Filozofia społeczna I heglowsko-marksistowska teoria kolektywizmu
|
|  Yüklə 157.5 Kb.
|
V Wolność a uczestnictwo w życiu społecznym1.Wolność zniewolona Wolność zniewolona ma dwie płaszczyzny: faktograficzną oraz doktrynalną. W pierwszym przypadku chodzi o psychiczne dewiacje takie jak zaawansowany alkoholizm, narkomania, zwyrodnienia moralne. Ważniejsze są jednak doktrynalna koncepcje wolności, które bezpośrednio lub pośrednio afirmują daleko posunięte ograniczenia czy wprost negację wolności człowieka. Najważniejsze z tych koncepcji to determinizm, kolektywizm oraz totalizm. Teoria determinizmu występuje w dwóch nurtach: teologicznych i filozoficznym. Teologiczny skrajny determinizm charakterystyczny jest dla fatalizmu. Elementy determinizmu zawarte są również w teologicznym nauczaniu Lutra czy Kalwina, w przekonaniu których grzech pierworodny doprowadził do istotnego osłabienia wolności człowieka. Istnieje również determinizm filozoficzny, którego zwolennikami byli Spinoza, Hegel czy współtwórcy marksizmu. Spinoza wolność przyznawał jedynie bóstwu, choć i w nim rozumiał wolność jako immanentną konieczność samorozwoju. Hegel łączył pojęcie wolności z pojęciem konieczności, widząc pomiędzy nimi dialektyczny związek. Heglowska koncepcja wolności obok elementu determinizmu zawiera również afirmację socjocentryzmu. Kolektyw uznany został za wyższy etap autokreacji bóstwa, dlatego jednostka powinna całkowicie podporządkować się państwu. Wola indywidualnych ludzi zanika na rzecz woli ogólnej uosobieniem której jest właśnie społeczeństwo. Koncepcja determinizmu jest konsekwencją biologizujących interpretacji człowieka. XIX-wieczna teoria ewolucjonizmu Darwina podważyła wyjątkowy status człowieka we wszechświecie, widząc w nim kolejny etap przekształceń świata zwierzęcego. Człowiek ma być jedynie posiadaczem życia animalnego i splotem sił witalno- popędowych, wolność jest więc niemożliwa. Determinizm występował również w marksistowskiej koncepcji wolności, lecz w tym wypadku miał on charakter społeczny. Engels rozumiał wolność jako umysłowe rozpoznanie determinant materialnych i społecznych. Marks kwestionował istnienie wolności jako bytowego atrybuty indywidualnego człowieka. Wolny jest tylko ten człowiek, który posiada własność. Robotnicy pracujący dla kapitalistów są niewolnikami, gdyż sprzedają siebie i swa pracę. Wolność to nie dar natury, lecz efekt wyzwolenia ekonomicznego, społecznego, ideologicznego i politycznego. Wolność to możliwość ustawicznego rozwoju, co możliwe będzie w najpełniejszym wymiarze dopiero w przyszłym ustroju komunistycznym. Realizacja takiej wolności wymaga permanentnej walki klas, a następnie rewolucji i dyktatury proletariatu. Odmianą a zarazem konsekwencją kolektywizmu jest narodowy socjalizm tj. hitleryzm. Totalizmem jest nie tylko stalinizm, lecz marksistowsko- leninowski model życia społecznego. Każdy totalizm jest patologiczną formą państwa, ponieważ w sposób planowy dąży do zniewolenia człowieka. Twórcy systemów totalitarnych wymagają ślepego posłuszeństwa klasie, narodowi, wodzowi czy rządzącym elitom. Teorie determinizmu, kolektywizmu i totalizmu mają jeden wspólny element: negują wolność osoby ludzkiej. 2. Wolność egocentryczna Liberalizm wynikał z przekonania, że wielkość człowieka wypływa z jego wolności, że wolność jest podstawowym przywilejem ludzkim i że celem społeczeństwa jest zagwarantowanie wolności. Rousseau uznał wolność za niezbywalne prawo człowieka, dlatego jakiekolwiek cedowanie ze swoje wolności jest sprzeczne tak z naturą człowieka jak i wymogami moralnymi. Rousseau rozróżnił wolność naturalną i społeczną: pierwszą z nich odniósł do przedspołeczengo stadium ludzkiej historii, drugą natomiast do życia człowieka w kręgu społeczności. Wolność społeczna wymaga posłuszeństwa od obywateli, ale odnosi się to w równej mierze do wszystkich członków określonej grupy społecznej. Równość wobec prawa nie anuluje więc prawa do wolności. Rzecznikiem skrajnego indywidualizmu był również Nietzsche. Był on zwolennikiem materializmu i determinizmu, dlatego kwestionował istnienie władzy wolnej woli w naturze ludzkiej. Odrzucając wolności woli, równocześnie wysunął postulat „woli mocy”. Wola mocy oznacza nieskrępowaną żadnymi zakazami wolę życia, interpretowanego w jego wymiarach biologiczno- sensytywnych. Wola mocy wymaga tak dobra jak i zła: walki z samym sobą i z innymi ludźmi. Nietzcheańska wolność to wolność od Boga i od Religii, od ogólnoludzkich norm moralnych oraz od ingerencji społeczeństwa w życie jednostki. Analogicznie wyjaśniał wolność Sartre. Wolność rozumiał ona jako absolutną autonomię. Człowiek jest wolny ze swej natury, dlatego nie może nigdy przestać być wolnym ani tez nie może scedować swojej wolności na rzecz nikogo: społeczeństwa czy Boga. Człowiek jest nie tyle wolny, ale jest „skazany” na wolność. Krańcową formą indywidualizmu jest ideologia anarchizmu i nihilizmu. Ich wspólną cechą jest negatywistyczne wyjaśnianie natury wolności oraz jej separowanie od bytowego kontekstu osoby ludzkiej. Anarchizm utożsamia wolność z postawami buntu, wrogości wobec istniejących społecznych struktur, niszczeniem porządku społecznego. Idee nihilizmu są charakterystyczne dla niektórych nurtów myśli rosyjskiej- np. Bohater jednej z powieści Dostojewskiego rozumie wolność jako bunt wobec wszelkich norm moralno-religijnych, ma potwierdzenie wolności widzi w fakcie samobójstwa. Samobójstwo ma być uznaniem własnej autonomii i wielkości, opartych na uprzednim wypowiedzeniu posłuszeństwa wobec Boga. Wolność liberalna jest często krytykowana. Wolność autentyczna nie może realizować się poza kręgiem wartości takich jak prawda, miłość, braterstwo. Wartości moralne nie są zagrożeniem dla wolności, lecz jej fundamentem. Wolność, która świadomie izoluje się od tych wartości staje się wolnością pustki, kaprysu. Kolejnym brakiem liberalno- indywidualistycznej koncepcji wolności jest jej aspołeczny profil, gdyż maksymalizacja wolności indywidualnej prowadzi do dezintegracji życia społecznego. Liberalizm wręcz pomija tę ideę dobra wspólnego. Wolność musi współistnieć z poczuciem społecznej solidarności, jest czymś więcej niż autonomią jednostki. 3. Wolność odpowiedzialna Autentyczna wolność jest wolnością odpowiedzialną. Człowiek jest istotą rozumną i wolną, a wolność to zdolność do mówienia „tak” lub „nie”. Jest to też umiejętność wybory określonej wartości. Wolność rozumiana jako realna możliwość wyboru, nie wyklucza obecności determinant ograniczających zakres ludzkiego wyboru. Człowiek, dzięki wolności jest zdolny do samoukierunkowania się, samoograniczeń, wewnętrznego i zewnętrznego rozwoju. Wolność osoby ludzkiej powinna być wolnością odpowiedzialną. Nie może być ona rozumiana jako działanie nieukierunkowane czy chaotyczne. Wolność nie jest samowolą i dowolnością. Działanie wolne musi być zintegrowane ze strukturą i bytowym powołaniem człowieka. Człowiek nie powinien wybierać bez intelektualnego rozeznania sytuacji. Autentyczna wolności wymaga zakorzenienia w wartościach. Świat wartości jest zróżnicowany, ale wartością nadrzędną jest niewątpliwie prawda. Wolność bez prawdy jest fałszywą wolnością. Wolność jest cenną wartością, ale nie jedyną. Jej rola jest służebna wobec osoby ludzkiej i musi uwzględniać wymogi społecznego dobra wspólnego. Wolność nieegoistyczna jest uczestnictwem w życiu społecznym, które jest oparte na realizacji sprawiedliwości i miłości. Odpowiedzialna wolność jest rezultatem samoopanowania i samopodporządkowania się postulatom życia społecznego. Wolność odpowiedzialna jest wolnością prospołeczną, mającą na względzie dobro wspólne. Wolność odpowiedzialna wpływa również na wolność społeczno- polityczną, której warunkiem jest to, iż obywatele państwa są autentycznymi podmiotami w życiu publicznym. Ma to miejsce wówczas kiedy współdecydują oni o kształcie życia społecznego: modelu państwa, konstytucji, uczestniczą w wolnych wyborach. Wolność polityczna polega na tym, że porządek prawny zezwala na współdziałanie wszystkich w celu utworzenia, zachowania i niezbędnych przemian tego porządku. Wolność polityczna istnieje więc tam gdzie możliwa jest opozycja i sprzeciw. Bez odpowiedzialnej wolności nie ma wolności życia społecznego. Bez możliwości realnego wpływu na sprawy społeczności państwowej brakuje poczucia współodpowiedzialności za nią. Tak więc wolność polityczna i funkcjonowanie instytucji państwowo-politycznych są ściśle ze sobą powiązane. 4. Wolność aksjologiczna Elementem integralnym wolności aksjologicznej jest wolności myśli i nauki. Należy odróżniać wolność nauki w życiu społecznym oraz wolność w nauce. Wolność nauki oznacza brak restrykcji ze strony państwa w odniesieniu do ludzi nauki, kultury, oświaty. Naczelnym celem wszystkich nauk jest odkrywanie prawdy o świecie i człowieku. Nauka nie powinna pełnić celów usługowych wobec ideologii i polityki. Sensem nauki jest służenie człowiekowi poprzez odkrywanie prawd o rzeczywistości. Warunkiem wolności badań naukowych jest pluralizm dyscyplin naukowych oraz duch tolerancji. Pluralizm nauk jest poszukiwaniem pełnej wielowymiarowej prawdy. Wolność nauki wymaga także tolerancji wobec różnorodności ujęć poszczególnych dyscyplin i nurtów nauki, ponieważ nikt nie posiada monopolu naprawdę. Należy uznać granice wolności w samej nauce. Nauka podejmuje czasem badania, które stanowią zagrożenie dla człowieka, których rezultatem jest broń nuklearna, biologiczna czy chemiczna, manipulacja genetyczna itp. Nauka nie może ignorować norm etycznych, w przeciwnym wypadku prowadzi do biologicznego lub psychicznego niszczenia człowieka. Wolność życia społecznego wymaga wolności społecznych środków przekazu informacji. Wolność informacji musi łączyć się z umiejętnością samokontroli ludzi pracujących w prasie, kulturze, radiu i telewizji. Mass media powinny zawsze mieć na względzie dobro osoby ludzkiej, dlatego nie mogą podważać jej godności, praw, fundamentalnych wartości. Wolność sumienia i religii powinna być respektowana w życiu społeczno-państwowym. Wszyscy ludzie powinni być wolno od przymusu ze strony innych ludzi czy zbiorowisk społecznych lub jakiejkolwiek władzy ludzkiej tak, aby w sprawach religijnych nikogo nie przymuszano do działania wbrew jego sumienia, ani nie przeszkadzano mu w działaniu wg swego sumienia prywatnie i publicznie. Idea wolności sumienia i religii jest kryterium autentycznej wolności życia społecznego. |