AZƏrenerji” asc “AZƏrbaycan elmi-TƏDQİqat və layiHƏ-axtariş energetika institutu” mmc

h_x≤h_c hündürlüyündə ildırımötürücülər arasındakı məsafənin mərkəzində horizontal en kəsiyin eni 2r_cx isə

r_cx = (3.6)

formulası ilə təyin olunur.

Cədvəl 3.6

Ikiqat çubuqşəkilli ildırımötürücünün mühafizə zonası parametrlərinin hesablanması

Mühafizənin etibarlığı, Pe	Ildırımötürücüsünün hündürlüyü h, m	Lmax, m	Lc, m
0,9	0-dan 30-a qədər	5,75 h	2,5 h
	30-dan 100-ə qədər	[5,75-3,57·10-3(h-30)]h	2,5 h
	100-dən 150-yə qədər	5,5 h	2,5 h
0,99	0-dan 30-a qədər	4,75 h	2,5 h
	30-dan 100-ə qədər	[4,75-3,57·10-3(h-30)]h	[2,25-0,0107(h-30)] h
	100-dən 150-yə qədər	4,5 h	1,5 h
0,999	0-dan 30-a qədər	4,25 h	2,25 h
	30-dan 100-ə qədər	[4,2-3,57·10-3(h-30)] h	[2,25-0,0107(h-30)] h
	100-dən 150-yə qədər	4,0 h	1,5 h

3.3.2.4.İkiqat trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə zonası

İldırımötürücü o vaxt ikiqat hesab olunur ki, troslar arası L məsafəsi L_max hədd qiymətindən çox olmasın. Əks halda ildırımötürücülərin hər ikisinə tək ildırımötürücü kimi baxılmalıdır.

Şəkil 3.4-də hündürlüyü h və troslararası məsafə L olan ikiqat trosşəkilli ildırımötürücünün standart mühafizə zonasının şaquli və üfüqi (horizontal) en kəsiyinin konfiqurasiyası verilmişdir. Mühafizə zonasının xarici səthi (iki h_{0 ,} r₀ qabaritli xarici yarımkonus səthlərinin) cədvəl 3.5-də tək trosşəkilli ildırımötürücü üçün verilmiş formulalarla hesablanaraq qurulur.

Daxili sahənin ölçüləri h₀ və h_c parametrləri ilə təyin edilir. Onlardan 1-cisi h₀ - bilavasitə trosda mühafizə zonasının maksimal hündürlüyünü, 2-cisi h_c - isə troslararası məsafənin ortasında mühafizənin minimal hündürlüyünü təyin edir. Troslar arasında L ≤ L_c zonasının sərhəddində sallanma olmur (h_c =h₀).

L_c ≤ L≥L_max məsafəsi üçün h_c hündürlüyü aşağıdakı formula ilə hesablanır:

h_c= (3.7)

Formulaya daxil olan hədd məsafələri L_max və L_c cədvəl 3.7-də verilmiş emprik formulalarla hesablanır. Bu formulalar 150 m-ə qədər hündürlükdə asılmış troslar üçün yararlıdır. Bundan artıq hündürlükdə olan ildırımötürücü üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır.

h_x hündürlüyündə mühafizə zonasının horizontal en kəsiyinin uzunluğu aşağıdakı formula ilə təyin edilir.

h_c≥h_x zamanı l_x = L/2

0cx zaman isə l_x= (3.8)

Əgər trosları (burazları) saxlayan dayaqlar arasında olan L məsafəsi 3.6 cədvəlində olan formula ilə hesablanmış L_max məsafəsindən kiçik olarsa dayaqların mühafizə zonasını ikiqat trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə zonasını genişləndirmək üçün istifadə etmək olar.
Cədvəl 3.7

Ikiqat trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə zonası parametrlərinin hesablanması

Şəkil 3.4. İkiqat (qoşa) trosşəkilli ildırımötürücülərin mühafizə zonası

Troslar paralel olmadıqda, yaxud asılma hündürlükləri müxtəlif olduqda və yaxud aşırım boyunca onların hündürlü dəyişərsə, onların mühafizəsinin etibarlılığını qiymətləndirmək üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır. Həmçinin aşırımda trosların sallanması çox olduğu halda mühafizə zonası ehtiyatının həddindən artıq götürülməməsi üçün də, proqram təminatından istifadə etmək tövsiyyə olunur.

3.3.2.5. Qapalı trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə zonası

İldırımötürücü ilə obyekt arasında D-yə bərabər minimal yerdəyişmə zamanı (şəkil 3.5) sahəsi S₀ olan düzbucaqlı meydançanın daxili həcmində yerləşən, hündürlüyü h₀<30 m olan obyektin tələb olunan etibarlılıqla mühafizəsini təmin etmək üçün olan 3.3.2.5 bəndinin hesabat formulalarını qapalı trosşəkilli ildırımötürücünün asılma hündürlüyünün təyinində də istifadə oluna bilər. Trosun hündürlüyü dedikdə yay mövsümündə trosun mümkün olan sallanması da nəzərə alınmaqla yer səthindən trosa qədər olan minimal hündürlük başa düşülməlidir.

h hündürlüyünün hesablanması üçün aşağıdakı ifadədən istifadə olunur:

h = A+B·h₀ (3.9)

burada A və B etibarlılıq səviyyəsindən asılı olaraq aşağıdakı formulalardan təyin olunur:

1. 
   mühafizənin etibarlılığı P_e=0,99 üçün
   

B=1,05-9,08∙10^-3(D-5)+[-3,44·10^-3+5,87∙10^-5(D-5)]₀ (3.11)

Şəkil 3.5. Qapalı trosşəkilli ildırımötürücüsünün mühafizə zonası

b) mühafizənin etibarlılığı P_e=0,999 üçün
A=-0,08 + 0,324(D-5)+[0,161+2,41∙10^-4(D-5)]₀ (3.12)

B=1,1-0,0115(D-5)+ [-4,24·10^-3+1,25∙10^-4(D-5)]₀ (3.13)

Hesabat formulaları D>5 m halı üçün doğrudur. Trosun D<5 m horizontal yerdəyişməsi üçün işin yerinə yetirilməsi trosdan mühafizə olunan obyektə ildırım boşalmasının əks örtülmə ehtimalının böyük olması səbəbindən məqsədəuyğun hesab olunmur. Qapalı trosşəkilli mühafizənin tətbiqi, mühafizənin etibarlılığı P<0,99 tələb olunduğu halda tövsiyyə olunmur.

Obyektin hündürlüyü 30 m-dən çox olarsa qapalı trosşəkilli ildırımötürücünün hündürlüyü proqram təminatı ilə təyin olunur. Eyni təyin olunma mürəkkəb formalı qapalı kontur üçün də aparılır.

Mühafizə zonası üzrə ildırımötürücülərin hündürlüyü seçildikdən sonra kompüterlə mühafizə zonasını ildırımın ötüb keçmə ehtimalının faktiki qiymətinin təyin olunması tövsiyyə olunur. Ehtimallıq üzrə böyük ehtiyat lazım gəldikdə isə ildırımötürücülərin hündürlüyünü kiçik götürərək hesabatı aparıb, nəticəyə hündürlük üzrə düzəliş vermək lazımdır.
3.3.3. Beynəlxalq Elektrotexnika Komitəsinin (BEK →MЭК)

tələbləri üzrə mühafizə zonasının təyini

Aşağıda BEK-in (İES-1024-1-1) standartlarına müvafiq olaraq hündürlüyü 60 m-ə qədər olan obyektlərin mühafizə zonasının təyini qaydası verilib. Layihələndirmə zamanı istənilən mühafizə üsulunu seçmək olar, amma təcrübə göstərir ki, ayrı-ayrı metodları aşağıdakı hallarda istifadə etmək məqsədəuyğundur:

- mühafizə bucağı metodu formaca sadə qurğuların yaxud böyük qurğunun kiçik bir hissəsinin mühafizəsi üçün istifadə olunur;

- fiktiv kürə metodu –mürəkkəb formalı qurğular üçün istifadə olunur;

- mühafizə toru (setkası) ümumi hallarda, xüsusilə də səthlərin mühafizəsi üçün istifadə olunur.

Cədvəl 3.8 –də I-IV mühafizə səviyyəsi üçün mühafizə zonasının təpə hissəsində mühafizə bucağının, fiktiv kürənin radiusunun, həmçinin mühafizə toru (setkası) damalarının addımının yol verilən hədd qiymətləri verilmişdir.

Cədvəl 3.8

Mühafizə zonasının təpə nöqtəsində mühafizə bucağının, fiktiv kürənin radiusunun və setka damaları addımının yol verilən

hədd qiymıtləri

Mühafizə səviyyəsi	Fiktiv kürənin radiusu R, m	Müxtəlif h (m) hündürlüklü binalar üçün ildırımötürücünün təpə nöqtəsində α bucağı, °				Torun (metal setkanın) damalarının addımı, m
		20	30	45	60
1	20	25	*	*	*	5
II	30	35	25	*	*	10
III	45	45	35	25	*	10
IV	60	55	45	35	25	20

* Bu hallarda ancaq fiktiv kürə yaxud setka (metal tor)istifadə oluna bilər.

Çubuqşəkilli ildırımötürcülər, dayaq və trosşəkilli ildırımötürücülər elə yerləşdirilir ki, qurğunun bütün hissələri ildırımötürücülərin şaqula nəzarən α-bucağının yaratdığı mühafizə zonasının altında yerləşmiş olsun. Mühafizə bucağı cədvəl 3.8 üzrə seçilir. Burada h mühafizə olunacaq səthin üzərində yerləşən ildırımötürücünün hündürlüyüdür.

Müvafiq mühafizə səviyyəsi üçün 3.8 cədvəlindən təyin olunmuş h hündürlüyü əgər fiktiv kürənin radiusundan böyük olarsa mühafizə bucağı metodundan istifadə olunmur.

Mühafizə bucağı üzrə cədvəl 3.4-ə uyğun olaraq mühafizə zonasını təyin etmək mümkün olmadıqda fiktiv kürə metodundan istifadə edərək qurğunun bir hissəsi yaxud kiçik sahəsi üçün mühafizə zonası təyin edilir. Fiktiv kürə metodu ilə obyekt o zaman mühafizə olunmuş hesab olunur ki, fiktiv kürə ildırımötürücüyə və onun yerləşdiyi səthə toxunsun və onun mühafizə olunan obyektlə ümumi nöqtəsi olmasın.

Tor (metal setka), aşağıda verilmiş şərtlər təmin olunduqda səthi mühafizə etmiş hesab olunur:

- torun keçiriciləri (naqilləri) dam örtüyünün kənarlarını əhatə edərsə və dam örtüyü binanın qabarit ölçülərindən kənara çıxarsa;

- əgər dam örüyünün mailliyi 1/10 nisbətindən çox olarsa və torun keçiriciləri dam örtüyünün çəp (yamac) hissəsini əhatə edərsə;

- qurğunun ildırımötürücü yaxud torla mühafizə olunmuş yan səthinin səviyyəsi fiktiv kürənin radiusundan çox olarsa;

- torun gözlərinin (damalarının) ölçüləri cədvəl 3.8 –də göstəriləndən çox deyilsə;

- tor elə hazırlanmışdır ki, ildırımın cərəyanı hər zaman ən azı iki müxtəlif yolla yerləbirləşdiriciyə axa bilir; heç bir metal hissə torun xarici konturundan kənara çıxmamalıdır.

Torun keçiriciləri mümkün olan qısa yolla çəkilməlidir.
3.3.4. Metal örtüklü magistiral və zonadaxili rabitə şəbəkəsi elektrik kabel xətlərinin mühafizəsi
3.3.4.1. Yeni layihələndirilən kabel xətləri

Magistiral və zonadaxili rabitə şəbəkələrinin yeni layihələndirilən və yenidən quraşdırılan kabel xətlərinin mühafizə olunma tədbirləri zamanı o sahələr mütləq nəzərdə tutulmalıdır ki, orada zədələnmələrin ehtimal olunan sıxlığının yol verilən qiyməti (təhlükəli ildırım zərbələrinin ehtimal sayı) cədvəl 3.9-da göstərilənlərdən çoxdur.

Əgər layihələndirilən kabel xətti mövcud kabel xəttinin yaxınlığında çəkilirsə və ən azı 10 il müddətinə istismar zamanı onun faktiki zədələnmələrinin sayı məlumdursa, o zaman layihələndirmə aparılarkən kabelin ildırımdan mühafizəsinin yol verilən zədələnmə sıxlığının norması mövcud kabel xəttinin faktiki və hesabı zədələnmə fərqi nəzərə alınmaqla təyin edilir.

Bu halda layihələndirilən kabel xərttinin zədələnmələrinin yol verilən sıxlığı (n_0l) cədvəl 3.9-dan təyin edilən n₀ yol verilən sıxlığın hesabı sayının (n_h) mövcud olan kabel xəttinin il ərzində 100 km trassasının ildırım zərbələri nəticəsində zədələnmələrin faktiki sayına (n_f) nisbətinin hasili kimi təyin edilir:

n_0l= n₀(n_h / n_f).

Cədvəl 3.9

Rabitə elektrik kabelləri üçün 100 km trassaya il ərzində təhlükəli

ildırım zərbələrinin yol verilən sayı

Kabelin tipi	100 km trassaya il ərzində təhlükəli ildırım zərbələrinin yol verilən hesabı sayı, n0
	Dağ rayonlarında və qayalıq qruntlarda xüsusi müqavimət 500Om.m-dən çox olan rayonlarda və daimi buzluq qruntu olan rayonlarında	Yerdə qlan rayonlarda
Simmetrik birdördlüklü və tək koaksiallar	0,2	0,3
Simmetrik dördlüklü və yeddi dördlüklü	0,1	0,2
Çoxcütlüklü koaksial	0,1	0,2
Zona rabitə kabelləri	0,3	0,5

3.3.4.3. Mövcud olan kabel xətlərinin mühafizəsi

Mövcud kabel xətlərinin mühafizəsi tədbirlərində ildırım zərbəsi nəticəsində yaranmış zədələnmələr olan sahələrdə yerinə yetirilir. Bu zaman mühafizə olunacaq hissənin uzunluğu yerli şərait nəzərə alınmaqla (təpəlik hissənin yaxud qruntun xüsusi müqavimətinin yüksək olduğu sahənin uzunluğu və s.) təyin edilir və həmin hissənin uzunluğu zədələnmə yerindən hər iki tərəfə ən azı 100 m götürülməlidir. Belə hallarda yer altında kabel xətti üzərində ildırımdan mühafizə trosu çəkilməsi nəzərdə tutulur.

Əgər mühafizəsi olan kabel xətti zədələnərsə, zədələnmə aradan qaldırıldıqdan sonra ildırımdan mühafizə vasitəsinin vəziyyəti yoxlanılır və ancaq bundan sonra mühafizə üçün əlavə ildırımdan mühafizə trosunun çəkilməsi yaxud kabel hissəsinin ildırıma daha davamlı kabellə əvəz olunması haqqında qərar qəbul edilir. Mühafizə üzrə işlər ildırımdan zədələnmə aradan qaldırılan kimi yerinə yetirilməlidir.
3.3.5.Magistral və zonadaxili rabitə şəbəkəsinin optik

kabel xətlərinin mühafizəsi

3.3.5.1. Magistral və zonadaxili rabitə şəbəkəsi optik kabel xətlərinə təhlükəli ildırım zərbələrinin yol verilən sayı

Layihələndirilən magistiral və zonadaxili rabitə şəbəkəsi optik kabel veriliş xətlərinin ildırım zərbələrindən mühafizə tədbirləri təhlükəli ildırım zərbələrinin ehtimal sayı (zədələnmələrin ehtimal olunan sıxlığı) cədvəl 3.10-da göstərilən yol verilən saydan çox olan sahələrdə mütləq nəzərdə tutulmalıdır.

Cədvəl 3.10

Optik rabitə kabelləri üçün trassanın 100 km-nə il ərzində olan təhlükəli ildırım zərbələrinin yol verilən sayı

Kabelin təyinatı	Dağ rayonlarında və qayalıq qruntlarda xüsusi müqavimət 500 Om.m-dən çox olan rayonlarda və daimi buzluq qruntu olan rayonlarında	Yerdə qalan rayonlarda
Magistral rabitə şəbəkəsinin kabelləri	0,1	0,2
Zonadaxili rabitə şəbəkəsinin kabelləri	0,3	0,5

3.3.5.2.İldırımadavamlılıq üzrə optik kabel xətlərinin tövsiyyə olunan kateqoriyaları

Optik kabel xətlərinin layihələndirilməsi zamanı kabelin təyinatından və çəkilmə (döşənmə) şəraitindən asılı olaraq ildırımadavamlılıq üzrə cədvəl 3.11-də göstərilən kateqoriyalardan kiçik olmayan kabellərin istifadə olunması nəzərdə tutulur. Bu halda kabelin açıq yerlərdə çəkilməsi zamanı mühafizə tədbirlərinin tələb olunması ancaq təsadüfi hallarda ola bilər. Belə tələb ancaq ildırımın intensivliyi yüksək olan ərazilərdə, həmçinin yüksək xüsusi müqavimətli qruntlarda kabelin çəkilməsi zamanı qoyula bilər.

Cədvəl 3.11

İldırımadavamlılıq üzrə optik kabel xətlərinin tövsiyyə olunan kateqoriyaları

Mövcud olan optik kabel xətlərində mühafizə tədbirləri ildırım zərbəsindən zədələnmə yerlərində yerinə yetirilir. Bu zaman mühafizə olunacaq hissənin uzunluğu yerli şəraitdən (təpəlik hissənin yaxud qruntunun xüsusi müqaviməti yüksık olan sahənin və s.–nin uzunluğudan) asılı olaraq, amma zədələnmə yerindən hər iki tərəfə 100 m-dən az olmamaqla təyin edilir. Belə hallarda kabel xəttinin üzərindən mühafizə naqillərinin çəkilməsi nəzərdə tutlmalıdır.

Mühafizə tədbirləri işləri ildırımdan zədələnmə aradan qaldırılan kimi yerinə yetirilməlidir.
3.3.6. Yaşayış məntəqələrində çəkilmiş elektrik və optik rabitə kabel xətlərinin ildırım zərbələrindən mühafizəsi

Yaşayış məntəqələrində rabitə kabel xətlərinin çəkilməsi zamanı onların trassasının gərginliyi 110 kV və ondan yüksək olan hava xətlərinin trassasına yaxınlaşma və kəsişmə yerlərindən başqa sahələrdə ildırım zərbəsindən mühafizə nəzərdə tutulmur.

Meşə kənarı boyunca, həmçinin hündürlüyü 6 m-dən çox olan obyektlərin (təkdayanan ağacların, rabitə xətti dayağının, elektrik verilişi xətti dayağının, ildırımötürücü qüllələrin və s.) yaxınlığında çəkilmiş rabitə kabellərinin mühafizəsi, əgər kabellə obyekt (yaxud onun yeraltı hissəsi) arasındakı məsafə cədvəl 3.12-də müxtəlif xüsusi müqavimətə malik qruntlar üçün göstərilmiş məsafələrdən az olduğu hallarda nəzərdə tutulur.

Cədvəl 3.12

Kabel ilə yerləbirləşdirici kontur (dayaq) arasındakı məsafənin

yol verilən qiyməti

Qruntun xüsusi müqaviməti, Om.m	Ən kiçik yol verilən məsafə, m
100-ə qədər	5
100-dən çox 1000-ə qədər	10
1000-dən çox	15

4. İLDIRIM BOŞALMALARININ İKİNCİ TƏSİRİNDƏN

MÜHAFİZƏ
4.1. Ümumi müddəalar
4-cü bölmədə Beynəlxalq Elektrotexnika komitəsinin tövsiyyələri (BEK-in standartı MЭK 61312) nəzərə alınmaqla elektrik və elektron sistemlərin ildırım boşalmasının ikinci təsirindən mühafizəsinin əsas prinsipləri izah olunmuşdur.

Bu sistemlər kifayət qədər bahalı və mürəkkəb avadanlıqlardan istifadə olunan bir çox istehsal sahələrində tətbiq edilir. Bunlar ildırımın təsirinə daha həssasdırlar, nəinki bundan əvvəlki nəsil sistemlər. Odur ki, onların ildırımın təhlükəli təsirindən mühafizəsi üçün xüsusi tədbirlərdən istifadə olunur.