбатида ижтимоий, иктисодий ва мудофаа максадлар куламининг руёбга чикарувчи омил вазифасини утайди.

Маълумки, табиий офатлар ва бошка турдаги фавкулодда вазиятлар, корхоналардаги халокатлар ва хакозо фавкулодда вазиятлар халк хужалигига катта талофатлар етказиши ва инсонларни маълум даражада тахликага солиши мумкин. Айнан мана шундай вазиятларда фукаро мухофазаси ташкилотининг талафотларни камайтириш, фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш ва окибатларини бартараф этишдаги иштироки катта ахамиятга эга. Шунинг учун хам барча фукаролар фукаро мухофазасини умумхалк иши деб караши, фукаро мухофазаси вазифаларини бажариш хар бир фукаронинг ватанпарварлик бурчи деб тушунмоги керак.

Узбекистон Республикаси фукаро мухофаза(ФМ)си куч ва жихозларини ахолини биринчи навбатда тинчлик даврида юзага келиши мумкин булган фавкулодда вазиятлардан мухофазалашгатайёрлайди. Сир эмас, бизнинг республикамиз ер щарининг сейсмик жихатдан хавфли худудларга тегишли булган минтакалрга жойлашган, яъни ер силкиниш кучи Рихтер шкаласига биноан 9 баллга етиши мумкин, бундан ташкари тоголди худудлардатез – тез кучкиларнинг содир этилиши, водийларда эса сув тошкинлари, ишлаб чикариш корхоналарида авариялар учраб туради. Бу турдаги вазиятларга дуч келадиган инсонларда, барча куч ва имкониятларини хаддан ташкари кучланганлик вазиятида ишга солишини талаб этади, бу эса уз навбатида турли куринишдаги рухий зурикишларнинг юзага келишига сабабчи булади. Бундай вазиятларда ишончсизлик,куркув, ташвиш, чарчаш, бекарорлик каби хислатлар юзага кедиб, инсонларнинг маълум белгиланган ишларни руебга чикаришга тусик булади.

.

Ma’ruzaning mazmuni
Mamlakatimizda Fuqaro muxofazasi deganda axolini, moddiy boyliklarni, xalk xujaligi ob’ektlarini, yadro-ximiyaviy, bakteriologik va boshka turdagi kurollardan ximoya kilish maksadida tinchlik va favqulodda vaziyatlarda amalga oshiriladigan umumdavlat mikesida olib boriladigan muxofazalash tadbirlari tizimidan iboratdir. Fuqaro muxofazasining tuzilmalari tinchlik vaktida tabiiy ofatlarni, shuningdek ishlab chikarishda ruy beradigan yirik avariyalarni bartaraf etishda ishtirok etadi. Favqulodda vaziyatlar sodir etilgan takdirda yoki dushman xujum kilib kolgan vaziyatda Fuqaro muxofazasining tashkilotlari tomonidan axolini turli zaxarlanish uchoklarida kechiktirib bulmaydigan kutkaruv ishlarini olmb borish va vayronagarchilik okibatlarini bartaraf kilish buyicha respublika, ulka, viloyatlar, shaxarlar, rayonlarda va xalk xujaligining barcha soxalarida Fuqaro muxofazasining shtablari va uning xizmatlari tuziladi..

Fuqaro muxofazasining shaxsiy tarkibi va axolini ma’naviy- siyosiy va ruxiy jixatdan tayyorlash.

Raketa – yadro kuroli va boshka turdagi yalpi – kirgin kurollari insonlargaa nafakat jismoniy jixatdagina emas, balki ma’naviy-ruxiy tomonlama xam ta’sir kursatadi. Bunday kurollarning ta’siri tufayli tayyorgarlik kurmagan kishilar dilxasta bulib kolishadi, yuragiga kurkuv soladi, ruxiyatiga salbiy ta’sir kursatadi, ma’naviy xolatiga putur etkazadi.Taxminiy dushman tomonidan ommaviy kirgin kuroli ishlatilgan takdirda Izbekistonda istikomat kiluvchi barcha xalklardan sabr – matonatli bulishni, uzini tugri tuta bilishni, ortikcha xis – xayajonlarga berilmaslikni va mardonalik bilan barcha tusiklarni enga oladigan darajada xarakat kilishlari talab etiladi. Chunki xaetiy tajribalar shuni kursatadiki, aynan ma’naviy – siesiy va ruxiy jixatdan yaxshi tayergarlikka ega bulgan Fuqarolargina bu kabi favqulodda vaziyatlarda daddillik va kat’iyatlik bilan ish yuritishadi.

Qurolli kurashning, xususan yadroviy va boshka turdagi ommaviy kirgin kurollari ishlatilgan takdirda, urushning takdiri va olib borish usullari tubdan uzgarishi ma’naviy faktorning axamiyatini nixoyatda ortib ketadi. Axolining barcha toifalari, ayniksa Fuqaro muxofazasining xarbiylashtitrilmagan tashkilotlarining shaxsiy tarkibi va uning ma’naviy – siesiy va ruxiy jixatdan kurilgan tayergarligi xozirgi kunda xar kachongidan xam muxim va juda zarur bulib borayapti.

Ma’naviyat deganda insonlarning ichki xis – tuygulari va kalb - kuri idrokiga suyangan xolatda xosil kiladigan xatti – xarakatlarini xamda uzga insonlarga nisbatan bildiradigan munosabatlarida aen buladigan xarakteriga aytiladi. Umumlashgan xolatda, ya’ni jaiyat mikesida Ma’naviy omilni shakllantiradi – bu degani mamlakatning ma’naviy boyligi bulib, u axolining akliy saloxiyati ifodalanib, uz navbatida ijtimoiy, iktisodiy va mudofaa maksadlar kulamining ruyobga chikaruvchi omil vazifasini utaydi.

Ma’lumki, tabiiy ofatlar va boshka turdagi favkulodda vaziyatlar, korxonalardagi xalokatlar va xakozo favkulodda vaziyatlar xalk xujaligiga katta talofatlar etkazishi va insonlarni ma’lum darajada taxlikaga solishi mumkin. Aynan mana shunday vaziyatlarda fukaro muxofazasi tashkilotining talafotlarni kamaytirish, favkulodda vaziyatlarning oldini olish va okibatlarini bartaraf etishdagi ishtiroki katta axamiyatga ega. Shuning uchun xam barcha fukarolar fukaro muxofazasini umumxalk ishi deb karashi, fukaro muxofazasi vazifalarini bajarish xar bir fukaroning vatanparvarlik burchi deb tushunmogi kerak. O’zbekiston Respublikasi fukaro muxofaza(FM)si kuch va jixozlarini axolini birinchi navbatda tinchlik davrida yuzaga kelishi mumkin bulgan favkulodda vaziyatlardan muxofazalashgatayyorlaydi. Sir emas, bizning respublikamiz er sharining seysmik jixatdan xavfli xududlarga tegishli bulgan mintakalrga joylashgan, ya’ni er silkinish kuchi Rixter shkalasiga binoan 9 ballga etishi mumkin, bundan tashkari togoldi xududlardatez – tez kuchkilarning sodir etilishi, vodiylarda esa suv toshkinlari, ishlab chikarish korxonalarida avariyalar uchrab turadi. Bu turdagi vaziyatlarga duch keladigan insonlarda, barcha kuch va imkoniyatlarini xaddan tashkari kuchlanganlik vaziyatida ishga solishini talab etadi, bu esa uz navbatida turli kurinishdagi ruxiy zurikishlarning yuzaga kelishiga sababchi buladi. Bunday vaziyatlarda ishonchsizlik,kurkuv, tashvish, charchash, bekarorlik kabi xislatlar yuzaga kedib, insonlarning ma’lum belgilangan ishlarni ro’ebga chikarishga to’siq bo’ladi.

.

MA’NAVIY – SIYoSIY TAYYoRGARLIK deganda, Fuqaro muxofazaning bulinmalari shaxsiy tarkibining va butun axolining bir maksadga karatilgan xolda, xukumat siesatini, davlat manfaatlarini, vatanni ximoya kilish uchun olib boriladigan urushning moxiyati xamda maksadlarini chukur tushuntirgan xolda, ularni xalkparvar goyalar bilan kurollantirish asosida taxminiy dushman tomonidan yangi urush olovini yokishga jur’at etgan takdirda yuz beradigan eng ogir sharoitda uzlarini tugri tuta bilishga urgatish tushuniladi.

RUXIY TAYYoRGARLIK q deganda, axoli orasida va xususan xar-biylashtirilmagan bulinmalarning shaxsiy tarkibida eng zarur bulgan xislatlarni, jumladan zamonaviy urush vaktida vujudga keladigan eng keskin va eng xavfli sharoitda yurish – turish, axlokiy printsiplariga tula mos xolda dadil xarakat kilish kobiliyatini kuchaytiradigan ruxiy xislatlar xosil kilish, odamlar ruxini urush davridagi ogir musibatlarga, xar kanday man’naviy va jismoniy zurikishlarga bardosh beradigan kilib rivojlantirish va takomilashtirish eng ogir paytlarda xam uzini yukotmaslik sabot-matonotli bulib mardlik, jasurlik, aktivlik va tashabbus kursatish tushuniladi .

Фавкулодда вазиятларда инсонларда юзага келиши мумкин булган «куркув» тушунчасини назорат килинадиган ва назорат килинмайдиган турларга ажратиш кабул килинган. Назорат килинадиан вариантида инсон хавф-хатар тугрисида маълум тушунчаларга эга булади ва бу вазиятларни четлаб утишга харакат килади. Назорат килиб булмайдигани мутахассисларнинг фикрига биноан ирсоннинг вахимага тушиши ва бошкариш жараёнининг йуклиги билан характерланар экан.

Куп маротаба хавф - хатарларга рупара келган машхур саёхатчи Э. Бишоннинг таъкидлашича назорат килинмайдиган куркув – «жсмоний жихатдан ута чиниккан спортсменни хам ута тахликали вазиятга тушириши мумкин». Худди шунингдек бу вазиятнинг тескариси, яъни «жисмоний жихатдан ута заиф булишига карамай маънавий чиникканлиги хисобига кахромонга айланиши мумкин». Ахолининг алохида гурухларининг фавкулодда вазиятлар шароитидаги тугри хатти – харакатларининг асосини шу гурух таркибидаги алохида ажралиб турадиган шахснинг хатти- харакатига боглик булишлиги аникланган. Шу билан биргаликда маълум жамоа томонидан у ёки бу турдаги фавкулодда вазиятларни бартараф килиш масаласининг ечими маълум гурухнинг хатти - харакатига боглик буларкан.

Ma’naviy-siyosiy va ruxiy tayyorgarlik-uzaro boglik va bir-birini takoza etadigan yakka-yagona uzliksiz jarayondir. Uningob’ektiv faoliyatida ma’raviy-siyosiy va psixologik sifatlar zuxur buladigan insondir; uning maksadi insoning akl-idroki xamda psixikasiga ta’sir kursatish, Vataning yuksak darajada ongli va jasur ximoyachilarini tarbiyalashdir.Bu yagona jarayonda axolining ma’naviy – siyosiy jixatdan tayyorgarligi xal kiluvchi omil bulib xisoblanadi.

Ma’naviy – siyosiy va ruxiy jixatdan tayyorlashning eng muxim yuna-

lishlaridan biri - bu ommaviy kirgin kurolidan muxofazalanish mumkin-

ligiga, ayniksa xar bir Fuqaroning shu jumladan jamoaning xar kanday kurinishdagi xavfli vaziyatlardan xam mumkin kadar kam talafot bilan chikib ketish mumkinligiga ishonch xosil kilish kerakligi katta axamiyatga ega buladi.

Yadroviy kurolning juda katta zarar keltiruvchi omillari va uning okibat- laridan ogox bulish kerakligi xamda muxofazalanish inshootlari va vosi- talaridan unumli va okilona foydalanilgan takdirda axoli orasidagi yuzaga kelishi mumkin buladigan talafotlar anchaga kamaytiriladi. Axoli orasida etarli darajada targibot–tashvikot ishlari olib borilgan takdirda, ya’ni yadroviy kurolning zarar keltiruvchi omillariga tugri baxo berish, pisand kilmaslik kabi xayollardan yirok bulish, mabodo xavfli vaziyat taxmin kilinsa, axolining barcha kismi xech kanday vaximaga tushmasdan, xar bir фuqaro uz vazifasiga tugri yondashgan xolda kerakli xatti-xarakatlarni uzida mujassamlashtirgan bulishi zarur. Zamonaviy urushning salbiy okibatlari, ayniksa yadroviy, ximiyaviy va bakteriologik kurollarning zarar keltiruvchi omillari xaddan tashkari xatarli ekanligini unutmaslik, shu bilan birgalikda bunday kurollarning xavfli tomonlarini burttirmasdan etarli darajada asoslab berish kerak.

Ma’naviy – siyosiy va ruxiy jixatdan tayyorlashning yana bir muxim yunalishparidan biri uzbek xalkining boy an’analaridan biri bulmish- xar kanday dushmanga kakshatgich zarba bera olishligi va Vatanimiz sarxadlaridan xaydab chikarishga kurbi va kudrati etishligiga ishonchi komilligi, ularni, ya’ni Fuqarolarimizni kurkuv va vaximaga tushmaslik kabi ruxlarda tarbiyalashga yordam beradi. Maboda Fuqaroni vaxima bossa yoki kurkuv xolatiga tushsa, u xolatda unday shaxslar vaziyatga karab ish tutolmaydi, uzini-uzi muxofazalashi tugrisida muloxaza yurtish juda kiyin. Albatta, axoli orasida uzini-uzi muxofazalash kabi xususiyatlarni xosil kilishda amaliy mashklarning roli bekiyos katta xisoblanadi, Buning uchun amaliy mashgulotlarni ommaviy kirgin kurollarning shikastlanish uchoklariga uxshash sharoitlarda olib borish xamda vaximaga tushish extimoli bor Fuqarolarga jamoa tomonidan ijobiy tomonlama kullab-kuvvatlash kabi xarakatlar insonga daddillik bagishlaydi, uning ruxiy iztiroblarga tushish xolatlari yukoladi.

Axolini amaliy mashgulotlarga jalb kilish, uni ma’naviy-psixologik jixatdan tayyorlash vazifasining muvaffakiyatli xal etilishiga tegishli ukuv-moddiy bazasi bulgan takdirdagina erishish mumkin. Bunday bazaning asosini kup vazitlarda ukuv-mkshgulot shaxarchalari, ish olib boriladigan tabiiy uchastkalar va turli ob’ektlarga karashli bulgan uyingoxlar tashkil etadi. Bu turdagi ob’ektlarda ukuv-mashgulot bazalaridagidek urush vaktidagidek xar xil uxshash sharoitlar yaratiladi: yongin uchoklari, tutun bosgan zonalar, emirilgan imoratlar va bosib kolgan uchastkalarni barpo etish, soxta portlashlar, turli chaknashlar va boshka turdagi turli xodisalarni vujudga keltirish mumkin.

Axolini ma’naviy- siyosiy va pixologik jixatdan tayyorlash ishining tarkibiy kismlaridan Yana biri Fuqaro bilimlarini propaganda kili shva axolii ongiga etkazish vazifalarini uz ichiga kamrab oladi.Shuningdek xozirgi kunda bu kurinishdagi tashfikot ishlari keng kuloch yoyib bormokda va buning uchun barcha mavjud vosita xamda usullardan foydalanilmokda.

Shuni ta’kidlash joizki, axolini ma’naviy-siyosiy va psixologik jixatdan yuksak darajada tayyorlash jarayoni va uning axamiyati Fuqaro muxofazasining axolini turli kurinishdagi favqulodda vaziyatlardan muxofazalash vazifasining muvoffakiyatli xal etilishiga yordam beradi,shu jumladan uning ishonchliligini va samaradorlik darajasining oshirilishiga turtki bergan buladi.
MA’RUZA BUYIChA NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   FV larda FM shtabining olib boradigan chora tadbirlari nimadan iborat
   
2. 
   Axolini ma’naviy jixatdan tayyorlashning moxiyati nimadan iborat.
   
3. 
   Siyosiy va ruxiy tayyorgarlikning mazmuniga nimadir kiradi.
   
4. 
   Axolini ma’naviy-siyosiy va ruxiy jixatdan tayyorlash buyicha utkaziladigan chora tadbirlarga nimalar kiradi.
   
5. 
   Zamonaviy kurollar ishlatilgan takdirda ma’naviy-siyosiy va ruxiy tayyorgarlik kanday kurinishda olib boriladi.