Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Sərbəst iş
Fakültə: Ümumi iqtisadiyyat
İxtisas: Qiymət və qiymətin əmələ gəlməsi
Kurs: 3
Qrup: 824
Fənn: Aqrar sənaye kompleksinin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi
Tələbə: Günay Atalıyeva
ASK – nın iqtisadi mexanizmi
Son illərdə iqtisadi ədəbiyyatlarda aqrar sənaye kompleksinin təsərrüfat mexanizmi ilə yanaşı, iqtisadi mexanizmi barəsində də yazılır. Bu iki anlayış bir-biri ilə əlaqədar olsa da, onları eyniləşdirmək olmaz.
ASK-nın iqtisadi mexanizmi müxtəlif formalarda qiymətləndirilir. Təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizminə, əsasən kompleksi formalaşdıran ayrı-ayrı sferaların hər birinin xüsusiyyətləri baxımından yanaşılır. Ümumiyyətlə təsərrüfat mexanizminin tərkib hissəsi kimi şərh edilən iqtisadi mexanizm ASK-nın inkişafının əsası kimi qəbul olunur.
Təsərrüfat mexanizmi kənd təsərrüfatı ilə ASK-nın digər sahələri arasında mövcud istehsal münasibətlərinin forma və metodlarıdır. Təsərrüfat mexanizmi həmçinin iqtisadi qanunların konkret formada istifadə qaydası ilə təsərrüfatçılıq təcrübəsinin əlaqələndirilməsini xarakterizə edir.
Təsərrüfatçılığın iqtisadi mexanizminə ümumiləşdirilmiş şəkildə təkrar istehsal prosesində iqtisadi vasitələrin köməyi ilə ASK müəssisələrinin, təşkilatlarının, ayrı-ayrı işçilərin və s. bir-biri ilə və dövlətlə qarşılıqlı iqtisadi münasibət formalarının məcmusu kimi baxmaq olar. ASK-nın fəaliyyətində və iqtisadi əlaqələrin inkişafında iqtisadi vasitələrdən istifadə xüsusi əhəmiyyəti ilə seçilməklə bir sıra istiqamətlərlə xarakterizə olunur.
ASK sistemində müəssisə və təşkilatların bir – biri ilə, həmçinin onların dövlətlə qarşılıqlı iqtisadi münasibətləri iqtisadi mexanizm elementləri vasitəsilə formalaşır. Buraya qiymətin əmələ gəlməsi, maliyyələşdirmə, kreditləşdirmə, vergiqoyma, istehsalın stimullaşdırılması, müqavilə münasibətləri və s. aiddir.
Qiymətin formalaşması və qiymətqoyma ASK sistemində mürəkkəbliyi ilə seçilir. ASK-da qiymətin tələb və təklif baxımından formalaşması kompleksi təşkil edən sferalarda istehsal olunan məhsulların, həmçinin hər bir sahənin xüsusiyyətləri baxımından reallaşır. ASK sferalarının səmərəli fəaliyyəti üçün qiymət vasitəsilə aşağıdakı məsələlər önə çəkilir:
- qiymətlərin müəyyənləşdirilməsi prosesində qiymətin funksiya və xüsusiyyəti ilə yanaşı digər iqtisadi vasitələrlə əlaqələrinin nəzərə alınması;
- ASK-nın sferaları üzrə istehsal olunan hər bir məhsulun istehsal-mübadilə mərhələsi üzrə xüsusiyyətlərinin diqqətdən yayınmaması;
- kənd təsərrüfatı məhsulları ilə onun istehsalı üçün zəruri olan digər sferaların məhsullarının, iş və xidmətlərinin qiymətlərinin səviyyəsində tarazlığın təmin edilməsi;
- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin daha çox ehtiyaclı sahələrə yönəldilməsi və s.
Kənd təsərrüfatının ASK-nın digər sferası ilə-sənaye təyinatlı məhsullar istehsalı ilə məşğul olan sahələrlə qiymət sistemi vasitəsilə nəzərdə tutulan əlaqələri nisbətən mürəkkəbliyi ilə xarakterizə olunur. Xüsusilə nisbətən az torpaq sahəsinə malik bəzi istehsal sahələri və daha çox əl əməyi tələb edən bitkiçilik sahələri (kartofçuluq, tərəvəzçilik və s.) istehsal prosesi üçün lazım olan sənaye məhsullarının qiymətlərinə olduqca həssasdır. Yəni qiymətlərin səviyyəsində baş verə biləcək cüzi artım belə (texniki vasitələrin, xidmət işlərinin, mineral gübrələrin və s.) istehsalın zərərlə nəticələnməsinə səbəb ola bilir. Deməli digər sfera məhsullarının, iş və xidmətlərinin qiyməti kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına çəkilən xərclərin yüksəlməsinə gətirib çıxarır və əksinə. Bu asılılıq özünü mənfəətdə də büruzə verir.
Belə ki, qeyd olunan sferalarda qiymətin artımı aqrar istehsalçının mənfəətinin azalmasına, qiymətin aşağı düşməsi isə mənfəətin artımına təsir göstərir.
Beləliklə göstərilənlər təsdiq edir ki, ASK-nın inkişafında onun hər bir sferasında formalaşan qiymətlərin, eləcə də dövlətin həmin qiymətlərin səviyyəsinə müdaxiləsinin əhəmiyyəti böyükdür.
Aqrar sektorda dövlət təminatının həyata keçirilməsində ən təsirli mexanizm kimi maliyyə - kredit mexanizmləri çıxış edir. Ümumilikdə maliyyə-kredit mexanizmləri iqtisadiyyatda mühüm olan inflyasiya, işsizlik, faiz dərəcələri, valyuta kursları, tədiyyə balansı kimi makroiqtisadi göstəricilərin əlverişli səviyyədə saxlanmasını təmin etməklə yanaşı onun kredit, vergi-gömrük və qiymət mexanizmlərindən aqrar sektorun tənzimlənməsində geniş istifadə edilir. Bu sahədə dövlət fermerlər üçün ucuz kredit resurslarının təmin edilməsi, onlara bir sıra vergi və gömrük güzəştlərinin tətbiq edilməsi, ixracın subsidiyalaşdırılması və kreditləşdirilməsi, yerli istehsalı qorumaq üçün idxal vergiləri və kvotalarının müəyyənləşdirilməsi, istehsal olunmuş məhsullara minimum və ya maksimum qiymət hədlərinin qoyulması kimi tədbirləri həyata keçirir. Bu zaman əsas məsələ fermerlərin gəlirlərini müəyyən səviyyədə qorumağa imkan verən qiymət siyasətinin həyata keçirilməsidir ki, onun da aşağıdakı formaları mövcuddur:
-
Qiymət səviyyəsinin qorunması
-
Təklifi məhdudlaşdırmaqla qiymət səviyyəsinin qorunması
-
Hədəf qiyməti və aradakı fərqin ödənilməsi
-
İkili qiymət mexanizmi
Qiymət səviyyəsinin qorunması. Bu mexanizm kənd təsərrüfatı məhsullarına dövlət tərəfindən təyin edilən minimum qiymət səviyyəsinin qorunmasına xidmət edir.
Təklifi məhdudlaşdırmaqla qiymət səviyyəsinin qorunması. Fermerlərin əsas problemlərinin başında öz məhsullarının ümumi təklif həcminə nəzarət edə bilməmələri və onu düzgün qiymətləndirə bilməmələri durur. Məhz belə olduqda əksər hallarda istehsal etdikləri məhsulları istədikləri qiymətə reallaşdıra bilmirlər və bu da onların gəlirlərinə təsir göstərir. Bu baxımdan
dövlətin tətbiq etdiyi digər bir mexanizm kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi təklifini məhdudlaşdıraraq fermerlər üçün təyin etdiyi minimum qiymət səviyyəsini qoruyub saxlamaqdır. Qiymət siyasətinin bu formasında dövlət daha əvvəlkində olduğu kimi qiymətin aşağı düşməsinə imkan verən təklif artıqlığını satın almır, sadəcə əvvəlcədən təklifi məhdudlaşdıraraq onun yaranmasının qarşısını alır. Təcrübədə bu məhdudlaşdırmanın üç forması tətbiq edilmişdir:
-
əkilən ərazilərin məhdudlaşdırılması;
-
Satış kvotalarının təyin edilməsi;
-
Torpaq banklarının yaradılması;
Hədəf qiyməti və aradakı fərqin ödənilməsi. Bu zaman dövlət, məhsullar üçün konkret hədəf qiyməti və ya qarant olunmuş qiymət müəyyənləşdirir və fermerlər də bu qiymətə uyğun məhsul təklif edirlər. Lakin istehlakçılar bu qiymətlə təklif olunan məhsulu satın almırlar. Onlar yalnız aşağı qiymət səviyyəsində təklif olunan məhsulun hamısını satın alırlar. Bu isə fermerlərin gəlirlərini xeyli azaldır. O zaman dövlət fermerlərə təklif edir ki, məhsullarını istənilən qiymətə reallaşdırsınlar və əgər hədəflənən qiymətdən aşağı satarlarsa, aradakı fərq dövlət tərəfindən subsidiya şəklində onlara ödənəcəkdir. Aydın olur ki, bu mexanizmdə istehlakçılar kənd təsərrüfatı məhsullarını yüksək qiymətə almağa məcbur olmurlar, təklif artıqlığı yaranmır və dövlət də onu ehtiyat fonduna satın almır. Sadəcə ödənən subvensiya vergi ödəyicilərinin yükünü artırır.
İkili qiymət mexanizmi. Bu mexanizmdə planlaşdırma və azad bazar mexanizmi birgə fəaliyyət göstərir. ikili qiymət mexanizmində dövlət fermerlər qarşısında, fermerlər də dövlət qarşısında öhdəlik götürür. Öhdəliyə görə dövlət fermerin istehsal etdiyi məhsuldan əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş miqdar və qiymətdə tədarük edir. Əgər fermerin əlavə məhsulu qalarsa, ona imkan verilir ki, qalan hissəni azad bazarda mövcud sərbəst qiymətlər səviyyəsində reallaşdırsın. Bu sistemdə dövlət öz ehtiyat fondunu formalaşdırır və fermerlər üçün sabit qiymətli bazar qismində çıxış edir.
Son illər qiymətlə bağlı həyata keçirilən bu mexanizmlərin bir qədər azaldığı və yeni bir sistemin, Birbaşa Gəlir Ödəməsi sisteminin geniş yayıldığı müşahidə olunur. Bu sistemə görə artıq qiymət dəstəkləmələri və təklifin məhdudlaşdırılması kimi tədbirlər azaldılır və konkret təyin olunmuş təsərrüfat subyektlərinə illik birdəfəlik maliyyə yardımı göstərilir və bu zaman yardımlar məhsula görə deyil, istehsalçıya verilir və qiymətlər bazar tərəfindən sərbəst müəyyənləşir. Sadəcə fermer əvvəlcədən dövlət tərəfindən nə qədər yardım alacağını bilir və istehsalını da elə istiqamətdə qurur ki, zərər çəkməsin.
Aqrar sektorda maliyyə-kredit mexanizmlərinin istifadə olunduğu digər mühüm bir istiqamət fermer təsərrüfatlarında istehsal xərclərini dolayı yolla aşağı salmaqdır. Bu zaman dövlət xüsusi ixtisaslaşdırılmış aqrar banklar vasitəsilə fermerlərə güzəştli kredit imkanları yaradır, gübrə, toxum kimi xammal subvensiyaları tətbiq edir, istehsal etdikləri məhsulların sığortalanmasını, anbarlaşdırılmasını həyata keçirir, onların tanıdılması üçün marketinq-reklam sahəsində yardımlarını göstərir, elmi-texniki və informasiya dəstəyi təmin edir.
Maliyyə-kredit mexanizmlərinin digər mühüm bir növü vergi və gömrük vasitələridir. Belə ki, dövlət aqrar sektorun cəzbediciliyini artırmaq məqsədilə bəzən vergi və gömrük güzəştləri təyin edir, yerli fermerlərin qorunması məqsədilə əksər kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalına yüksək idxal vergiləri və kvota, yüksək keyfiyyət standartları kimi qeyri-tarif məhdudiyyətləri tətbiq edir.
27.06.2016
|