EkonomiSTİn yorumu

23 Şubat 2009

1908 dönemi, Osmanlı siyasi düşüncesi ve, genel olarak, Osmanlı toplumsal dokusu ve kurumları, ideolojik formasyonu, ulus-devletlerin oluşumu ve etnik temelde ayrışma, imparatorlukların dağılmaya başlaması sürecinde evrensel ve yaygın bir “anayasal devrimler kuşağının” bir halkası olmak vb açılardan son derece ayırıcı bir dönem olarak görülmeli. Bu dönemde Rusya (1905), İran (1906), Çin (1911), Meksika (1910), Portekiz (1908) ve Yunanistan’da (1909) da benzer siyasi dönüşümler gözlemleniyor.¹ Aslında hem Osmanlı aydınlarının dayanışmacılığı (solidarizm, tesanütçülük) sosyalizme tercih etmeleri, liberal argümanlarla bezeli, ancak tam olarak liberal bir sistematiğe yerleşmekten çok uzak, Rus narodniklerinin etkilerini dahi barındıran bir halkçılığı ulusçuluğun dayanaklarından birisi yapmaları, hem de ideolojik bacağı Ziya Gökalp ile beraber bir tür (Fransız ekolü etkisinde, ama Alman ulusçuluğundan da etkilenen) sosyolojizme yerleştirmeleri (içtimai bilimin, tam da tekdüze sayılmayacak bir pozitivist ton taşıyarak, çok önemli görülmeye başlanması) bilinen önemli gelişmeler.² Cumhuriyet döneminde, biraz fazla uzağa bakan ve sınıflara ayrışmanın kapitalist gelişmenin doğasında olduğunu düşünen, Rusya’daki deneyimleri taşıyan Tatar göçmeni Yusuf Akçura’dan ziyade –1924 yılında ölümünde törenler düzenlenen- Ziya Gökalp’in etkisinin hissedilmesi de ayırıcı bir nokta sayılmalı. Ancak daha dar bakarsak 1908 sonrası iktisadi düşüncenin o kadar da özellikli, sosyoloji, hukuk ve tarihten ayrışmış bir temasının olduğunu söylemek zor. 1908 sonrası pratikle ve solidarizmle içiçe bir milli iktisattan bahsedilebilir: ama acaba döneme özgü, sosyoloji, siyaset, hamasetten uzak bir saf ekonomik doktrinden bahsedilebilir mi? Belki Zinovyev’den mülhem “zamanın felsefesinden”, dönemin ekonomik ruhundan bahsetmek iktisadi doktrinlerden bahsetmekten daha anlamlı olacak.

Egemen iktisadi ideoloji haline gelmiş olan milli iktisat (solidarist halkçılıkla içiçe) liberalizme tepkilerin tümünü –sosyalizm hariç- içeriyordu. Ama işbölümü –Ziya Gökalp’in Durkheim’dan aldığı toplumsal işbölümü nosyonu bir yana konursa- doğrudan doğruya liberalizmden geliyordu.⁵ Mehmed Cavid’deki doğal seleksiyonun iktisadiyatta da geçerli olduğu ve iktisadın kanunları olduğu görüşleri liberalizm ile yakından bağlantılıysa da, sosyal kanunlar olduğu düşüncesi aynı zamanda Alman Tarihçi Okulu’nun izdüşümü de sayılabilir. Dayanışmacılık dahil hiçbiri orijinal fikirler sayılamaz ama Osmanlı toplumunda ve cemaat uygulamalarında geçerli olan pratiklerin izdüşümü gibi de yorumlanamaz. Bu flu görüşler aslında geleceğe dönük bir programın hedeflerini ve aynı zamanda bu hedefleri zihinlerde kuran aracı kavramları sağlıyordu. Bu görüşler bireycilikle toplumculuğu birleştirmeye çalışırken “bireysel kar-fayda maksimizasyonuyla sosyal refahın en iyi şekilde sağlanabileceği” yönündeki köşeli liberal tezi melezleştirmeye de yarıyordu. 1908-1918 arası pratiğe çok yakın nedenlerle geliştirilen iktisadi düşüncelerin pozitivist bir mantığa sahip oldukları da, sosyal ve iktisadi kanunların olduğu kabulüne rağmen, tam olarak söylenemez çünkü bazı görüşler uygulama alanları henüz tam olarak ortaya çıkmadan ortaya konmaya başlanmıştı ve varolan iktisadi olguların analiziyle değil, programatik amaçların itişiyle sonuna kadar götürülmüştü. Harp koşullarının ve genel olarak milliyetçiliğin ağır basmaya ve hızla İttihat ve Terakki yönetiminde hakim görüş olmaya başlamasından sonra pragmatik stilde, ama yine de volontarizm içeren bir kipte, ekonomik temeller tam uygun olmasa da uygulanmaya başlanacak bir hedef-program kodundan bahsedilebilir. 1918 İstikrazı ile ilgili detaylar kar güdüsü ve milliyetçi dayanışmacılığın nasıl başarıyla biraraya getirilip propaganda unsuru yapılabildiğine bir örnek sayılmalı.⁶

Şerif Mardin’in defalarca yazdığı gibi siyasi düşünce ne kadar pragmatist idiyse, iktisadi düşünce de o kadar pragmatist idi. Ama bugünün dünyasında ve iktisat-finansın ulaştığı teorik-matematik yetkinlikte –her ne kadar bu yetkinlik bazen riskleri gizlemeye yarasa da- teorisiz bir yeni ekonomik program yaratmak ve bunu uluslararası seviyede kabul ettirmek pek mümkün değil.