Akademske studije

U Rimu, u proj fazi (prije Sule) označavala je vremenski unaprijed ograničenu vladavinu u razdoblju krize - najčešće rata. Jedan od konzula imenovao bi osobu koja bi diktirala odredbe nužne za funkcionisanje vlasti u periodu u kome redovni organi nijesu mogli normalno funkcionisati. Rimski diktator nije imao zakonodavnih ni sudskih ovlašćenja;

U savremenoj literaturi diktatura označava vlast koncentrisanu u rukama osobe ili skupine koja je: (a) došla na vlast nelegitimno (npr. državnim udarom), odnosno (b) prekršila pogodbu pod kojom je dotadašnja vlast na prihvaćen način funkcionisala, tj. suspendovala je neka ustavna prava i sl;

Ukoliko diktatorski uspostavljen režim na neki način pridobije podršku naroda - po pravilu manipulišući kolektivnim osjećanjima podanika - onda je riječ o tzv. cezarističkoj dikraturi koja može trajati veoma dugo;

Totalitarna diktatura je poredak u kome se ovlašćenja diktatora proširuju i na privredno područje kao i na kontrolu privatnog života podanika uključujući i nametanje obavezujućeg pogleda na svijet (ideologiju);

Napoleon Bonaparte fr. Napoléon Bonaparte) was a military and

political leader of France and Emperor of the French as

• 
  Apsolutizam:
  

Najrazvijeni oblik = apsolutna monarhija;

Apsolutna monarhija nastaje u prelaznom periodu od feudalizma u kapitalizam. Društvene potrebe, a prije svega potreba za jedinstvenim tržištem i razvijenijim robno-novčanim odnosima, nalagale su da se mnoštvo malih, razdvojenih i u sebe zatvorenih feuda ujedini u širu i politički centralizovanu državnu teritoriju.

• 
  Monarhija:
  

U periodu antičke Grčke razlikovale su se: (a) monarhija koja ustanovljuje ideju pravednosti i usmjerava se ka zajedničkoj koristi nazivana je kraljevstvo (Aristotel), (b) monarhija koja se ne vrši u skladu s pravom i teži isključivo koristi vladara nazivana je tiranija;

Monarhija može biti nasljedna, izborna ili uzurpatorska;

Feudalni vladavinski poredak, koji se u Evropi ustanovljuje nakon sukoba i susreta indogermanskih plemena s antičkom, rimskom civilizacijom bitno je određen sistemom lena. Plemenski poglavar ili vrhovni vojskovođa u savezu plemena važi kao onaj koji je zaposjeo određeno tlo i održava ga vlasništvo i područje svoje volje nasuprot mogućim osvajačima;

Vrhovni vladar (sizeren) dodjeljuje djelove zaposjednute zemlje, zbog ratnih zasluga ili ličnih zasluga, kao leno drugim pojedincima koji postaju njegovi vazali. Vazal, pored obaveze da daje dio prihoda sizerenu, dobija povlasticu da na svom području ubira rentu, da primjenjuje silu, odnosno obavlja sudsku i upravnu vlast;

Vazal se obavezuje sizerenu da će ga materijalno, vojnički i savjetom pomagati u njegovom nastojanju da održi ili ratom proširi područje svoje vladavine. Lična vjernost je konstitutivna za odnos vladara i vazala.

Načelo lena prožima cijelu društvenu piramidu. Hijerarhijski rasčlanjen stalež svjetovnih i crkvenih vlastelina - zemljoposjednika vlada nad isto tako hijerarhijski rasčlanjenim staležom seljaka i kmetova. Vladavina je istovremeno ekonomska i politička;

Karakter i struktura vlasništva kao i autonimija u primjeni sredstava prinude na vlastitoj teritoriji trajno su proizveli nastojanja da se hijerarhijski odnosi formalizuju i ustanove kao trajne povlastice pojedinih staleža.

Vladavina postaje sve decentralizovanija - jača samostalnost kneževa naspram vladara; vitezova naspram kneževa; biskupa baspram pape i svjetovnih vladara;

U razvijenom feudalizmu vladavina se ustanovljava kao svojevrstan savez najmoćnih velmoža koji biraju kralja odnosno cara kao vrhovnog funkcionera saveza i priznaju mu ovlašćenja vladara;

Funkcije i sredstva vlasti u monarhiji su centralizovana i koncentrisana na dvoru najvećeg zemljoposjednika u vrijeme kad je zemlja osnovni izvor bogatstva, a zemljoradnja osnovna privredna djelatnost;

Period vremena u kome vladar ostvaruje vlast posredstvom rasčlanjenog birokratskog aparata (uprave) koji je utemeljen na podjeli rada i kompetentnosti, razvlašćujući vlasteline i gradske uprave, označava proces konstituisanja moderne države i ustanovljenje apsolutne monarhije;

Razvojem privrednog života, uticajem ideja racionalizma i prosvetiteljstva u apsolutnim monarhijama dolazi do konflikata koji rezultiraju jačanjem uloge zakona u procesu vladaivine - nastaje ustavna monarhija; vlast monarha ograničena je ustavom, a monarh se obavezuje da prilikom donošenja zakona sarađuje sa parlamentom;

U ustavnoj monarhiji (gdje započinje i institucionalizacija podjele vlasti) monarh je vrhovni komandant vojske i postavlja ministre koji su jedino njemu odgovorni;

Dalji proces redukovanja ovlašćenja monarha u zakonodavnoj funkciji i drugim ovlašćenjima dovodi do ustanovljenja parlamentarne monarhije.

• 
  Totalitarizam:
  

U teoriji se nerijetko u analizi totalitarnih diktatura (fašističke, nacističke, boljševičke) polazi od Fridrihovog (C. Friedrich) idealnotipskog pojma totalitarizma koji ima šest karakteristika od kojih su četiri tehnološki uslovljene. Radi se o sljedećim karakteristikama:

Ideologija je u detalje razrađena i obuhvata sve aspekte čovjekove egzistencije. U njoj je sadržan zahtjev za radikalnu promjenu postojećeg i izgradnju novog poretka;

U sistemu postoji jedna masovna partija koju, po pravilu, vodi pojedinac "diktator". Partija obuhvata do 10% populacije. Čvrsto jezgro partije je strasno i bespogovorno odano partijskoj ideologiji i nastoji doprinijeti njenom sveopštem prihvatanju. Partija je izrazito hijerarhijski i oligarhijski strukturirana;

Na djelu je sistematski teror koji provodi tajna politička policija koju podržava i nadgleda partija. Teror tajne policije je uperen kako protiv "vidljivih neprijatelja režima", tako i protiv proizvoljno odabranih društvenih grupa. Tajna policija koristi savremenu nauku, naročito psihologiju;

Takođe, na djelu je: tehnološki uslovljen, potpuni monopol kontrole svih sredstava masovne komunikacije (štampa, radio, TV);

Centralizovano upravljanje i kontrola cjelokupne ekonomije preko birokratske koordinacije ranije nezavisnih djelova društva.

Drugi teoretičar, F. Nojman tvrdi da je totalitarna diktatura "najrepresivniji" politički poredak koga obilježava pet faktora:

(1) Prelaz od države koja se temelji na zakonima u policijsku državu;

(2) Za razliku od liberalodemokratske države koja počiva na podjeli vlasti, u totalitarnim porecima vlast je koncentrisana. U njima nema mjesta ni za federalizam ni za višepartijski sistem;

(3) Postojanje monopolističke državne partije;

(4) Umjesto pluralističke egzistira totalitarna kontrola društva. Ne postoji razlikovanje između građanskog društva i političke države. Društvo je totalno prožeto "političkom vlašću". Kontrola društva postiže se sljedećim metodama: (a) principom vođe;

(5) Oslanjanje na teror, odnosno upotrebu "neproračunljivog nasilja" kao permanentne prijetnje podanicima;

Permanentna borba protiv neprijatelja (stvarnog ili izmišljenog - svejedno) predstavlja conditio sine qva non održanja totalitarnog režima;

Zbog osjećaja egzistencijalne ugroženosti i nemoći podanici masovno praktikuju dvostruko ponašanje (javno glume /ketmani/ a stvarna osjećanja su zatomljena i zadržana u intimnoj sferi). Strah je dominantni osjećaj;

• 
  Aristokratija - elite:
  

Sistem vladavine u kome sva politička vlast pripada isključivo odlikovanoj manjini, klasi ili kasti, koja se smatra i doživljava kao elita društva;

Pojam elite označava grupu osoba koje uticaj i kontrolu nad nekim ili gotovo svim sektorima društvenog života. Od pojma elita nastao je i pojam elitizam;

Elitizam označava pristup razumijevanju politike i istorije prema kome u društvu uvijek vlada privilegovana manjina (elita). Ovakvo tumačenje politike veoma je staro (Platon, Aristotel i dr.);

U novije vrijeme se izvan tradicionalnog političkog polja govori o aristokratiji (eliti) u aristotelovskom smislu (npr. "aristokratija duha");

U sociologiji značajno mjesto pripada i tzv. sistemskoj teoriji elita (V.Pareto /socioekonomist/, G.Moska i R. Mihels).

Pareto, npr, u svom glavnom djelu Rasprava o opštoj sociologiji stavlja naglasak na psihološke osobine kao osnovu vladavine elite. On razlikuje dva tipa vladajuće elite: "elitu lavova" i "elitu lisica".

Lavovi vladaju pomoću sile (npr. vojna diktatura), a lisice pomoću lukavstva, prevare i manipulacije.

Prema Paretu, u istoriji se stalno zbiva promjena vladajućih elita - cirkulacija elita;

Vilfredo Pareto (1848-1923)
U djelu Vladajuća klasa Moska dokazuje da je vladavina manjine neizbježna u svakom organizovanom društvu. U njemu se, naime, uvijek pojavljuju dvije klase: klasa koja vlada i klasa kojom se vlada. Prva je malobrojna ali uživa sve prednosti vladajućeg monopola, a druga je mnogobrojnija i djeluje pod direktivama i nadzorom prve;

I za Pareta i za Mosku demokratija je moguća samo kao dominacija elite ili, u najboljem slučaju, kao predstavnička vlada u kojoj elita predstavlja interese naroda;

Mihels u djelu Političke stranke smatra da je istinska demokratija puka fraza. Demokratija je, naime, nezamisliva bez organizacije, a organizacija istovremeno najavljuje smrt demokratiji. Kako je praktično nemoguće da veliki broj neposredno učestvuje u upravljanju organizacijom, stoga se u političkim partijama i sindikatima, kao eminentnim organizacijama modernog doba, formira oligarhijski vrh koji donosi sve odluke bez učestvovanja članstva. Organizacija neminovno proizvodi oligarhiju, odnosno vladavinu elite. Ovu pojavu Mihels naziva "gvozdeni zakon oligarhije";

Tipovi elita prema G. Rošeru:

(1) Tradicionalne elite - crpe svoju moć, vlast i uticaj iz daleke prošlosti i duge tradicije. Takav status imaju nosioci plemićkih titula, plemenske poglavice, a djelimično i pripadnici religijskih institucija;

(2) Tehnokratske elite - zasnivaju svoju moć i uticaj u racionalnim zakonima, koji priznaju njihovu kompetentnost i omogućuju im komandne funkcije u hijerarhiji države, preduzeća itd;

(3) Elite vlasništva - sastoje se od društvenih grupa čija se moć i uticaj temelje na posjedovanju bogatstva i kapitala. To su ekonomske elite u koje spadaju veliki zemljoposjednici, veliki industrijalci, finansijski moćnici, itd;

(4) Harizmatske elite - crpe svoju moć i uticaj iz posebnih, gotovo magičnih osobina. Takve se elite često javljaju kao vođstvo socijalnih, političkih i religijskih pokreta;

(5) Ideološke elite - sastoje se od grupa i osoba koje učestvuju u definisanju, širenju i zagovaranju neke ideologije. Njihov uticaj može biti dosta snažan čak i onda kad ne pripadaju eliti na vlasti. to se tzv. kontraelite, odnosno elite opozicije i osporavanja, i

(6) Simboličke elite - zasnivaju svoj uticaj na simboličkim vrijednostima svojih uloga. Primjera radi, političke vođe simbolizuju određene vrijednosti i ideje koje su privlačne velikom broju ljudi; postoje osobe koje simbolizuju određene načine života /popularni umjetnici, pjevači, sportisti, medijski idoli/. U razvijenom medijskom društvu uticaj simboličkih elita raste, ali je relativno kratkotrajan.

administracija, Beograd

STAV = sistem pozitivnih ili negativnih ocjenjivanja, emotivnih stanja i djelatnih tendencija za ili protiv u odnosu na određeni društveni objekat.

• 
  Stavovi kao ishod iskustva pojedinca, teže da zbiju, sačuvaju i stabilizuju njegov odnos prema nečemu ili nekome. Međutim, ljudi ne mogu da provode potpuno autistički život u svijetu koji su sami izgradili. Svijet "izvan njih" se mijenja, i svi su ljudi, u nejednakim stepenima, osjetljivi na promjene u svijetu oko sebe. Boreći se da idu ukorak s tim svijetom u mijenjanju oni otkrivaju da - s lakoćom ili teškoćom, s brzim prihvatanjem ili s krajnjom nevoljnošću - mijenjaju svoje stavove. To je individualni i psihološki pratilac društvenih promjena, društvenih prevrata, uspona i padova društava i kultura.
  

• 
  Stavovi se razvijaju u procesu zadovoljenja potreba.
  

• 
  POTREBE = Pokretačke i podsticajne sile ponašanja. Potrebe su ili pozitivne ili negativne. Pozitivna potreba (npr. želja) je prihvaćena sila koja goni pojedinca ka ostvarenju cilja. Negativna potreba (npr. nespokojstvo) jeste sila koja sprječava pristup izvjesnim objektima ili uslovima. Zajednički sinonimi za pozitivne potrebe su: nagoni, nužde; za negativne potrebe: strahovi, averzije.
  

• 
  Stavove pojedinca uobličavaju obavještenja kojima je izložen.
  

• 
  Pripadnost pojedinca grupama pomaže da se odredi formiranje njegovih stavova.
  

• 
  Stavovi pojedinca odražavaju njegovu ličnost.
  

• 
  Promjenljivost stava u zavisnosti je od karakteristika sistema stava, ličnosti i pripadništva pojedinim grupama.
  

• 
  Mijenjanje stava izaziva se pomoću izlaganja naknadnim obavještenjima, promjenama u pojedinačnom pripadništvu grupama, prinudnom izmjenom ponašanja prema objektu i putem postupaka koji mijenjaju ličnost.
  

• 
  Efikasnost pripadništva novim grupama u izazivanju promjena stavova jeste funkcija karakteristika grupe i prirode pojedinačnog članstva u toj grupi.
  

• 
  Efikasnost prinudnog mijenjanja ponašanja u izazivanju promjene stavova jeste funkcija okolnosti pod kojima se vrši prinuda i reakcije pojedinca na nju.
  

• 
  IDENTIFIKACIJA = Proces oblikovanja sebe prema drugom pojedincu ili grupi. Pomoću identifikacije pojedincu polazi za rukom da usvoji svojstva druge osobe ili grupe i da ispoljava slično ponašanje.
  

• 
  PRIPADNIČKA GRUPA = Grupa čiji je član pojedinac i u kojoj ima vrlo prisne odnose s drugim članovima grupe.
  

• 
  PRIMARNA GRUPA = Dvije ili više osoba koje su u bliskoj povezanosti, u situaciji lice - u - lice. Najvažnije primarne grupe su porodica, prijatelji i radne grupe. One su primarne u tom smislu što utiču trajno na pojedinca.
  

• 
  HALO EFEKAT = Sklonost da pri formiranju utiska ili suda o nekoj određenoj karakteristici pojedinca budemo pod uticajem opšteg utiska koji imamo o njemu. Ako je opšti utisak povoljan, njegove poželjne osobine biće precijenjene; ako je opšti utisak nepovoljan, doći će do suprotnog efekta. Halo efekat dovodi do lažno visokih interkorelacija među ocjenama osobina.
  

• 
  PREDRASUDA:
  

U opštoj upotrebi pod predrasudom se podrazumijeva negativan odnos prema odredjenoj grupaciji i pojedincima koji joj pripadaju. Najčešće se razmatra kao stav (ujednačeni i postojani način odnosa prema nečemu ili klasi nečega. Važna osobina stavova je njihova trajnost, mada nijesu konačni i u dužem vremenu nepromjenjivi) složene strukture, sa mnogobrojnim vezama prema deklarativnoj i stvarnoj ideologiji, etnocentrizmu, društvenom i grupnom ponašanju u svim aspektima, socijalnoj percepciji, stereotipima.

Predrasuda ima prividan racionalni osnov, koji se sastoji u uzimanju parcijalnih osobina, obično nerealno preuveličanih, kao bitnih obilježja ličnosti o kojoj se zaključuje (mada su one po pravilu malobrojne i nebitne), a zatim se nekoliko takvih slučajeva uopštava na cijelu grupaciju, mada oni ne mogu poslužiti kao stvarni uzorak grupe o kojoj se zaključuje.

Predrasudama, naročito u ekstremnim oblicima, podložne su autoritarne ličnosti bez obzira na nivo obrazovanja. One su istovremeno i nosioci autoritarnih ideologija, kao i odgovarajućih društvenih sistema, koji su često i gradjeni na predrasudama i u kojima date predrasude i doživljavaju svoju neposrednu operacionalizaciju.

• 
  STEREOTIP:
  

• 
  ETNOCENTRIZAM = Opšti stav koji pretpostavlja predispoziciju da pojedinac odbaci pripadnike grupa koje nijesu njegove i da veliča prevlast svoje grupe, naročito svoje etničke i nacionalne grupe.
  

• 
  SUJEVJERJE: Običajno prenošene predrasude različitih vrsta; vjerovanje koje je u suprotnosti sa zakonitosti i vjerodostojnosti saznanja naučno provjerljivih. Mahom su to vjerovanja u natprirodne sile, vansvjetske tajne i čovjeku nedokučiva bića, koja nevidljivo i tajanstveno upravljaju njegovim životom.
  

• 
  FETIŠIZAM (portugalski - feti¢o - čaram); naziv koji:
  

1. 
   obuhvata sva ona vjerovanja koja pripisuju nekim predmetima natprirodnu moć zato što je u njima koncentrisana neka natprirodna božanska snaga;
   
2. 
   u nauci označava komponentu procesa outđenja, odnosno pojavu odvajanja pojma od predmeta, što ga predstavlja i označava. Npr. fetišizam robe, države, prava, tržišta i sl.;
   
3. 
   u psihoanalitičkom i seksološkom smislu fetišizam je jedna od seksualnih perverzija usmjerenja libida na predmete koji simbolički zamjenjuju djelove tijela ili genitalije drugih osoba te imaju jednaku erotsku vrijednost.
   

• 
  ŠOVINIZAM (francuski - chauvin) = najviši stepen nacionalnog fetišizma. Osobine šovinizma su neograničeno veličanje tekovina vlastite nacije, potcjenjivanje i preziranje tekovina drugih nacija i njihovih pripadnika, propagiranje nacionalnog ekskluzivizma, organizovanje nacionalne asimilacije i proganjanje pripadnika drugih nacija, naročito ako su članovi nacionalnih manjina. Šovinizam outđuje naciju od njenih pripadnika i od svih ostalih ljudi. On emocionalno uzdiže na stupanj apstraktnog ideala, nedostižnog za pripadnike drugih nacija, a ni za one pripadnike vlastite nacije koji nijesu "dobri".
  

• 
  Stav nije jednodimenzionalna osobina pojedinca, nego je sastavljen od niza dimenzija i komponenti koje u međusobnom odnosu čine svojevrstan sistem, od čijih osobina zavisi mogućnost djelovanja na promjenu stava.
  

• 
  Stav se sastoji od saznajne komponente, koja sadrži znanja i vjerovanja u vezi s objektima stava; emocionalne, odnosno vrijednosne komponente, koja sadrži procjenu objekta stava sa stanovišta ugodnosti /neugodnosti, pozitivnosti/negativnosti, i ponašajnu komponentu, koja se odnosi na određeno ponašanje u vezi s objektom stava.
  

• 
  Konzistentnost stava, označava podudarnost među njegovim pojedinim komponentama. (primjer: Pojedinac poznaje program neke političke partije i vjeruje da se ta partija zalaže za određene ciljeve. On taj program i djelatnost partije pozitivno vrednuje, te se učlanjuje u partiju, postaje njen simpatizer, ili jednostavno za nju glasa.) Ovakav stav (konzistentan) teško se mijenja; ako se to namjerava onda se mora dovesti u pitanje neka od njegovih komponenti;
  

• 
  Dosljednost stava označava svojstvo prema kojemu pojedinac slično vrednuje niz sličnih objekata. (primjer: Pojedinac ima negativno mišljenje prema nizu etničkih skupina. Tada je riječ o opštem etnocentrizmu, te je takav stav teško mijenjati. Ukoliko se negativno mišljenje odnosi samo na pojedine etničke skupine, onda se dobrom propagandom može uticati na promjenu tog stava.);
  

• 
  Funcionalni razvoj stava povezan je s brojem i vrstom potreba koje određeni stav zadovoljava. Stavovi, pored ostalog, i nastaju kao rezultat iskustva u zadovoljavanju potreba pojedinca i grupa. Da bi se stav mijenjao, teba voditi računa o načelu potreba, odnosno treba voditi računa o tome koje potrebe neki stav zadovoljava i na koji način je moguće te iste potrebe zadovoljiti nekim alternativnim stavom;
  

• 
  Važnost stava u odnosu prema vrijednostima označava implicitnom vezu između nekog konkretnog odnosa i nekog obuhvatnijeg i temeljnog vrijednosnog sistema. (primjer: Kontrola rađana i religioznost pojedinca.)