Azərbaycan Arxcologiyası 35 Azerbaijan Archcology
2000 Vol.: 2 Num.: 1-2
ŞAR-KONUSVARİ QABLARIN HƏRB İŞİNDƏ İSTİFADƏSİNƏ DAİR YENİ
ARAŞDIRMALAR
Səbııhi Əhmədov (Azərbaycan EA Tarix İnstitutu)
Zongin neft chtiyatlan olan Azərbaycanda onun istifadosino holo c.o. V
minillikdo başlanmış [2, s. 248-252] vo noinki rteft çıxarılan montoqolordo, hotta
onlardan çox-çox uzaqlarda ycrloşon bölgolordo istifado edilmişdir [19, s.11-13].
Torkibindo neft olan yandırıcı mərmilər Azorbaycanda elo böyük miqdarda istchsal
cdilirdi ki, hotta orta osrlordo bclo Avropada ncft "Midiya yağı", "Midiya alovu"
adlandırılırdı [ 13,s.l83- 184;8,s.75-76]. Bütün ölkolordo olduğu kimi, Azorbaycanda
da yandırıcı mormilor ucuna asfalt, qotran, kükürd, ncft sürtülmüş kopitko bağlanan
ox vo nizolordən ibarot olmuşdur [13, s.21, 25, 166; 28, s.282, 285, 295]. E.o. IV
osrdən başlayaraq yandırıcı mormilor kimi ncft küplori istifado cdilir [13, s.40].
Sasani vo Bizans dövlotlori, Ərob xilafoti ncfti mühüm strateji ohomiyyotli horbi
xammal hesab edirdilör [13, s. 1883-184; 20, s.409; 23, s.75-76]. İri küplorin mormi
kimi istifadosi zamanı mcydana golon çotinliklor vo ycni yandırıcı mohlullann icad
cdilmosi oroblor dövründo küplorin kiçildilmosinə sobob oldu. Bcloliklo, qarura
(orob. — boğazı dar olan qab, kolba, qrafin) [14, s.46; l,s.57] adlanan vo odadavamlı
gildon düzoldilon xüsusi mərmilor meydana goldi. Şar şoklindo üst vo konus
şoklindo alt hissolori olan bu qablara arxcoloji odobiyyatda şar-konusvarı qablar
adını vcrmişlor [31, s.113]. VIII-XV osrlor modoni toboqolorindo rast golinon bu
mərmilərin cni 8-12 sm, hündürlüyü 7-14 sm (bo'zilori 20-22 sm), divarlarının
qalınlığı 0,5-3,5 sm, qısa boğazın diamctri 0, 5-1 sm idi. Azorbaycanın bu dövr
şohorlorindon (Bakı, Bcyloqan, Qobolo, Muğan), (Bondovan burnu), Şamaxı, Gəncə,
Şomkir, Şorur [19, s.31; 10, s.60; 18, s.48; 4, s.86-87] qaruraların böyük miqdarda
tapılması Azorbaycanın Şorqdo qarura istchsalının mühüm morkəzi olduğundan
xobor vcrir. Bcyloqanda Q.M.Əhmodov torofmdon və Muğanda bizim torofimizdon
tapılmış zay vo zodəlonmiş qaruralar (şok. 1-2) bu fıkri təsdiqloyir. Orta osr bodii
odobiyyat nümunolori (Nizami Goncovinin osorlori) [15, s.208; 16, s.87, 212, 439],
horbi traktatlar (or-Rommah, ot-Torsusi) [22, s.84; 27; s.164], salnamolər
(F.Roşidoddin) [21, c.II, s.151; 21, c.III, s.42] və miniatürlor qaruraların horbi
moqsodlorlo istifado olunduğunu göstorir. Qaruraların hərbi to'ymatı haqqında
forziyyoni M.F.dc - Solsi, V.A. Vyatkin, A.V. Arsixovski, İ.M.Coforzado,
A.S.Yunusov söylomiş vo tutarlı faktlarla tosdiqlomişdilor [3, s.161; 7, s.57, 59-60;
9, s.71; 23, s.76; 26, s.17].. Onların forziyyosini bir daha tosdiqlomok moqsodi ilo
araşdırdığımız dövrün müolliflorinin ifadolorini göstormoyi lazım bilirik: "Əcol
ildırımı şığıyan zaman, alov püskürürdü daşın ağzından" [Nizami Goncovi, 15,
s.lll]; "Ncftatan döyüşçü gotirdilor ki, ncft olan yandırıcı mormi atsın" [21, s.ll,
s.151], "içorisindo yanan ncft olan qarura..." [F.Roşidoddin, c.IIl, s.42]; "qarura naft
dar boğaza malikdir" [H. or-Rommah, 22, s.83-84]. Öz sözlorini or-Rommah
miniatürlorlo tosdiqloyir. Burada qarura döyüşçülorin olindo, "ataboy mancanağının
sapanında vo porakondo şokildo tosvir cdilib (şok.3,5)
Aşkar cdilmiş bir sıra qaruraların divarlarına iç torofdon civo hopmuşdur. Bir
Azərbaycan Arxcologiyası 2000
36 Azerbaijan Archcology
Vol.: 2 Nıım.: 1-2
sıra todqiqatçılar bunu qaruraların civo daşınması üçün istifado cdilmosi ilo izah cdirlor [5, s.224-226]. Lakin bizo clo golir ki, civonin qaruralarda daşınması müasir clmdo "civo fulminatı" (partlayıcı civo Hg(ONC2)) adlanan kimyovi maddonin istifadosi ilo bağlıdır [32, s.57]. Civo fulminatı (lat. - ildırım süYətli) suda orimoyon, lakin zorbodon, sürtülmodon, alovun to'sirindon partlayan maddodir. Partlayış zamanı fulminat böyük miqdarda cncrji buraxır vo mohz buna göro XVIII osrdo onu döyüş mormilorinin kapsül-yandırıcısında istifado cdiblor. Əgor civonin müxtolif moqsodlorlo holo qodim Çin vo Flindistanda c.o. II minillikdo, sonralar iso Yunanıstan vo Romada istifado cdildiyini vo civonin müxtolif moqsodlorlo orta osrlor dövründo totbiq cdildiyini nozoro alsaq civo fulminatının orta osr müsolman Şorqindo horb işindo totbiq cdildiyini vo mohz buna göro bir sıra qaruraların divarlannda izlorinin qaldığını söylomok olar. V.Ü.Şpakovskinin orta osrlordo solib yürüşlorindon sonra Qorbi Avropada civo fulminatının istifado cdilmosi haqqında olan forziyyosi bizim fıkrimizi tosdiqloyir [25, s. 123]. Zonnimizco, civo fulminatı xırda vo möhkom gömdəsi (gömdə no qodor bork olurdusa partlayış da bir o qodor güclü idi; bclo qarura tok partlayış cncrjisi vo yandırıcı qabiliyyoti ilo dcyil, hom do xırda qolpolori ilo xotor yctirirdi) vo çox dar boğazı (nomlik kcçmosin dcyo; oks toqdirdo maddonin xüsusiyyotlori korlanır) olan qaruralara tökülürdü. Qaruraların partlaması miniatürlor vo yazıh mo'lumat ilo tosdiqlonir. Çin salnamosi "Yuan Şi" göstorir ki, Elxanilor torofindon Hubilay xanın xahişi i' ) Çino göndorilmiş usta İsmayıl torofındon müsolman (ataboy) qurğusundan atılan "mormi qala bürcüno doydi vo şimşok sosli gurultu cşidildi" [24, s.2l 1].
XII osrdo yaşayıb vo horb işi ilo bağlı clmi osor yazmış ot-Torsusi osorinin bir bondindo 17 növ yandırıcı mohlul haqqında danışır [23, s.77]. Bu qaruraların müxtolif tq'yinatlı mormilor üçün istifado olunduğu haqqında bizo forziyyo söylomoyo imkan vcrir (zonnimizco, arxcoloji qazıntılar zamanı tapılmış müxtolif "kalibrli" qaruralar bunu tosdiqloyir). Partlayan fulminatlı mormilordon forqli olaraq yandırıcı "ncftli (mohlula ncftdon başqa digər clcmcntlor do daxil idi vo buna göro "neftli anlayışı şortidir) mormilor "yandıncı mohlulu hor torofo sopoloyorok top kimi hoppanmalı vo tcz alışan oşyaları yandırmah idi [7, s.57, 59-60; 23, s.77]. Ət-Torsusi civo-neftli mormilorin istifadosi haqqında da mqlumat vcrir. Fulminath vo civo-ncftli mormilor kimyovi silah kimi do istifado cdilirdi: yanan civo havaya zohərli tüstü buraxır, insan bodonino düşdükdo iso tcrmik yanıqlar da qoyurdu [6, s.70].
Qarura mancanaqlar vo ya çorxlor vasitosi ilo atıhrdı: "ncftatan çorxlər" -Nosovi, XIII osr; "mormilor atmaq üçün yaylar" - Seyfl, XIV osr. [17,s.245;]. Salnamoçilor torofındon "ncftatan çorxlorin" vo adi çorxlorin forqləndirilmosi xüsusi ncftatan çorxlorin olması haqqında fərziyyə iroli sürməyo imkan vcrir. Qarııra atan mancanaq Hoson or-Rammahın miniatürlorinin birində vcrilib (şok.5).
1219-cu ildo Damictta şohorinin mühasirəsi miniatüründə göstorilib ki, yandırıcı mormilor ol qumbarası kimi do istifado olunub [12, s.225. şok. 4].
Miniatürdo olan bir döyüşçü ncft olan küp, digər döyüşçü iso qarura atır. Ehtimal ki, o qaruranı küp yero doyorok parçalanandan sonra dağılan ncftin üstüno atacaq.
Digor silahlar kimi, qaruralar da bozoklərlə, hökmdarın, sərkərdənin damğası ilo örtülür, üzorindo şoxsi ad vo ya şüar yazılırdı [29, s.51; 30, s.263-264].
Azərbaycan Arxcologiyası 2000
37
Azcrbaijan Archcology Vol.: 2 Num.: 1-2
danığası
Qaruraların birindo "Nuş olsun" yazısı istchzalı mo'na kosb cdir [30, s.263-264; 5, t.14, ş.l; 10, t.7, ş.5,6]. Bu cür yazılar bütün Şorqdo gcniş yayılmışdır: Curcan qalalarının birindo 5 min daş mormi tapılmışdır ki, onların da hor birinin üzorindo "böyük xoşboxtlik" istchzalı yazı var idi [24, s. 153].
Ədəbiyyat:
-
Azorbaycan odobi dilindo orob vo fars sözlorinin qısa lüğoti. Bakı, 1960
-
.. . - , №3, 1981.
Azərbaycan Arxeologiyası 2000
38
Azerbaijan Archeology Vol.:2Num.: 1-2
-
.. . , 1947.
-
.. . , . . , 1972.
-
.. . - , № 67, 1959
-
.., .. . - . .1, , 1960.
-
.. - . , 1926.
-
. . (. .. ). , 1988.
-
.. - . , 1949.
-
.. (IX-XVII .). , 1981.
-
Əhmodov Q.M.Orta osr Beyloqan şohori. Bakı, 1979.
-
.. . , 1980.
-
. , .2, (. . ). , 1907.
-
. . - , 1974, . 10.
-
Nizami Goncovi. Leyli vo Mocnım. (. S.Vurğun). Bakı, 1942
-
. . (, .-). , 1947.
17. -, -. - .
(. ..). , 1973.
-
Novruzlu Ə.İ., Baxşəliyev V.B. Şərurun arxeoloji abidolori. Bakı, 1993.
-
.. . - . . , 1990
-
. . (. . '). , 1950.
-
-, . -. . (. .. ) -, 1960; . III (. ..). , 1957.
-
Seyfullaoqlu . Nocm od-Din or - Rommahın traktatı Azorbaycan XIII osr horb sənətinin öyronilmosindo bir monbo kimi. /hb, № 6 1998/.
-
Seyfulläoqlu A. Azorbaycanın orta osrlor dövründo lüləsiz odlu silahlan /hb. №4 1998/
-
.. . , 1980.
-
.. (V-XV .). , 1997.
-
. - XI - XIII . . . , 1986.
-
.. - . - , . III. , 1990.
-
.. . (. ..).- , 1940 № 1.
-
. . - "", 1968 № 8.
-
.. XVI . - , 1961, .2.
-
. , .9, , 1986.
-
.. . , 1957.
New researches on the military use of spheri-conical vessels.
Sabuhi Ahmedov Summary
The present article is dedicated to the determination of the purpose of so-called ceramic spheri-conicals. The investigation makes possible to attribute these vessels to Middle Ages weaponry objects.
|